1, 2. 1) ¿Sum wakichasiñ tuqitxa kunjamsa Jesusax amuytʼayäna? 2) ¿Kun lurañatakis sumpun amuytʼasiñasa?

 MÄ UTA lurañatakix sum wakichasiñawa. Janïr qalltkasax uraqiw utjañapa, ukat qhawqchʼänisa ukas sum amuytʼañarakiwa. Ukatxa kuntï Jesusax siskäna ukanak amtañasarakiwa, akham sänwa: “¿Janit nayraqatax quntʼasisin qawqhas qullqix tukuyañatakix munasispa ukx amuytʼaskaspaxa?” sasa (Lucas 14:28).

² Kunatï mä uta lurañatakix munaskixa niya ukhamarakiw chacha warmjam sum jakasiñatakix  munasi. Waljaniw “casarasiñ munta” sapxi. Ukampis kunanakas munasini uka tuqitxa, ¿qhawqhanis sum amuytʼasipxi? Biblianxa jaqichasiñax askiw siskchisa, jaqichat sarnaqañax chʼamaw sarakiwa (Proverbios 18:22; 1 Corintios 7:28). Ukhamasti khitinakatix jaqichasiñ munapki ukanakax kuna askinaksa katuqapxani, kunanakansa chʼam tukupxani ukanakatxa sum amuytʼasipxañapawa.

3. ¿Jaqichasiñ munirinakatakix kunatsa Biblian iwxanakapax wali askixa, ukat kuna jisktʼanakatsa amuytʼañäni?

³ Bibliaw yanaptʼistaspa. Khititix jaqichasïwi uttʼaykixa uka Jehová Diosan suma iwxanakapaniwa (Efesios 3:14, 15; 2 Timoteo 3:16). Bibliax nayra maranakan qillqatäkchisa wali askiw jichhürunakatakixa, ukatxa aka tuqinakatwa yatichäwinakaparjam amuytʼañäni: 1) ¿jaqichasiñatakix kunjamatsa maynix wakichatätap amuyasispa?, 2) jaqichasiñ munktan uka chachax jan ukax uka warmixa, ¿kunjam jaqïñapasa?, ukat 3) ¿jaqichasiñataki uñtʼasisipki ukhax kunjamatsa sum sarnaqapxaspa?

4. ¿Chacha warmjam sum apasiñatakix kunas yanaptʼistaspa, ukat kunatsa?

⁴ Mä uta lurañax wali chʼamäspawa, chacha warmjam sarnaqañatakix niya ukhamarakiwa. Jaqichat sarnaqañax wali chʼamäspawa. Jaqichasiñax inas chʼamächispa, ukampis marat mara chacha warmjam sum sarnaqañax jukʼampi chʼamäspawa. Ukhamasti, ¿kunas sum apasiñatakix munasi? Arsutasxa taqi chuyma phuqañasawa, ukax wali askipuniwa. Chacha warmix kunjamsa apasipxañapa uka tuqitxa Diosan Arupax akham siwa: “Chachax awkipsa, taykapsa jaytxani[w]a, warmipampi mayachasxañataki, panpachanisti mä  sapa jaqikïpkaspasa ukhamäpxaniwa” sasa (Génesis 2:24). Maynix “wachuqa” juch lurchi, mä arunxa yaqhampi ikintaschi ukhakiw divorciasipxaspa, ukhamat yaqhampi jaqichasiñataki sasaw Jesusax Diosan Arupat qhanañchäna (Mateo 19:9). Ukhamasti jaqichasiñ munasaxa uka kamachinak amtañasapuniwa. Ukampis jan arus phuqirjamäkstanxa, janiw jaqichasiñatakix wakichatäktanti (Deuteronomio 23:21; Eclesiastés 5:4, 5).

5. Yaqhipax chacha warmjam arunakap taqi chuym phuqañ tuqitxa sustjasipxiwa, ukampis ¿kunatsa jaqichasiñ munirinakax jan ukham uñjapxañapäki?

