Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

Mɛni He Je Nɛ Baiblo ɔ Hiɛ Jã a?

Mɛni He Je Nɛ Baiblo ɔ Hiɛ Jã a?

Mɛni he je nɛ Baiblo sisi tsɔɔmihi hiɛ fuu mwɔnɛ ɔ? Anɛ o susu kaa Baiblo sisi tsɔɔmi ehe nɛ ɔmɛ nyɛ ye bua aloo a ha we nɛ waa nu Baiblo ɔ sisi? Ke o le bɔ nɛ a plɛ kɛ ba a, e maa ye bua mo konɛ o nyɛ nɛ o ma o juɛmi nya si ngɛ nile mi.

Se kekleekle ɔ, mɛnɔ ji nɔ nɛ ngma Baiblo ɔ, nɛ mɛni be nɛ e ngma?

KEKLEEKLE BAIBLO NƐ A NGMA

A gba Baiblo ɔ mi kɛ wo fahi enyɔ a mi. Kekleekle fã a hɛɛ womi kakaaka 39, nɛ a ji “Mawu munyu” nɛ ngɛ klɔuklɔu. (Roma Bi 3:2) Mawu kɛ e mumi klɔuklɔu ɔ ye bua nyumuhi anɔkualetsɛmɛ nɛ a kɛ maa pee jeha 1,100 ngma womi nɛ ɔmɛ. A je sisi kɛ je jeha 1513 kɛ ya si jeha 443 se loko a fɔ Kristo. A ngma womi nɛ ɔmɛ hiɛhiɛɛ ngɛ Hebri gbi mi, enɛ ɔ he ɔ, a tsɛɛ fã nɛ ɔ ke Hebri Ngmami, nɛ a tsɛɛ lɛ hu ke Somi Momo.

Fã enyɔne ɔ hɛɛ womi kakaaka 27, nɛ mɛ hu a ji “Mawu munyu.” (1 Tesalonika Bi 2:13) Mawu kɛ e mumi klɔuklɔu ɔ ye bua Yesu Kristo kaseli anɔkualetsɛmɛ ɔmɛ nɛ a kɛ jeha maa pee 60 ngma womi nɛ ɔmɛ. Be nɛ a kɛ ngma a se ke we kaa be nɛ a kɛ ngma Hebri Ngmami ɔ. A je sisi kɛ je jeha 41 ngɛ Kristo fɔmi se kɛ ya si 98 ngɛ Kristo fɔmi se. A ngma womi nɛ ɔmɛ hiɛhiɛɛ ngɛ Hela gbi mi, enɛ ɔ he ɔ, a tsɛɛ fã nɛ ɔ ke Kristofohi A Hela Ngmami, nɛ a tsɛɛ lɛ hu ke Somi He.

Womihi 66 nɛ a bla mɛ ɔ lɛ peeɔ Baiblo ɔ. Nɛ e ji Mawu sɛ gbi kɛ ha adesahi. Se mɛni he je nɛ a pee Baiblo sisi tsɔɔmi kpahi ɔ? A pee jã ngɛ yi mi tomi titli etɛ nɛ nyɛɛ se ɔmɛ a he je.

  • Bɔ nɛ pee nɛ nihi nɛ a nyɛ nɛ a kane Baiblo ɔ ngɛ a je gbi mi.

  • Nɛ a kɛ je tɔ̃tɔ̃mi nɛ womi ngmali pee ɔ konɛ Baiblo mi munyu ɔmɛ nɛ a hi kaa bɔ nɛ a ngɛ kekle ɔ.

  • Konɛ a ngɔ munyungu ehehi kɛ to munyunguhi nɛ a kɛ tsu we ní hu ɔ a nane mi.

Ha nɛ waa hyɛ bɔ nɛ a kɛ blɔ etɛ nɛ ɔmɛ tsu ní ngɛ sisi tsɔɔmi enyɔ komɛ nɛ a sɛ kɛ wawɛɛ ɔ a mi ha.

HELA SEPTUAGINT Ɔ

Maa pee jeha 300 loko a fɔ Yesu ɔ, Yuda womi mi leli je sisi kaa a maa tsɔɔ Hebri Ngmami ɔ sisi kɛ ya gbi kpa mi. Gbi nɛ ɔ ji Hela gbi ɔ. A tsɛɛ sisi tsɔɔmi nɛ ɔ ke Hela Septuagint. Mɛni he je nɛ a pee sisi tsɔɔmi nɛ ɔ? Bɔ nɛ pee nɛ a kɛ ye bua Yuda bi babauu nɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, a tuɔ Hela gbi ɔ mohu pe Hebri gbi ɔ konɛ a hɛ nɛ ko je “ngmami klɔuklɔu” ɔmɛ a nɔ.​—2 Timoteo 3:15.

Septuagint ɔ hu ye bua nihi ayɔhi abɔ nɛ a pi Yuda bi nɛ a tuɔ Hela gbi ɔ konɛ a nyɛ nɛ a kase Baiblo ɔ. Ngɛ mɛni blɔ nɔ? Ní lelɔ kpanaa ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke W. F. Howard ɔ de ke: “Ngɛ kekleekle jeha lafa a mi ɔ, sisi tsɔɔmi nɛ ɔ ji Baiblo nɛ Kristofohi kɛ tsuɔ ní ngɛ a sɔlemi ɔmɛ a mi. Nɛ a kpɛti nihi nɛ ya fiɛɛɔ ngɛ ma se ɔ yaa kpe he ɔmɛ nɛ a ya ‘tsɔɔ nihi kaa ngmami ɔ tsɔɔ kaa Yesu ji Mesia a nɛ.’” (Bɔfo Ɔmɛ A Ní Tsumi 17:3, 4; 20:20) Baiblo he ní lelɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke F. F. Bruce ɔ tsɔɔ kaa, enɛ ɔ he je nɛ Yuda bi babauu a “bua ba jɔɛ Septuagint ɔ” he hu ɔ nɛ.

