1. ¿Kunatsa jichhürunakanxa uta apnaqañax wali chʼamäxi?

 TAQI kunas janiw nayrjamäxiti, familianakas janirakiw nayrjamäxiti. Kunanakatix nayra maranakan walïskän jan ukax kuntï jaqinakax lurapxirïkäna ukanakax jichhax janiw walïxiti. Ukhamasti uta apnaqañaxa wali chʼamäxiwa. Ukampis Diosan iwxanakaparjam sarnaqañäni ukhaxa janiw sinti chʼam tukkañäniti.

2. ¿Kuna jan waltʼäwinakas familianakarux jan walin uñjasiyi?

² Jaqinakax yänakakwa aka urunakanxa thaqhasipki, janiw familiapat amtasxapxiti. Ukat aljañatakix kunaymaninakwa uñstayapxi, ukatxa kunayman tuqitwa jaqinakar munayapxi, ukatwa walja awk taykanakax ukanak alañatakix walja horanak irnaqapxi. Maysa tuqitxa waljanirakiw utar manqʼa apañatakikix sapüru irnaqapxi. Kunatï jakañatakix munaski uk jikxatañatakix janiw nayrjam irnaqxapxiti, jan ukasti jukʼamp irnaqapxi. Yaqhipax mä irnaqäw jikxatasas wal kusisipxaspa, kunattix janiw taqinitaki irnaqäwix utjkiti. Ukhamasti, familianakatakix janiw urunakax walïxiti, ukampis kunayman jakasiri familianakaruw Biblian yatichäwinakapax sum jakasiñxa yanaptʼaspa.

3. ¿Pablox kamsänsa, ukat ukax kunjamsa utas sum apnaqañ yanaptʼistaspa?

³ Apóstol Pablox qullqit pistʼataw uñjasirakïna.  Ukhaman uñjasisax amuytʼasiñwa yatiqäna, ukatwa Timoteo munat masiparux akham qillqatayna: “Aka uraqirux janiw kuns apanktanti, janirakiw kuns apkañäniti. Ukampis isisatix utjaskchixa, ukhamarak manqʼañasatix utjaskchixa, ukampix kusisitakïskañasawa” sasa (1 Timoteo 6:7, 8). Chiqpachansa familiatakix janiw manqʼampi isimpikix munaskiti. Utas munasirakiwa. Wawanakax yatiqapxañaparakiwa. Ukat usuntapxi ukhasa qullax alañarakiwa, kunaymaninakatakiw qullqix munasi. Ukampis Pablon arunakapax wali askiwa. Chuymasan munañanakap thaqhañat sipansa kunatï chiqpachapuni munaski ukanak thaqhañäni ukhaxa janiw sinti chʼam tukkañäniti.

4, 5. ¿Jutïrinakan kuns lurañäni uk amuytʼasiñax kunjamsa utan apnaqañ yanaptʼistaspa?

⁴ Jesusax parlkäna uka uñachtʼäwiw wali askirakixa. Jupax akham sänwa: “Maynitix jumanakat mä torre lurañ munaspaxa ¿janit nayraqatax quntʼasisin qawqhas qullqix tukuyañatakix munasispa ukx amuytʼaskaspaxa?” sasa (Lucas 14:28). Amuytʼasiñ tuqitwa Jesusax parlaskäna. Khitinakatix jaqichasiñ munapki ukanakatakix wali askiw uka yatichäwix sasaw nayrïr yatichäwin yatiqayätanxa. Ukampis jaqichatäxasin uta sum apnaqañatakix wali askirakiw uka arunakapaxa. Ukhamax kunanakatï familian utjki ukanakxa kunjamsa apnaqañäni ukxa sum amuytʼasiñasawa, qullqi tuqitsa ukhamaraki. Ukhamatwa familiax qullqxa jan ina chʼusar tukuntkaniti, jan ukasti qhawqhas sapürutaki jan ukax sapa semänataki munaski ukhakwa irtapxañapa, janiw walja qullqinïpkaspas ukham jakapxañapäkiti.

⁵ Yaqhip markanakanxa jan wakiskirinak alañatakiw walja interesampi qullq maysusiñ yatipxi, ukhamaxa uka tuqit yaqhipax wal amuyasipxañapa  (Proverbios 22:7). Ukat yaqhipax jan sum amuytʼasisax kuns alasipxakiwa, uka tuqitsa amuytʼasiñasarakiwa. Maysa tuqitxa, qullq sum apnaqañax kunatï familiar jan waltʼaykaspa ukanakat amuyasiñwa yanaparakistu, ukanakax akanakäspawa, qullqit anatañanaka, cigarro alaña, machañanaka, ukanakax janiw walïkit siw Diosan Arupanxa (Proverbios 23:20, 21, 29-35; Romanos 6:19; Efesios 5:3-5).