⁵ Yaqhipax jaqichasiñ tuqit sum amuytʼasisax sustjasipxiwa. “Chacha warmjam jan jaljtas jiwañkam sarnaqañxat amuytʼasaxa, chinkatatäkiristsa, janis kawkir jaltañas utjkaspa ukhamwa amuyasiyäta” sasaw mä waynax säna. Ukampis chiqapun uka chachamp jan ukax uka warmimpi jaqichasiñ munstan ukhaxa janiw ukham uñjkañäniti. Jan ukasti sum utjasiskäxa sasaw atinisiñäni. Chacha warmix purapat arunakap taqi chuyma phuqapxanixa, walinsa jan walinsa sum apasipxani, ukat yanaptʼasipxarakiniwa. “Munasiñax [...] taqi kun tʼaqhisi”, “taqi kun llampʼu chuymampi” uñji sasaw apóstol Pablox säna (1 Corintios 13:4, 7). “Chacha warmjam taqi chuyma arunak phuqañax wali askipuniw nayatakixa. Ukat jaqinakan uñjkataw jan jaljtasa sum sarnaqasiñatakix arsuwayapxta, ukxa wali sumpun uñjta” sasaw mä warmix säna (Eclesiastés 4:9-12).

6. ¿Wawäkasin jaqichasiñax kunatsa jan walïki?

⁶ Ukanak phuqañatakix amuytʼasirïñasawa. Wayn tawaqükasin wal jaqichasiñ munapki ukhax suytʼapxañapawa, jan sum amuytʼasisax pantjasipxaspawa. Wayn tawaqunakax jilkasinxa may may  amuyapxi. Qʼaxu wayn tawaqükasin jaqichasirinakax mä qhawqha maranakatxa janiw pachpa amuyunïxapxiti, janirakiw kuntï nayrax munapkäna ukanaksa munxapxiti. Ukham wawäkasin jaqichasirinakax janiw sum sarnaqapkiti, mä qhawqha tiempo suytʼirinakat sipansa waljaniw divorcior puripxi, ukax taqi chiqan uñjasi. Ukhamasti janiw jankʼak jaqichasiñax walïkiti. Mä qhawqha maranak jan jaqichasis sapaki sarnaqasaw sum amuytʼasiñxa yatiqaraksna, ukhamatwa suma chachäñatakis jan ukax suma warmïñatakis wakichtʼassna. Mä qhawqha tiempo suytʼañax jiwaspacha sum uñtʼasiñatakiw yanaptʼarakistaspa, ukax wali askipuniw chacha warmjam sum jakasiñatakixa.

7. ¿Kunatsa jaqichasiñ munirinakax jupanakpach nayraqat uñakipasipxañapa?

⁷ Jaqichasiñ munktan uka chachax jan ukax warmix kunjam jaqïñapasa uk sañax janiw chʼamäkiti, waljaniw uk lurapxi. Ukampis ¿jiwasax kunjam jaqïtansa? ¿Kunjam jaqïñas chacha warmjam sum apasiñatakix yanaptʼitaspa? ¿Kunjam chachäyäsa jan ukax kunjam warmïyäsa? Sañäni, ¿pantjasisax nayan juchajaw sistati, iwxtʼatas iyaw sasat katuqasta jan ukax saytʼasxaktacha? ¿Kusisitati ukat taqi chuymati kunsa lurtxa jan ukax arusisach lurtxa ukat jiskʼachasxaktcha? (Proverbios 8:33; 15:15.) Amtañamapuniwa, jaqichasxäta ukhaxa pachpa jaqikïskätawa. Inas sapakïkasinxa jachʼa jachʼa tukurïsta, jan ukax wali jiskʼa chuymästa, ukampis jaqichasxäta ukhaxa pachpakïskätawa. Kunjamtï mayninakax uñjapkistu ukham jiwaspach uñjasiñax chʼamawa, ukhamax inas awk taykar jan ukax  mä munat masir yanap maysna, ukhamat kunjam jaqïtansa uk amuyasiñasataki. Inas kuna tuqitsa pantjasirakchiñäni, ukhamax janïr jaqichasiñ munkasaw uka tuqit jan pantjasxañatakix chʼamachasiñasa.

8-10. ¿Jaqichasiñataki wakichasiñatxa kamsis Bibliaxa?