Ke Yesu kaseli ɔmɛ a nine su Kristofohi A Hela Ngmami ɔ mi womi ɔ eko nɔ ɔ, a kɛ piɛɛɔ Hebri Ngmami nɛ a tsɔɔ sisi kɛ ya Hela gbi mi nɛ ji Septuagint ɔ he. Nɛ bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, a ba ná Baiblo mluku ɔ nɛ ngɛ mwɔnɛ ɔ.

LATIN VULGATE Ɔ

Maa pee jeha 300 se benɛ a gbe Baiblo ɔ ngmami nya a, jami he ní lelɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Jerome ɔ tsɔɔ Baiblo ɔ sisi kɛ ya Latin gbi mi. Pee se ɔ, a ba tsɛ sisi tsɔɔmi nɛ ɔ ke Latin Vulgate. Jamɛ a be ɔ mi ɔ, a pee Baiblo sisi tsɔɔmihi fuu ngɛ Latin gbi ɔ mi. Lɛɛ mɛni he je nɛ a hia ekpa a? Womi nɛ ji The International Standard Bible Encyclopedia a tsɔɔ kaa, Jerome suɔ nɛ e dla “munyu komɛ nɛ a tsɔɔ we sisi saminya, tɔ̃tɔ̃mi komɛ, níhi nɛ sɛ nɛ a ngɔ kɛ piɛɛ he, kɛ níhi nɛ a je ngɛ mi ɔ.”

Jerome dla tɔ̃tɔ̃mi nɛ ɔmɛ babauu. Se pee se ɔ, jami hɛ mi nyɛɛli pee nɔ́ ko nɛ puɛ sane ɔ kulaa! A tsɔɔ kaa Latin Vulgate ɔ pɛ ji Baiblo sisi tsɔɔmi nɛ e sa kaa a kɛ tsu ní, nɛ a ya nɔ nɛ a pee nɔ́ nɛ ɔ jeha lafahi abɔ! Akɛnɛ be ba su nɛ nihi fuu nui Latin gbi ɔ hu he je ɔ, a nyɛ we Vulgate ɔ kanemi, enɛ ɔ ha nɛ a nui Baiblo ɔ sisi.

SISI TSƆƆMI EHEHI BA PƆ HE

Benɛ be ngɛ mi pue ɔ, nihi ya nɔ nɛ a pee Baiblo sisi tsɔɔmi kpahi. Eko ji Syriac Peshitta nɛ nihi le wawɛɛ nɛ a pee ngɛ maa pee jeha lafa enuɔ ɔ mi ɔ. Ngɛ jeha 1400 jeha amɛ a mi ɔ, a bɔ mɔde kaa a maa tsɔɔ Baiblo ɔ sisi konɛ nihi nɛ a nyɛ nɛ a kase ngɛ mɛ nitsɛmɛ a je gbi mi.

Ngɛ jeha 1400 jeha amɛ a nyagbe mi ɔ, John Wycliffe nɛ e je England ɔ bɔni Baiblo ɔ sisi tsɔɔmi kɛ ya Blɛfo gbi mi, ejakaa lɔ ɔ ji gbi nɛ nihi nu sisi ngɛ ma mi he nɛ e je ɔ. Lɔ ɔ se ɔ, e kɛ we nɛ Johannes Gutenberg womi fiami klama a ha nɛ Baiblo he ní leli nyɛ pee Baiblo sisi tsɔɔmi ehehi ngɛ gbihi fuu nɛ nihi nu sisi mi ngɛ Yuropa, nɛ a gba kɛ ha nihi.

Benɛ a pee Baiblo sisi tsɔɔmihi fuu ngɛ Blɛfo gbi mi ɔ, ni komɛ bi nɔ́ he je nɛ e he hia kaa a pee sisi tsɔɔmi slɔɔtohi ngɛ gbi kake too ɔ mi. Osɔfo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke John Lewis nɛ e hi si ngɛ jeha 1800 jeha amɛ a mi ɔ ngma ke, “Gbi tsakeɔ nɛ enɛ ɔ haa nɛ e sisi numi yee, lɔ ɔ he ɔ, e he hia nɛ a tsake Sisi Tsɔɔmi momohi a hɛ mi konɛ nihi nɛ a nyɛ nɛ a nu sisi.”

Mwɔnɛ ɔ, e he wɛ kulaa ha Baiblo he ní leli kaa a ma tsake Baiblo momohi a hɛ mi. Amlɔ nɛ ɔ, a nuɔ blema gbi nɛ a kɛ ngma Baiblo ɔ sisi wawɛɛ pe sa a. Nɛ a nine su blema Baiblo mi womihi nɛ a kɛ nine ngma nɛ a na lingmi nɛ ɔ nɔ hulɔ. Enɛ ɔ yeɔ bua mɛ nɛ a kɛ Baiblo mi munyuhi nɛ da amɛ woɔ hehi nɛ sa kaa a hi.

Lɔ ɔ he ɔ, se nami ngɛ he kaa wa ma ná Baiblo sisi tsɔɔmi ehehi. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ waa hyɛ nɛ e hi saminya ngɛ sisi tsɔɔmi ɔ ekomɛ a he. Se ke nihi nɛ a tsɔɔ Baiblo ko sisi ɔ ngɛ suɔmi nitsɛnitsɛ kɛ ha Mawu ɔ, wa ma nyɛ ma ná a sisi tsɔɔmi ɔ he se.