Bitilna Bipubi. Ngobol mbok yondo ni hop Grikia bi bi pam ni hop Ngisi i nwii 1950. Bibel yosôna, Bitilna Bipubi. Ngobol mbok yondo yo i pam i nwii 1961. Ibôdôl ha, didun di bôt di nla soñgol i ngobol i, ikété iloo 210 dilémb. I ngobol i, i ntibil pémés mahoñol ma dilémb ba bi bôk ba gwélél inyu tila Bibel, i tombok i añ.

Ibôdôl nu ngobol ini i bi pam hala a yé iloo 50 ma nwii len, dilémb di nhéñha. Juu li bakobol New World Translation li li yé hanano li bi yimbe i mahéñha ma, ba bi kobol ki inoñnaga ni mahéñha ma inyu boñ le Bibel i tihba miñem mi basoñgol ba len. Inyu hala nyen ba nhéñha litilga jap ni ngim bibuk munu ngobol ini. Ba mboñ hala ni mahoñol mana le:

• Lipodok li len. Ngim bibuk i i yé i ngobol Bibel ipe i nôga ha bé loñge i len ini, jon di bi héya gwo, di ha bibuk bôt ba nok len. Kiki hihéga, nlômbi buk unu le: “pot mbok” i nkoblana le “ane” (1 Bikiñe 16:23); “bôt ba nwin” a nyila “balegelnwin” (Yésaya 37:14); “biyôgda” a nyila “maboñok mabe ngi wonyuu” ni “bilôñ bi mpuñgu” a nyila “mangand ma nyega.”​—Galatia 5:19-21.

  Ni hop Lôk Héber lôñni hop Grikia, i buk ini le “mbôô” i nla ba mbôô i bebela, mbôda, manôi tole manum. Ndi kiki hop Basaa u mbéna bé gwélél i buk ini le “mbôô” inyu pôdôl bôt ba binam, jon ngim mangéda di nhéñha yo ni bibuk bi nkiha loñge ni ñañ. (Bibôdle 1:11; 22:17; 48:4; Matéô 22:24; Yôhanes 8:37) Inyu minlôñ mi Bibel mi gwé maada ni mbônga u yé i kaat Bibôdle 3:15, di mbéna gwélél i bibuk bini le “mbôda,” tole “bon.”

• Bibuk bi bi nôga loñge. Bibuk bihogi ba bi gwélél i ngobol Bibel i bisu ni hop Basaa bi bé nôga bé loñge, jon i bé béda le ba tibil toñol gwo. Kiki hihéga, i buk i Lôk Héber ini le “Séôl” ni i Grikia le “Hadé” i mpôdôl soñ. Ndi ngandak bôt i nyi bé bibuk bi. Dingaana di bôt ba Grikia di ngwélél i buk ini le “Hadé” inyu pôdôl jam lipe. Jon bakobol ba bi héya i bibuk bi gwo biba, ba gwélél i  buk i i ntoñol i yom batila Bibel ba bééna i mahoñol, hala wee “Soñ.” Nano, i bibuk bini le “Séôl” ni “Hadé” bi yé isi lipep, bi yé ki ntoñlak ikété Ndoñi bibuk.​—Tjémbi 16:10; Minson mi baôma 2:27.

  Buk i hop Lôk Héber le “nèphèsh” ni buk i hop Grikia le “psukhê” bi yé nkoblak le “âme” hiki homa bi nene mu ngobol Bibel yés bisu ni hop Pulasi. Kiki bikwéha bi biniigana bi ntôl len inyu buk ini le “âme,” di nkobol yo kayéle basoñgol ba nok i jam batila Bibel ba bééna i mahoñol i ngéda ba bé gwélél i buk ini. Inoñnaga ni ñañ, i buk ini i nla pôdôl 1) mut nyemede, 2) niñ i mut, 3) binuga, 4) i yom i nkon mut ngôñ ni i yom i nlémél mut. Ngim mangéda, i mpôdôl 5) bôt ba ba nwo. Kiki hop Basaa u gwé bé buk yada kiki “âme” i i mpôdôl i mam mana momasôna, i bi nene loñge le di gwélél i bibuk bi bi ntoñol i jam bibuk bi hop Lôk Héber ni hop Grikia bi ngwés kal. Ngim mangéda di nkônde buk isi lipep le: “Âme ni hop Pulasi.”​—Béñge Bibôdle 1:20; 2:7; Lôk Lévi 19:28; Tjémbi 3:2; Bingéngén 16:26; 1 Korintô 15:45.

  Nlélém jam ni i buk ini le “ditam.” Di ngwélél yo i ngéda i mpôdôl ditam di di yé jô nyuu. Ndi i ngéda Bibel i ngwélél yo kiki hihéga inyu pôdôl jam lipe, kiki bo i kaat Tjémbi 16:7, ni i Tjémbi 26:2, yak ni i kaat Masoola 2:23, i yé nkoblak le “mahoñol ma kétékété;” ndi isi lipep, di ntila le: ni hop Lôk Héber tole ni hop Grikia le “ditam.”

