Бойдус бисти чүү чүвеге өөредип турар?

Дириг амытаннардан айтыр — тайылбырлап бээрлер, дээрниң куштары сеңээ чугаалап бээр; черден билип ал — ол тайылбырлап бээр, далайның балыктары сеңээ медээлеп бээр. ИОВ 12:7, 8

СӨӨЛГҮ чылдарда үнүштер болгаш дириг амытаннар эртемденнерни болгаш инженерлерни хөй чүүлдерге өөредип турар. Биомиметика талазы-биле эртемденнер чаа материалдарны болгаш механизмнерни чогаадып азы бар чүүлдерни болбаазырадыр дээш, янзы-бүрү организмнерниң тургузуун шинчилеп, оларның ажыктыг шынарларын өттүнүп турар. Дараазында чижектерни номчуп тургаш, бодуңардан айтырыңар: «Бо кайгамчыктыг чаяалгаларның тургузуу дээш, кым алдар-макталга төлептигил?»

Киттиң чакпалары

Самолет чогаадыр конструкторлар горбач киттерден чүнү өөренип ап болур? Ол киттиң деңзизи 30 хире тонн — аар чүък сөөрткен улуг автомобильдиң кили база ол хире. Кит эткир мага-боттуг, ооң болза-даа улуг чакпалары чалгыннарга дөмей. Ооң узуну 12 метр хирезинде, ол аажок шимченгир. Чижээлээрге, аңнап тургаш, ол кит бичии балыктарның азы хөй бөлүк рактарның адаанче шымнып киргеш, адаандан өрү спираль хевирлиг кылдыр эштип үнмүшаан, агаарны бичии-бичии пузыректар хевирлиг үндүрүп эгелээр. Шак ындыг хейлиг четкиниң диаметри бир метр чартык чеде бээр. Кит ооң дузазы-биле бодунуң чемижин суг кырынче үндүр ойладып эккелгеш, суг кырынче үнүп келген эңмежок балыктарны, аксын улгаттыр ажыткаш, ажырыптар.

Эртемденнерни бир сонуургаткан чүүл — ол кедергей улуг дириг амытанның спираль хевирлиг кылдыр эштип үнери. Ооң чажыды киттиң чакпаларында деп, олар эскерген. Самолеттуң кылагар, тас чалгынынга бодаарга, киттиң чакпаларының кыры хирээленчек, достак-достак.

Кажан кит дыка дүрген эштип чорда, ооң хирээленчек чакпалары көдүрер күштү улгаттырып, сугнуң агымын эвээжедип турар. Канчалдыр? Бойдус эртеминиң бир журналында тайылбырлап турары-биле алырга, кажан кит адаандан өрү дыка дүрген эштип үнүп турда безин, хирээленчек чакпаларының ачызында, суг ооң кыры-биле дески эртип турар. А бир эвес киттиң чакпаларының кыры дески турган болза, ол спираль хевирлиг кылдыр дүрген эштип шыдавас ийик. Чүге дизе суг ооң чакпаларының адаанга дүргектелип, ооң көдүрер күжүн эвээжедип кааптар турган (Natural History).

Эртемденнерниң бо ажыдыышкынын каяа ажыглап болур? Бир эвес конструкторлар киттиң достак-достак чакпалары ышкаш, самолеттуң чалгыннарын кылып алыр болза, агаар агымын өскертип, өйлеп турар артык детальдарның херээ чок апаар. Ындыг чалгыннар оон-даа бүзүрелдиг боор, оларны ажыглаары база белен болур. Биомеханика талазы-биле специалист Джон Лонг мынча дээн: «Шупту самолеттар, горбач киттерниң чакпалары ышкаш, хирээленчек чалгыннар-биле дериттинген боор хүн удавас кээр деп бүзүрээр мен».

Чайканың чалгыны

Самолеттуң чалгыннарын куштарның чалгыннарынга дөмейлештир кылганын хөй улус билир. Ынчалзажок чоокта чаа инженерлер ол талазы-биле база бир чедиишкинниг базым кылган. «Нью сайентист» деп журналда мынча деп бижээн: «Флорида университединиң конструкторлары пульт-биле башкарар самолетту чогаадып алганнар. Ол чайка ышкаш, дыка дүрген чавызап-даа, дыка дүрген бедидир ужуп-даа болур».