6. ¿Biblian kuna yatichäwinakapasa pisin jakasirinakarux yanaptʼaspa?

⁶ ¿Khitinakatix wali pisin jakasipki ukanakatxa kamsaraksnasa? Jupanakarux ak yatiñaw chuymachaspa, janiw wiñayapun ukham jakapkaniti. Jutïr paraisonxa janiw pisinkañax utjxaniti, janirakiw jaqinakar tʼaqhisiyir jan walinakas utjxaniti, Jehová Diosaw taqi ukanakxa tukjani (Salmo 72:1, 12-16). Ukäñkamasti, wali pisinsa jakasipkchixa, cristianonakax mä suytʼäwinïpxiwa, Jehová Diosan aka arunakaparuw atinisipxi, Jupax akham siwa: “Janiw kunapachas jaytkämati ni armtʼaskämasa” sasa. Ukhamasti Diosar iyawsirinakax taqi chuymaw akham sapxaspa: ‘Jehová Tatituw yanaptʼirijaxa; janiw kuns axsarkäti’ sasa (Hebreos 13:5, 6). Aka chʼama urunakanxa, Jehová Diosax kunaymanitwa yatichäwinakaparjam sarnaqiri, ukat Apnaqäwip nayrar uchiri jaqinakarux yanaptʼi (Mateo 6:33). Waljaniw apóstol Pablo kikpax sapxarakispa: “Yatiqaraktwa kunjäm sarnaqañsa sistʼatäñansa jan ukax awtjatäñansa, yatiraktwa walja utjirinïñsa, jan kunanïñsa. [“Jehová Diosan”, NM] chʼamapampix taqi kunaruw saykatirista” sasa (Filipenses 4:12, 13).

7. ¿Jesusan kuna arunakapas utas sum apnaqañ yanaptʼistaspa?

⁷ Jesusax aka Uraqin irnaqañ tukuykasaxa akham  sänwa: “Jaqi masimarusti juma kipkarjam munarakim” sasa (Mateo 22:39). Uka iwxanakarjam familian sarnaqañaxa, wali sum familiar apnaqañatakiw yanaptʼistu. Ukhamasti chachas warmis ukat awk taykas, wawanakas jupanakaw utasanxa wali munat masinakasaxa. ¿Kunjamatsa mä familianxa munasiñ uñachtʼayasipxaspa?

8. ¿Kunjamatsa mä familianxa munasiñ uñachtʼayasipxaspa?

⁸ Kun lurañsa taqiniw utanxa yanaptʼasipxañapa. Wawanakax kun apnaqasas janiw apatatat jaytapxañapäkiti, uk yatichañaw wakisispa, anatañanaksa isinaksa apthapisipxañapawa. Inas sapüru ikiñ janxatañax  wali chʼamächispa ukat tiempotakïchispa, ukampis ukham yanaptʼañax wali askïspawa. Inas awisax taqi kunas jan apthapiñjamäkchiniti, ukampis taqiniw uta sum apthapiñatakix yanaptʼapxañapa, ukat manqʼañ tukuyasin qʼumachañsa taqinirakiw yanaptʼapxañapa. Jayrasis kun lurañasa, jan ukax usuchjasiristwa sas lurañasa, ukat colerasis kun lurañas janiw mayninakatakix walïkiti (Proverbios 26:14-16). Ukampis kusisita taqi chuyma kun lurañasa familiaruw sum jakasiñ yanaptʼi. “Diosasti kusisit chuymampi chuririruw munaraki” (2 Corintios 9:7).

9, 10. 1) ¿Warmix kuna lurañanakanisa utanxa, ukat kunjamsa familiax jupar yanaptʼaspa? 2) ¿Utan lurañanak tuqitxa kunjam amuyunïñas wakisixa?