  Ni hop Lôk Héber yak ni hop Grikia, i buk i yé inyu “ñem” i mpôdôl ndik bé i yom i mpombe matjél ikété nyuu i mut binam, i nla ki pôdôl libak li ngim mut. Yak hop Basaa u mboñ nlélém. Jon di ntééda i buk ini ikété ngandak minlôñ. Ndi ngim minlôñ i ngwélél yo i nya i nôga bé loñge. Kiki hihéga, i homa kaat Bingéngén i nkal le mut “a gwé bé ñem,” di nkobol le mut “a gwé bé pék,” ndi di ha “ñem” isi lipep. (Bingéngén 6:32; 7:7) Di mboñ nlélém ni bibuk bipe kiki bo “mahoñ,” “minsôn” ni “toñ,” bi bi nkoblana inoñnaga ni bibuk bi nkéña gwo.​—Bibôdle 45:18; Ñañal 5:6; Hiôb 16:15.

• Bibel i i ntomb i añ. Bakobol ba mboñ biliya bi ngui le ba gwélél bibuk bi bi ntomb ni matila ma ma ntomb i añ; nlélém ngéda, ba nhéñha bé mahoñol ma Bitilna.

•   Litilga li môl ma bôt ni môl ma bahoma. Munu ngobol ini, di nhéñha litilga li môl ba bôt ni ma bahoma. Kiki sômbôl yés i yé le lisoñgol li tomb, di mpohol i tila môl kiki bôt ba mbéna pahal mo i len ini. Jon, makidik ma bi yôña le, di ntila môl ma bôt ni ma bahoma kiki ma yé ntilga ikété bikaat bi ndoñi bibuk, bikaat bi miñañ ni bikaat bipe, hala wee litilga li bôt ba nyi tole li bôt ba mbéna pahal i len ini. Kiki hihéga, di ntila le “Môsi,” “Libañ,” “Samsôn.” I ngobol ini i ntômbôs litilga li môl ma ma nyiba bé ngandak. Kiki hihéga, haana nyen di ntila môl kiki bo “Fébé,” “Étien.” Di nyoñ yihe ngandak, di soohe ki ngandak i ngéda di bak di nkodol ngim bibuk munu ngobol ini.

Di nsuhus nsoñgi u bibuk isi lipep munu ngobol Bibel ini. I matila di mbéna ha isi lipep, mo mana:

• “Tole” A yé likoblak lipe li hop Lôk Héber, hop Grikia tole hop Araméa, li li mpémés minlélém mi mahoñol ni buk i i yé ikété lipep.​—Bibôdle 1:2, buk isi lipep i yé i “ngui Nyambe”; Yôsua 1:8, buk isi lipep i yé i “kiñ si.”

• “I nla ki ba” A yé likoblak lipe. Li yé maselna ni yom i yé i lipep, ndi yak likoblak li li nla kiha ni ñañ.​—Bibôdle 21:6, “a ga nol lôñni me”; Sakaria 14:21, “man Lôk Kanaan.”

• “Ni hop Grikia, Lôk Héber, Araméa” A yé ngobol i buk ngii buk i bibuk bi Lôk Héber, bi Araméa tole bi Grikia.​—Bibôdle 30:22, “bon”; Manyodi 32:9, “ño mbe.”

• Ndoñi ipe Kii ngim môl i nkobla (Bibôdle 3:17, “Adam”; Manyodi 15:23, “Mara”); biniigana inyu gwom ba nhégél kilô ni méta (Bibôdle 6:15, “dikéñéé di moo”); môl ba nhéñha ni “a” tole “nye” (Bibôdle 38:5, “A”); ngim mam mape ma ma nlôl i Apendis ni i Ndoñi bibuk bi Bibel.​—Bibôdle 37:35, “Soñ”; Matéô 5:22, “Géhéna.”

I pes i gwé ño le “Majubul ma Bañga i Nyambe,” i i yé i bisu bi bikaat bi Bibel, i nkal bés biniigana bi bisu bi Bibel. I mbus bikaat bi Bibel nyen di nkoba “Môl ma bikaat bi Bibel,” “Index bibuk bi Bibel,” ni “Ndoñi bibuk bi Bibel.”  Ndoñi bibuk bi Bibel i nhôla i mut a ñañ i tibil nok ngim bibuk. Apendis A i gwé “Matiñ ma ngobol i Bibel,” “ I mam ma yé munu ngobol ini,” “Lelaa di bi kôhna Bibel,” “Jôl li Nyambe ikété Bitilna ni hop Lôk Héber,” “Jôl li Nyambe ikété Bitilna ni hop Grikia,” “Bapôdôl ni bikiñe bi Yuda lôñni bi Israel,” ni “Mam ma tôbôtôbô ma niñ i Yésu hana ’isi.” Appendis B i gwé bititii bi minkoñ, bititii bipe, ni biniigana bi bi nhôla i tibil nigil Bibel.

Hiki kaat i mbôdôl ni dinyo malép, di di gwé minlôñ mi Bibel i het ñañ ba mpôdôl u yé. Ñemkété u hiki lipep u gwé minlôñ mi Bibel mimpe mi mi nla hôla we i nok nlôñ u ñañ.