Чайкалар шенек болгаш эгин чүстериниң дузазы-биле чалгыннарын шимчедип тургаш, ужудуушкуннуң дээди хевирлерин күүседип шыдаарлар. Инженерлер шак ындыг чалгынның тургузуун хевирлеп алгаш, «бичии моторлуг 60 см хемчээлдиг самолетту чогаадып алганнар деп, «Нью сайентист» журнал бижип турар. Ол мотор самолеттуң чалгыннарын аразында тудуш узун демирлер дузазы-биле шимчедип чоруур». Шак ындыг кайгамчык тургузуг бичии самолетка чүге-даа үспейн, каът бажыңнар аразынга ужарынга дузалап турар. АКШ-тың Шериг-агаар күштери база шак-ла ындыг шимченгир самолетту, химиктиг болгаш биологтуг чепсекти улуг хоорайларга тып алыр дээш, чогаадырын күзеп турар.

Гекконнуң даваннары

Өске-даа дириг амытаннар бисти хөй чүүлге өөредип болур. Чижээ, геккон деп бичии селеске, ханаже хостуг үне халып, безин потолокка дүрген маңнап шыдаар. Ол кайгамчык селеске библейжи үелерде безин билдингир чораан (Чугаалар 30:28, ЧД). Геккон тыртыжыышкын күжүн канчаар ажып эртип турар?

Геккон кылагар тас черге безин туттунуп шыдаар, чүге дээрге ооң даваннарының адаа бичии, хензиг дүкчүгештер-биле шыптынган. Ол дүкчүгештерде кандыг-даа чыпшынчак, суук чүүлдер чок, ынчалза-даа олар хензигийне молекулалыг күштү тывылдырыптар. Гекконнуң даваннарының дүкчүгештери хананың молекулалары-биле тудушкаш, хензиг тыртыжыышкын күжүн тургузуптар (ону Ван-дер-Ваальстың күштери деп адаар). Бистер адыжывыс-биле туттунуп, хананы өрү үнүп шыдавас бис, чүге дээрге тыртыжыышкын күжү Ван-дер-Ваальстың күштеринден улуг. Ынчалза-даа гекконуң даваннарында хензиг дүкчүгештер ханага туттунар күжүн улгаттырып турар. Ван-дер-Ваальстың күштери гекконнуң даваннарының адаанда муң-муң дүкчүгештери-биле каттышкаш, селескениң деңзизин ууп шыдаар.

Бо ажыдыышкынны каяа ажыглап болур? Гекконнуң даваннарынга үндезилеп кылган синтетиктиг материалдарны «велкро» деп чыпшынчак застежканың орнунга ажыглап болур, а ону улус база бойдустан өттүнүп кылган a. «Экономист» деп журналда бир эртемденниң саналы-биле алырга, «гекконнуң лентазы» дээр материалды «медицинага ажыглап болур, ылаңгыя химиктиг хырбалар ажыглаттынмас таварылгаларда».

Ол кымның ачы-хавыяазы?

Амгы үеде аэронавтика болгаш космосту шинчилээр национал башкарылга чери (НАСА) скорпион ышкаш шимчээр, хөй буттуг роботту чогаадып турар. Финляндиядан инженерлер алды буттуг тракторну чогаадып алганнар. Ол дыка улуг курт-кымыскаяк дег, магалыы аажок, бергедевейн, улуг моондактарны кылаштап эртиптер. А өске шинчилекчилер, тооруктарның сайын чижекке алгаш, ажыттынып-хагдынып турар хензиг клапаннарлыг материалды чогаадып кааннар. Автомобиль инженерлери «кузовок» балыктың хевирин өттүнүп алгаш, машинаны кылып турар. Өске специалистер, чиик болгаш быжыг бронежилеттерни кылыр дээш, морское ушко деп моллюскуну шинчилеп турар.