⁸ Bibliax qullan ajayun luräwiparjam sarnaqapxam sistuwa, ukax akanakawa: “Munasiña, kusisiña, samaraña, llampʼu chuymanïña, taqimpis sumankaña, khuyapayasirïña, taqi kunansa phuqhirïña, [suma jaqïña, NM], janchin munañapar atipjaña”. Ukatxa “jumanakax machaqar trocatäxapxañamawa ajayunakamansa ukhamarak amuytʼañanakamansa, ukatsti Diosan munañaparjama luratäki uka machaq jakäwimpi isthapisipxam, suma qʼuma chiqa kankañan jakapxarakim” sarakistuwa (Gálatas 5:22, 23; Efesios 4:23, 24). Sapakïkasin uka arunakarjam sarnaqasax yapurus jatha satantksna ukhamawa: ukatxa achuqaniwa, jaqichatäxañäni ukhaw achunak apthapiskañäni.

⁹ Sañäni, inas warminakax ‘suma chuymanïñataki’ chʼamachasipxchispa, wal kʼachachasiñat sipansa (1 Pedro 3:3, 4). Altʼat chuymanïñasa amuytʼanïñasa yatiñanïñwa yanaptʼätamxa, ukax ‘mä suma coronäkaspas’ ukhamawa (Proverbios 4:9; 31:10, 30; 1 Timoteo 2:9, 10). Inas chachanakax warminakar respetompi sum uñjañ yatiqapxchispa (1 Timoteo 5:1, 2). Suma amtanakar puriñsa yatiqañapawa, kuntï lurañapäki ukanaksa phuqañaparakiwa, llampʼu chuymanïñsa altʼat chuymanïñsa yatiqañaparakiwa (Proverbios 29:23; Miqueas 6:8; Efesios 5:28, 29).

¹⁰ Ukham jaqïñax chʼamakiwa, ukampis taqi cristianonakaw ukhamäñatakix chʼamañchasipxañapa,  ukaw suma chachäñatakis jan ukax suma warmïñatakis yanaptʼistani.

11, 12. Pani pura sarnaqäwinxa kunjamsa apasipxani uka tuqitxa, ¿kunjamatsa maynix amuytʼasispa?

¹¹ ¿Markamanxa khitimpis maynix jaqichasiñ muni uk ajllipxiti? Ukhamächi ukhaxa, ¿mä warmir munasax kunsa mä chachax luraspa? ¿Warmis kuns lurarakispa? Nayraqatxa, “¿chiqapunit jaqichasiñ muntxa?” sasaw jisktʼasiñapa. Jaqichasiñäniw sasin yaqhampi anatasiñax janipuniw walïkiti (Proverbios 13:12). Ukatxa akham jisktʼasiñaparakiwa: “¿Jaqichasiñatakix wakichatätti?” sasa. Uka pä jisktʼanakarjam wakichatäxsta ukhaxa, kunjamsa markaman lurañ yatipxi ukarjam amuytʼañäspawa. Yaqhip markanakanxa mä qhawqha tiempo uñtʼasisax jukʼamp sum uñtʼañ munsma sasaw sañ yatipxi. Ukampis maynix jan munkani ukhaxa janiw iyawsañapkam wal arxayañax walïkaspati, chuym usuchjasiñaw utjaspa. Amtañäni, jupax khitimpis jaqichasiñ muni ukax jupatäxiwa. Ukampis walikiw sanixa, panpachaniw mistupxaspa, ukampis janiw jan walinak lurapxañapäkiti. Ukhamatwa jaqichatäxasin sumti sarnaqapxasma janicha ukxa amuyasipxaspa. ¿Uñtʼasiskasax kuns thaqhañasa?

¹² Uka jisktʼar qhanañchañatakix pä siku phusirinakat amuytʼapxañäni, inas sapa maynis siku phusañ sum yatipxchi. Ukampis panpachani phusapxaspa ukhaw jan waltʼayxapxaspati, janirakiw sums istʼasxaspati, ukhamax panpachani sum phusañatakix purapat yatinuqtapxañapawa. Ukhamarakiw jaqichasir wayn tawaqux purapat wakichtʼasisin yatinuqtapxañapa. Inas suma jaqïñatakix  sapakïkasin wal chʼamachasipxchïna. Ukatpï akham jisktʼasiñäspaxa: “¿Purapat yatinuqtatäpxtti?” mä arunxa, “¿sumti apasiptxa?” sasa.