⁹ Jan sinti chʼama tukuñatakixa munasiñwa yaqhip familianakax uñachtʼayasipxi, ukatxa yanaptʼasipxarakiwa. Nayratpachsa taykapuniw utanxa sum apnaqiri. Jupaw wawanakarus sum uñji, utsa qʼumachi, isinaksa tʼaxsi, juparakiw qhaturus alir sari ukat manqʼsa phayaraki. Yaqhip chiqanakanxa warminakaw yapunakan irnaqapxi, jupanakarakiw qhatunsa aljasipxi, ukhamatwa familiar qullqimpi yanaptʼapxi. Yaqhip chiqanakansti warmix janiw nayrax irnaqir sarirïkänti, ukampis jichhax jan qullqi utjipanxa walja warminakaw irnaqir sarxapxi. Utansa anqansa irnaqapki uka taykanakax wali askpunwa lurapxi. Biblian parlki uka ‘suma warmixa’ jan tiemponiw irnaqäna. “Janipuniw ina chʼusata jikxatata manqʼxa” manqʼkänti (Proverbios 31:10, 27). Ukampis janiw tayka sapakix utan irnaqañapäkiti. Chacha warmpacha irnaqir sarapxchi ukhaxa, ¿warmi sapakiti utan kuns lurañapa, ukat chachas wawanakas samartʼasipkañapati? Janiw ukax walïkaspati (2 Corintios 8:13, 14 uñxatäta). Sañäni, taykax manqʼa phayani  ukhaxa, inas maynix uma waytir sarchispa, maynisti alir sararakchispa, maynix uta qʼumachaspa, maynisti manqʼa wakichañ yanaptʼarakispa, ukax wali askipunïspaw taykatakixa. Ukhamasti taqiniw utanxa kun lurañsa yanaptʼapxaspa (Gálatas 6:2 uñxatäta).

¹⁰ Inas yaqhipax akham sapxchispa: “Nayax jakta uka chiqanxa chachax janiw ukanakxa lurañapäkiti” sasa. Inas ukhamächispa, ukampis ¿janit uka tuqit amuytʼasiñax wakiskaspa? Jehová Diosax familia uttʼaykäna ukhaxa, janiw warmikiw ukanak lurañapa siskänti. Mä kutixa Jehová Diosan yatiyirinakapaw Abrahaman ukarux puripxatayna, ukat uka chiqa chuyman jaqixa manqʼa wakichañwa warmipar yanaptʼäna, ukat juparakiw luqtäna (Génesis 18:1-8). Bibliax akham siwa: ‘Chachax warmiparux pachpa janchiparjamaw munasiñapa’ sasa (Efesios 5:28). Jaypʼux utar purisin chachax inas samartʼañ munchispa, ukampis ¿janit warmix samartʼañ munkarakpacha?, inas jukʼamp qaritäskchi (1 Pedro 3:7, MT). ¿Janit chachax warmipar yanaptʼasaxa munasiñap uñachtʼaykaspa? (Filipenses 2:3, 4.)

11. ¿Kunjamsa Jesusax familiatakix mä suma uñachtʼäwi jaytawayäna?

¹¹ Jesusax taqi kunsa wali sumpun Diosatakix luräna, jupat yatiqasiñasawa, jaqinakarus wal kusisiyarakïna. Janis jaqichatäkchïnxa, chachanakas warminakas ukat wawanakas jupat yatiqasipxañasawa. Jupax akham sänwa: “Jaqin Yuqapax janiw serviyasiñatak jutkiti jan ukasti serviriw juti” sasa, mä arunxa, yaqhanakar luqtiriw jutäna (Mateo 20:28). ¡Mä familian ukham sarnaqapxi ukhaxa wali sumapuniwa!

12. ¿Jehová Diosax kunsa luqtirinakapat mayi?

¹² Kuna iwxanakatï 2 Corintios 7:1 jiskʼa tʼaqan  utjkixa, ukaw utanxa yanaptʼarakistaspa, ukanxa akham siwa: “Qʼuma sarnaqañasawa janchisansa, ukhamaraki ajayusansa” sasa. Khitinakatix uka arunakarjam sarnaqapki ukanakaruw Jehová Diosax katuqi, ‘kunatix qʼumäki chiqapäkaraki’ ukhamampiw Diosax yupaychayasiñ muni (Santiago 1:27). Ukham qʼuma sarnaqañaxa familiatak askiwa.

13. ¿Kunatsa qʼuma sarnaqañax familian wali wakiskirixa?

¹³ Mä uruxa janiw usuyasiñas ni usunakas utjxaniti sasaw Bibliax yatichi. Uka urunakanxa “Janiw khitis sis[xaniti]: ‘Usutatwa’” sasaxa (Isaías 33:24; Apocalipsis 21:4, 5). Ukampis uka uru puriniñapkamaxa taqi familianakaw usunakampi tʼaqhisiyat uñjasipxani. Pablos Timoteos usuntapxarakïnwa (Gálatas 4:13; 1 Timoteo 5:23). Maysa tuqitxa, walja usunakatwa jarkʼaqassna sasaw qullirinakax sapxi. Amuytʼasir familianakaxa jañchinsa ukhamaraki Diosar yupaychañ tuqitsa qʼuma sarnaqasaw  usunakat jarkʼaqasipxi. Kunjamsa uk lurapxi, uk uñjañäni (Proverbios 22:3 uñxatarakïta).