Бойдустан дыка хөй ажыктыг идеяларны ап болур. Эртемденнер безин тускай информация базазын тургузуп, ынаар муң-муң биологтуг системаларны киир бижээн. «Экономист» деп журналда демдеглеп турары-биле алырга, инженерлер ол базадан «бойдустан алган белен идеяларны ажыглап, боттарының ажыдыышкыннарын кылып болур». Ол базаже кирген биологтуг системаларны «биологтуг патентилер» деп адаан. Патент колдуунда бир кижиге азы бөлүк улуска хамааржыр боор, олар бодунуң чогаадып кылган чаа чүүлүнүң дугайында улус-чонга чарлаар. Биологтуг патентилерни киирген базаның дугайында «Экономист» деп журналда мынча дээн: «Биомиметиканың тулган дээн ажыдыышкыннарын „биологтуг патентилер“ деп адааш, патент бойдуска хамааржыр деп, эртемденнер көргүскен».

Бойдус бо бүгү кайгамчык идеяларны канчаар бүдүрүпкенил? Хөй эртемденнерниң саналы-биле алырга, бойдуста шупту кайгамчык чүүлдер миллион-миллион чылдар дургузунда эволюцияның ачызында тывылган. Ынчалза-даа чамдык эртемденнер бир өске үзел-бодалдыг. «Нью-Йорк таймс» солунга микробиолог Майкл Бихи мынча деп бижээн: «[Бойдуста] бир-ле угаан-сарыылдыг Хуу-боттуң үзел-бодалы илдең көскү. Бир-ле чүвениң дүрзүзү, кылажы, үн үндүрери өдүрекке дөмей болза, өске кандыг-даа барымдаалар чок болза, ол амытан дээрге өдүрек-тир». Оон кандыг түңнелди үндүрүп болур? «Чаяакчы бар деп ол хире көскү турда, бойдуста кандыг-даа үзел-бодал чок деп чугаалаары шын эвес» — деп, Бихи уламчылаан.

Самолеттуң чалгыннарын быжыг болгаш айыыл чок кылдыр чогаадып кылган инженерни улус мактаар. Ол ышкаш балыг шарыыр эки материалды, хеп даараар шынарлыг пөстү азы хөй бензин чивес двигательди чогаадып кылган кижилер база алдар-макталга төлептиг. Ынчалза-даа өске кижиниң чогааткан ажыдыышкынын оорлааш, авторнуң эргезин хажыткан кижини хоойлуну үрээн кем-херек үүлгедикчизи кылдыр санаар.

Бедик квалификациялыг специалистер янзы-бүрү бергелерни шиитпирлээрде, бойдустан кайгамчык эки идеяларны өттүнүп ап тура, ону эволюцияның ачызында азы душ бооп болган деп чугаалаар. Ол чөптүг бе? Өттүндүр кылган чүүлдерниң безин конструктору бар болганда, ооң оригиналының Конструктору турбас деп бе? Шынап-ла, кым макталга төлептиг: дуржулгалыг башкы бе азы ону өттүнүп турар өөреникчи бе?

Кандыг түңнелди үндүрүп болур?

Делегейни угаан-сарыылдыг Хуу-бот чаяаган деп бадыткаларны өөренип көргеш, хөй улус ыр күүседикчизиниң сөстери-биле чөпшээрежип турар: «Иегова, сээң ажыл-херектериң хөй деп чүвезин! Бүгү чүүлдерден мерген угааның көстүп турар. Чаяалгаларың черни дола берген» (Ырлар 104:24, ЧД). Павел элчин база ындыг түңнелди үнүрген: «Бурганның көзүлбес шынарлары — Ооң мөңге күчү-күжү база бурганчы бүдүжү бүгү чаяалганы топтап көөрүн дамчыштыр кижиниң угаанынга билдингир, көскү апарды» (Римчилерге 1:19, 20).

Ынчалза-даа Библияны үнелеп, Бурганга бүзүреп чоруур чамдык улус Бурган дириг амытаннарны эволюцияның дузазы-биле кылган деп бодап турар. А Ыдыктыг Бижилге чүү чүвеге өөредип турар?