13. ¿Diosar jiwasjam jan iyawsirimpi chikachasiñax kunatsa jan walïki?

¹³ Chachas warmis mä iyawsäwinikïpxañapawa, pachpa kamachinakarjam sarnaqapxañaparakiwa, ukax wali askipuniwa. “Jan jumanakax Tatitur jan iyawsirinakampix chikachasipxamti” sasaw apóstol Pablox säna (2 Corintios 6:14; 1 Corintios 7:39). Diosar jan iyawsirimpi jaqichasisax janiw sum apasksnati. Ukampis Jehová Diosar chacha warmi yupaychañaxa wali wakiskiriwa. Jehová Diosax mä amtaki wali sum jakasiñaswa muni. Jupar jakʼachassna ukat chacha warmix wali sum purapat jakʼachassna ukwa muni, kimsat kʼanat wiskhäkaspas ukhama (Eclesiastés 4:12).

14, 15. Chacha warmjam sum jakasiñatakix mä iyawsäwinikïñasawa, ukat kunanakamps lursna uka tuqit qhanañchtʼma.

¹⁴ Chacha warmjam Diosar mayachtʼat yupaychañax wali wakisirïkchisa, yaqha tuqinakat amuytʼasiñasarakiwa. Chacha warmi sum apasiñatakix mä amtanikïpxañapawa. ¿Jumax kuna amtanakanïtasa? Sañäni, ¿wawanïñxat kamstasa? ¿Jakäwiman kunsa nayraqat thaqtaxa? * (Mateo 6:33.) Ukat familian sum jakasiñatakixa, kunjamatï munat masinakax wali sum apasipkixa ukhamwa jupanakkamax apasipxañaparaki (Proverbios 17:17). Ukatakix mä amtanikïpxañapawa. Jan ukhamäkanixa sum apasiñax wali chʼamäspawa, ukat jaqichäwinxa jukʼampiwa. Ukampis sañäni, inas jupax yaqha chiqanak  sarañ munchispa, jan ukax yaqha chiqan qamartʼañ munchispa ukat jumax janirak munkasmati, ¿ukhamax janipuniw waltʼayasxapxäti sasmati? Janiw ukhamäkapunispati. Inas jukʼamp wakiskir tuqinakat mä amtanikïpxsta. Ukampis walikïskchi ukhaxa kuntï jupax lurañ munki ukanak lurasarakiw kusisiyasma (Hechos 20:35).

¹⁵ Chachax warmitakjamaw kuns lurañapa, warmis ukhamaraki, janiw kunjam jaqïpxisa ukaki uñachtʼayapxañapäkiti, ukhamatwa chacha warmix sum apasipxaspa. “¿Mä amtanikïpxtti?” sas jisktʼasiñat sipansa, akham jisktʼasiñasawa: “¿Kunjamatsa mä amtar puripxta? ¿Purapat sum uñjasisat jan tuqisisa kunanaksa parltʼasipxta? ¿Jan ukax jan mä amtar purirjamäsax tuqisxapxaktcha?” sasa (Efesios 4:29, 31). Jaqichasiñ munasax jachʼa jachʼa tukurinakatsa, jan amuytʼasis parlirinakatsa, taqi kuns munañapar luririnakatsa amuyasiñasawa.

16, 17. ¿Chachas warmis kunsa maynit thaqhapxañapa?

¹⁶ Khitinakatix taman lurañanak katuqapki ukanakarux ‘nayraqatax yantʼasiwa’ (1 Timoteo 3:10). Jaqichasiñatakix ukhamwa luraraksna. Inas warmix akham jisktʼaschispa: “¿Aka chachax kunjam jaqit uñtʼatasa? ¿Khitinakampis sarnaqi? ¿Amuyumpit kuns luri? ¿Kunjamsa jilïrinakar uñji? ¿Kuna kasta familianisa? ¿Kunjams familianakapampix apasi? ¿Kunjamsa qullq uñji? ¿Alcohol umañ jiljiriti? ¿Wali qhuruti, jan ukax nuwasiricha? ¿Tama taypinxa kuna lurañanakanisa, ukat kunjamsa ukanak phuqi? ¿Jupar taqi chuym istʼiristti?” sasa (Levítico 19:32; Proverbios 22:29; 31:23; Efesios 5:3-5, 33; 1 Timoteo 5:8; 6:10; Tito 2:6, 7).