14. ¿Sum sarnaqañaxa kunjamatsa familiar usunakat jarkʼaqaspa?

¹⁴ Diosar sum yupaychañatakix qʼum sarnaqañasawa, janiw jan walinakxa lurañasäkiti. Kunjamtï yatktanxa, sarnaqañ tuqitxa Diosan Arupax wali suma kamachinakaniwa, ukat jaqichatäkasin jan wali qʼañunak yaqhanakampi lurañasa, janïr jaqichatäkasin qʼañunak lurañas janipuniw walïkiti sasaw qhan yatichi. “Wachuqa juchan sarnaqir jaqix janiw Diosan markapar mantkaniti, ni [...] chacha pura jan wali sarnaqirinakasa” sasaw yatichi (1 Corintios 6:9, 10). Uka kamachinakarjam sarnaqañaxa wali askipuniw aka jan wali pachan jakasir cristianonakatakixa, sum sarnaqasaxa Diosaruw kusisiyapxi ukat qʼañunak lurasin usunak aptasiñatsa familiar jarkʼaqapxarakiwa; uka usunakax akanakäspawa: sida, sífilis, gonorrea ukat clamidia usunaka (Proverbios 7:10-23).

15. Jañchin qʼum sarnaqasax jarkʼaqasiñjam usunakat jarkʼaqassnawa, uka tuqit mä uñachtʼäwimpi qhanañchtʼma.

¹⁵ ‘Jañchin qʼuma sarnaqañaxa’ yaqha usunakatwa familiar jarkʼaqarakispa. Qʼañu sarnaqañatwa walja usunakax sarti. Amuytʼañataki, waljaniw cigarro pitapxi jan ukax fumapxi. Ukatxa cigarro jiwqʼix janiw pulmanampi isimpi ukat samanampik qʼañuchkiti, jan ukasti jaqiruw usuntayi. Millón millonaw cigarro pitasax sapa mar jiwarapxi. Ukhamax ak amuytʼañäni, millón millón jaqinakaw ‘jañchin qʼuma sarnaqasax’ janïräkipan jan jiwapkasapänti, janirakiw usuntapkasapänsa.

16, 17. 1) ¿Jehová Diosan kuna kamachinakapas Israel markarux usunakat jarkʼaqäna? 2) ¿Deuteronomio 23:12, 13 qillqatax kunjamsa taqi utanakan yanaptʼaspa?

¹⁶ Yaqha uñachtʼäwi uñjarakiñäni. Diosax nayra  Israel markar Leyinakap churkäna, ukat jichhakamax niyaw kimsa waranq maranakäxi, kunjamsa yupaychapxañapäna ukat sarnaqapxañapäna ukatakiw churatayna. Qʼuma sarnaqañ tuqitsa yaticharakïnwa, ukhamat markar usunakat jarkʼaqañataki. Mayasti akänwa, khuchichasirix jayaruw sarapxañapäna ukatxa laqʼaruw allintapxañapäna, ukhamata jakapkäna uka chiqa jan qʼañuchañataki (Deuteronomio 23:12, 13). Uka nayra kamachinakax wali askiw jichhürunakatakixa. Uka kamachinakarjam jan sarnaqapxatap laykuw waljanix usuntapxi ukat jiwapxaraki *.

 ¹⁷ Israelitanakax katuqapkän uka Leyirjamaxa, familiataki utjki uka bañox uta manqhankpasa anqankpasa qʼumäñapapuniwa, janiw ukhamaki jaytasiñapäkiti. Bañox jan qʼumäkani ukhaxa chhichhillankhanakaw jan ukax chhichhirankhanakaw ukar sarasinxa utar usunak apanispa, ukatxa manqʼarus qʼañuchapxarakispawa. Wawanakas jachʼa jaqinakasa bañor sarasinxa ampar jariqasipxañapapuniwa. Jan jariqasisax usunak amparar apanipxaspa. Ampar jariqasisax “purak usunakatsa, jañchi usunakatsa samaqiñ tuqit usunakatsa jarkʼaqassnawa” sasaw Francia markankir mä qullir warmix saraki.

18, 19. ¿Pisin jakasipki uka chiqanakansa kunjamsa utxa qʼum apnaqsna?