[Немелде тайылбыр]

[Киирилде немелде]

Бойдус бо бүгү кайгамчык идеяларны канчаар бүдүрүпкенил?

[Киирилде немелде]

Бойдуста амытаннарның кайгамчык тургузуу дээш, патентини кым алыр ужурлуг?

[Көзенек/Чуруктар]

Өттүндүр кылган чүүлдерниң безин конструктору бар болганда, ооң оригиналының Конструктору турбас деп бе?

Бо шимченгир самолеттуң чалгыннарын чайканың чалгыннарынга дөмейлештир кылган

Гекконуң даваннары кажан-даа хирленмес, ис арттырбас, (тефлондан аңгыда) кандыг-даа потолок-ханага чыпшынып каар, а херек апарганда белен адырлы бээр. Эртемденнер ол кайгамчык чүүлдү өттүнерин оралдажып турар.

Автомобиль чогаадыр конструкторларны «кузовок» балыктың мага-бодунуң калбак болгаш мугур хевири сонуургадып турар.

[Алган үндезини]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Көзенек/Чуруктар]

МЕРГЕН УГААННЫГ КЫЛДЫР ЧАЯАТТЫНГАН АЯН-ЧОРУКЧУЛАР

Дыка хөй дириг амытаннарга аян-чорук кылырынга чүү дузалап турар? Оларның кайгамчык мерген угааны (Чугаалар 30:24, 25). Ийи чижекти көрээлиңер.

◼ Кымыскаяктарның оруктары Аъш-чем дилеп чорупкан кымыскаяктар дедир чанар оруун канчаар тып ап турар? Великобританиядан эртемденнер солун чүүл эскерген: чамдык кымыскаяктар чанар оруун тыварда, чыттыг истеринден аңгыда, тускай кылып каан оруктарны ажыглап турар. Солун чүүл, олар геометрияны ажыглап билир. Чижээ, «Нью сайентист» деп журналда фараоновый кымыскаяктарның дугайында мынча дээн: «Олар үңгүрүнден 50—60 градус булуңнуг кылдыр херелденип чорупкан оруктарны кылып ап турар». Кымыскаяктарның чогааткан оруктары чүзү-биле онзагайыл? Тывынгыр кымыскаяктар чанып бар чыткаш, ийи чарлы берген орукка таваржы бергеш, ынча дыка ийленмээн орукту шилип алыр. Чүге дизе ол орук оларны албан үнгүрүнче чедире бээр. «Ол мерген угаанныг орук системазы аай-дедир шуужуп турар хөй санныг кымыскаяктарга күжүн чидирбейн, өскээр аспайн, шын орукту тып алырынга дузалыг» — деп «Нью сайентист» журналда демдеглээн.

◼ Куштарның компастары Хөй куштар, агаар-бойдус кандыг-даа турза, ырак-узак черлерже аспайн, ужуп чоруп шыдаар. Чүнүң ачызында? Куштар Черниң магниттиг шөлүн эндевес деп, эртемденнер билип кааннар. «Ынчалза-даа Черниң магниттиг херелдери девискээр бүрүзүнде ылгалып турар база үргүлүчү соңгу чүкче айытпайн турар» деп «Сайенс» журналда бижээн. Чылыг чурттарже чоруур куштарга оруктан аспазынга чүү дузалап турар? Солун чүүл, куштар кежээниң-не, хүн ажып турда, иштики компазын өйлеп ап турар. Ынчалза-даа хүннүң туружу чаңгыс аай болбас, ол чылдың үелеринден болгаш Черниң широтазындан хамааржып, өскерлип турар. Эртемденнерниң саналы-биле алырга, «куштарның мээзинде чылдың үелерин айтып турар шагы бар».

Кымыскаяктарны геометрияга кым өөредип каан? Куштарга иштики компасты, биологтуг шакты бергеш, оларның мээзин ону ажыглап билир кылдыр, кым өөредип каан? Угаан-медерел чок эволюция бе азы мерген угаанныг Чаяакчы бе?

[Алган үндезини]

© E.J.H. Robinson 2004