ISRAEL mew müley kiñe lof Ein Gedi pingelu, tüfa inafülküley Mar Muerto mew. Üye mu pu arkeologo peyngün kiñe chümpolechi lifru kurülewelu 1970 tripantu mu. Tüfa engün peyngün tüfachi chümpolechi lifru, petu rüngalu engün chew ñi mülekefel kiñe sinagoga. Tüfa lüpümtukungey feychi apümkangelu tati waria 500 puwlu 550 tripantu püle taiñ mülen antü. Tati chümpolechi lifru rume wedañmalewey, feymu kimfal-lay chem ñi wirikonkülen ka pepi nülaentungelay. Fey, ¿chumngechi papeltungerpuy tüfachi chümpolechi lifru? Kiñe makina rulmekintuy chem ñi wirinieel ti chümpolechi lifru, ka kiñe programa computador mew kimngerpuy chem tañi feypilen.

¿Chem dungu wirilefuy tüfachi chümpolechi lifru kurülewelu? Kiñeke trokiñ Biblia mu. Ti chümpolechi lifru wiriniey kiñeke versikulo ellakonlu ti lifru Levítico pingelu. Ka wirikonküley tati Tetragrámaton, fey tüfa Chaw Ngünechen ñi üy wirintukulelu meli letra, ebrew kewün dungu mu. Tati doy kuyfi chümpolechi lifru ñi mülen ebrew kewün mu, fey tati Chümpol papel pengelu Mar Muerto mu Qumran lof mu, welu tati kurülewechi chümpol lifru taiñ inaduammekefiel, fey tüfa inaley ti kangelu mew. Feypingekey tüfachi chümpolechi lifru ñi dewmangeel 50 tripantu püle puwlu ta 400 tripantu taiñ mülen antü mu. Kiñe wentru, Gil Zohar pingelu nütramkay tüfachi chümpol lifru ñi pengeel. The Jerusalem Post pingechi diario mu, tüfachi wentru feypi tati Chümpol papel pengelu Mar Muerto mu wirintukungey 100 tripantu püle petu ñi mülepanon Jesus, ka kiñe Kuyfi lifru yengelu Alepo waria mew wirintukungey 930 tripantu püle taiñ mülen antü. Aflu ñi wiringeel tati Chümpol papel pengelu Mar Muerto mu ka ñi wiringerpun tati Kuyfi lifru yengelu Alepo waria mew ruparkey 1.000 tripantu. Pengekelafuy kiñe lifru no rume wiringelu feychi 1.000 tripantu püle. Welu fewla pengey ti chümpolechi lifru Ein Gedi lof mu. Feymu pu adümuwlu feypingün tüfachi chümpolechi lifru kurülewelu küme pengeli tati wünenke kechu lifru Biblia mu ñi kaletunon rupalu rume fentren tripantu. Ka küme pengeli ñi kakünungenon chi wirintukun ellaka mu pichike welulkalu rume pu rulpakünulu chem ñi feypilen Biblia kakelu papel mu.