¹⁸ Pisin jakasipki uka chiqanakanxa qʼuma sarnaqañax chʼamäspawa. Uka tuqit yatxattʼat mä jaqix akham sänwa: “Wali juntʼu chiqanakanxa wali chʼamaw qʼuma sarnaqañaxa. Thayax laqʼa polvo apanki ukhaxa, utanakax chʼiyarakiw uñtasi. [...] Yaqhip markanakanxa jaqix wal jilxattaski, pata pampanakansa ukhamaraki, ukatwa usunakax uñsti. Ukham markanakanxa qʼañu um warañataki utji ukanakasa janiw tapxatatäkiti, tʼunanakas qullunakjamawa, ukat waljaniw mä bañoruki sarapxi, uka bañonakas wali qʼañurakiwa, usunak apnaqir achakunakasa, chhichhillankhanakasa, laqʼunakas walipuniwa utji” sasa.

¹⁹ Ukham chiqanakan qʼuma sarnaqañaxa chʼamäspawa. Ukampis yantʼañasawa. Qullanak alañat sipansa, jan ukax hospitalar sarañat sipansa jabonampi umampi ukat mä jukʼa chʼamampikiw munasi. Ukham chiqanakan jumax jaksta ukhaxa, utamsa ukhamaraki uta anqsa qʼum apnaqañamawa, kawkhakamaxay qʼumachañjamächi ukhakama, ukat  phisis anus khuchichani ukhaxa pichthapiñaw wakisispa. Jallu pachax thakimax ñiqʼichaschi ukhaxa qalanakampi jan ukax tʼuna qalanakampi uchañaw wakisispa, jan ñiqʼirar kayumpi utar mantañataki. Wiskhus jan ukax zapatos anqar jaytañaw wakisispa. Ukat um jan qʼañuchañatakix imxatañaw wakisispa. Qʼañu uma umasin jan ukax jan suma um umasinxa sapa maraw niya pä millón jaqinakax jiwarapxi.

20. ¿Khitinakas utan qʼum sarnaqañatakix yanaptʼapxañapa?

²⁰ Utan qʼum sarnaqañatakix awkis taykas wawanakas yanaptʼapxsnawa, ukat yaqhanakasa yanaptʼapxarakispawa. Pä wawani mä warmix akham siwa: “Taqiniw yanaptʼasiñxa yatiqapxi” sasa, jupax Kenia markankiriwa. Yäpar apthaptʼat mä suma qʼuma utaxa familiaruw jachʼañchi. Janiw pisinkatap laykux khitis qʼañu sarnaqañapäkiti. Mä suma jachʼa utansa jakaskañäni jan ukax mä jiskʼa utansa jakaskañäni, qʼuma sarnaqañax wali waskiripuniw familiatakixa.

21. Proverbios 31:28 qillqatarjamaxa, ¿kunas familian sum jakasiñ yanaptʼaspa?

²¹ Proverbios libronxa mä suma warmitxa akham siwa: “Wawanakapasa, chachapasa juparux jachʼañchapxiwa” sasa (Proverbios 31:28). ¿Kunapachas familiasan maynir suma arunakampi chʼamañchtʼtanxa? Chiqansa mä jiskʼa alir uñtatätanwa, kunjamtï umamp warxattʼatasa lupin luptʼatas wali sum panqarixa ukhamätanwa. Ukham chʼamañchtʼir suma arunakaxa wali askipuniw jiwasatakixa. Chachax warmipar luratanakapatsa uta sum uñjatapatsa yuspäri ukat jachʼar apti ukhaxa wali askipuniw warmitakixa (Proverbios 15:23; 25:11). Maysa tuqitxa, warmix irnaqatapat chachapar yuspäri ukax wali  askirakiwa. Ukat awk taykanakax wawanakar utansa escuelansa tamansa suma luratanakapat walik ukham lurtaxa sasin chʼamañchapxani ukhaxa, wawanakax nayraruwa sartapxani. Yuspärasirïñas wali askirakiw yaqhanakatakixa. ¿“Yuspära” sañax wali chʼamati? Janiwa, ukampis mä familiarux wal yanaptʼaspa.

22. ¿Familian ‘suma saytʼatäñapatakix’ kunas munasi, ukat kunjamsa uk jikxatsna?

²² Kunayman jan walinakaw utji, ukatwa utas apnaqañax chʼamäspa. Ukampis sumwa apnaqsna. Biblianxa akham siwa: “Yatiñ kankañampiwa utax lurata, [...] chʼikhi kankañampiwa [suma saytʼayataraki, NM]” sasa (Proverbios 24:3). Taqinitï familian Diosan munañap yatiqaña ukat ukarjam sarnaqañ munapxani ukhaxa yatiñanïpxaniwa ukat amuytʼasirïpxarakiniwa. Familian sum jakasiñataki chʼamañchasiñaxa wali askipuniwa.