¹⁷ Chachax akham jisktʼasirakispa: “¿Aka warmix  Diosar munasiti ukat respetarakiti? ¿Sumti uta uñjaspa? ¿Familiapax kunsa nanakat suyapxaspa? ¿Amuytʼasiriti, janit jayräki, qullq imasiriti? ¿Kunanakatsa parlañ yati? ¿Chiqapunit yaqhanakat sinttʼasi, jan ukax jupakich taqi kuns munaski ukat taqi kunarus mitisikicha? ¿Atinisiñjamati? ¿Khititix pʼiqtʼki ukar istʼirjamati, jan ukax jan istʼasis kutkatasiricha?” sasa (Proverbios 31:10-31; Lucas 6:45; Efesios 5:22, 23; 1 Timoteo 5:13; 1 Pedro 4:15).

18. Jaqichasiñataki uñtʼaskasin pantjasiñanakax qhanstani ukhaxa, ¿kun amtañasasa?

¹⁸ Ukampis janiw ak armañasäkiti, jupax jucharar Adanan wawaparakiwa. Taqiniw pantjasirïtanxa, jupan yaqhip pantjasitapasa, jiwasan pantjasitasas pampachañatakiwa (Romanos 3:23; Santiago 3:2). Ukampis mä pantjasïwix Diosar yupaychañ tuqitwa yanaptʼistaspa. Jaqichasiñataki uñtʼaskasinsa tuqtasipkasma ukham sañäni, khitinakatix purapat wal munasipxi ukat sum uñjasipki ukanakas janiw taqi kunan mä amtarupunix puripkiti (aka qillqatanak uñxatarakïta Génesis 30:2; Hechos 15:39). Ukhamasti, ¿tuqtaskasin ‘sum amuytʼasipxasmati’ ukat jan waltʼäwinak llampʼu chuymamp askichañ yatiqapxasmati? (Proverbios 25:28.) ¿Khitimpitix jaqichaskäta ukax jan walinak apanukusati suma jaqïñataki chʼamachasiski? ¿Jiwasat kamsaraksnasa? ¿Jan jiskʼa chuymäñsa ukat yaqhanakat jan payachasiñs yatiqaraksnati? (Eclesiastés 7:9.) Jan waltʼäwinak askichasaw purapat sum parltʼasiñ yatiqsna, ukanakaw jaqichatäxañäni ukhax yanaptʼistani (Colosenses 3:13).

19. ¿Jaqichasiñataki uñtʼaskasin jan wali luräwinaka qhanstani ukhax kun lurañas wakisispa?

¹⁹ Ukampis ¿llakisiykir jan wali luräwinak amuyañäni ukhax kun lurañasasa? Ukanakat wal  amuytʼasiñasawa. Uka chachar jan ukax uka warmir inas wal munstan ukat jaqichasiñsa munarakstan ukampis jachʼa pantjasitanakapxa janiw ukhamak uñchʼukiñasäkiti (Proverbios 22:3; Eclesiastés 2:14). Wal amuytʼasisin jupat payachasiñäni ukhaxa, ukhar tukuyxañaw wakisispa, janiw jupamp jaqichasiñataki arsuñax wakiskaspati.

20. ¿Kunjamatsa jaqichasiñ munir wayn tawaqux sum sarnaqapxaspa?

²⁰ ¿Uñtʼaskasinxa kunjamatsa sum sarnaqsna? Nayraqatxa jan khitin kun siskañ sum sarnaqañasawa. ¿Amparat kattʼasiñasa, jampʼattʼasiñasa, jan ukax qhumanttʼasiñas walikïskit markamanxa? Walikïskchi ukhaxa, khitinakatix jaqichasiñataki suma parlatäxapxi ukanakatakikïspawa. Ukampis amuyasipxañapawa, janiw qʼañu luräwinakar purirjam jan ukax juchar purirjam sarnaqapxañapäkiti (Efesios 4:18, 19; ukat Cantar de los Cantares 1:2; 2:6; 8:5, 9, 10 uñxatarakïta). Niyakixay jan walinak munir chuymanïstanxa, ukhamax janiw walïkaspati mä utan paniniki qhiparañaxa, janiw chʼusäwjanakan pani sapakix jikxatasiñäkaspati, jan wali luräwinakaruw pursna (Jeremías 17:9). Jaqichasiñataki uñtʼaskasin sum sarnaqasaxa jiwas pachpa apnaqasirïtaswa uñachtʼaytanxa, ukat kuntï munktan ukat sipansa khitimpitix jaqichaskañäni ukan askip munataswa uñachtʼayaraktanxa. Ukat ukham sum sarnaqasaxa Jehová Diosaruw wal kusisiytanxa, ukaw taqi kunat sipansa wali askixa, qʼañu luräwinaksa juchsa jan lurapxamti sasaw Jupax sistu (Gálatas 5:19-21).

21. ¿Kuna tuqinakat qhanañchañas wakisispa uñtʼaskasin sum sarnaqañatakixa?

 ²¹ Ukatsti uñtʼaskasin sum apasiñatakix qhanpach parlañaw wakisiraki. Jaqichasiñ munirinakax aka tuqinakat jan kuns imtʼasaw wali qhan parlapxañapa: ¿Kawkins jakapxani? ¿Chacha warmit irnaqapxani? ¿Wawanïpxaniti? Ukat nayra jan wali luräwinakaw utjarakispa, ukanakaw jaqichäwirux jan waltʼaykaspati, ukhamax ukanak qhanañchañax wakisirakispawa. Inas maynix manüchi, kuna lurañanïchi, jan ukax jan qullkañ usunïchi. Sañäni, SIDA usuninakax janiw jankʼaki uka usunïtapxa yatipkiti, ukhamax maynitix venat jan wali qullanak nayrax uchasirïchïna jan ukax waljanimpi qʼañu luräwinak lurirïchïna ukhaxa, uka usunit janicha uk yatiñatakiw casarasir waynas jan ukax casarasir tawaqus maynir mayiñapa, jan ukax awk taykapas mayirakispawa. Ukampis maynitix uka usunïtap yatisini ukhaxa, khitimpitix jaqichasiñ munki ukarux janiw jaqichasipuniñäni sasax jan munkipanxa sañapäkiti. Chiqpachansa, khitinakatix ukham jan wali jaqinakampi nayrax sarnaqirikäna ukanakaxa jan khitin siskataw uka usu tuqitxa yantʼasiñapa, janïr maynimpi jaqichasiñatak parlkasaw uk lurañapa.

22, 23. 1) ¿Casarasiñ urutak wakichasisax kunjamatsa pantjassna? 2) ¿Casarasiñ urutsa ukat chacha warmjam jakañ urunakatsa kunjam amuyañas wakisispa?

²² Inas jaqichasiñ uru jakʼachasinkipanxa wayn tawaqux wal uka urutak wakichasipxchi. Ukampis jan inamay qariñatakix amuytʼasiñasawa. Wali jachʼa fiesta wakichasax inas familiaranakampir yaqhanakampir kusisiychiñäni, ukampis  jaqichasirinakatakiw wali chʼamäspa, qullqsa ina chʼusarukiw aptʼasipxaspa, awk taykanakatakisa ukhamarakïspawa. Inas kunjamtï markasan lurapki ukham lurañax walikïskchispa, ukampis janiw jiljañax walïkaspati, janirakiw yaqhanakar atipañatakikix kun lurañas wakiskaspati, casarasirinakax chʼamaktʼataw uñjasipxaspa, uka urux wal kusisiñat sipansa llakitakiw uñjasipxaspa. Yaqhanakan amuytʼäwinakap istʼañax walikïskaspawa, ukampis casarasir waynaw kunas uka urun lurasini ukxa amtañapa (Juan 2:9).

²³ Amtañäni, casarasiñ fiestax mä urukiwa, ukampis chacha warmjamax wiñayaw sarnaqañäni. Ukhamax janiw uka urutaki wal llakiñasäkiti. Jehová Diosan iwxanakap thaqhañasawa ukat kunjamsa chacha warmix sarnaqañäni ukxa janïräkipanwa amuyañasa. Ukhamatwa chacha warmix sum jakasiñatakix wakichatäñäni.