Jôl li Nyambe li gwé ndigi bibañga bina ni hop Lôk Héber יהוה, li yé ntilga bebee le 7000 ngélé ikété Bitilna ni hop Lôk Héber. Ba nsébél i bibañga bini ni Pulasi le Tétragram, bi yé nkoblak munu Bibel ini le “Yéhôva.” I jôl lini li yé i Bibel iloo mana môl mape momasôna. To hala kiki mbuu mpubi u Nyambe u bi tinde batila Bibel le ba gwélél ngandak mangédi kiki bo “Nu ngui yosôna,” “Nungingii,” lôñni “Nwet,” Tétragram yotama yon i yé jôl li Nyambe.

Yéhôva Nyambe nyemede nyen a bi ti batila Bibel kunde le ba gwélél jôl jé. Kiki hihéga, a bi ti mpôdôl Yôel mbuu mpubi inyu tila i bibañga bini le: “Hiki mut a nlôndôl jôl li Yéhôva a’ kôhna tohi.” (Yôel 2:32) A bi tinde ki ntôp ntjémbi wada i tila le: “Le ndi bobasôna ba yi le we, nu jôl li yé le Yéhôva, wetama nyen u yé Nungingii i ngii hisi hiosôna.” (Tjémbi 83:18) Jon ikété kaat Tjémbi yotama jôl li Nyambe li yé mu bebee ni 700 ngélé—tjémbi le bagwélél ba Nyambe ba bé lama nigil, ba tôbôk, ba tééda ki tjo i miñem nwap. Ndi inyuki ngandak ngobol i Bibel i gwé bé jôl li Nyambe? Inyuki Ngobol mbok yondo i ngwélél i jôl lini le “Yéhôva”? Jôl li Yéhôva li nkobla le kii?

Inyuki ngandak ngobol i gwé bé jôl li Nyambe? Manjom ma yé ngandak. Ngim bôt i nhoñol le Nyambe nu Ngui yosôna a gwé bé ngôñ ni ngim jôl. Bebek le bôt bape ba bi waa gwélél jo inyule ba noñ lem i Lôk Yuda i i nsôña le mut a gwélél jôl lipubi li Nyambe tiga le a hindis jo. Bape ki ba nhoñol le, mut to wada a nyi bé lelaa ba mpahal jôl li Nyambe, nseñ u yé le bôt ba gwélél ndik mangédi kiki bo “Nwet,” “Nyambe.” I manjom mana ma téé bé. Di toñol inyuki:

•   Ngim bôt i nhoñol le Nyambe nu Ngui yosôna a gwé bé ngôñ ni ngim jôl, ndi ba nhôya le minhôôk mi bikaat mi kôba mi mi gwé Bañga yé, mimpe mi bak ntilga Yésu nye ngi lo, mi bééna jôl li Nyambe. Kiki di mbôk di kal, Nyambe a bi boñ le jôl jé li tilba 7 000 di ngélé ikété Bañga yé. Hala a ñunda le Nyambe a ngwés le di yi jôl jé, di gwélél ki jo.

• Bakobol ba ba nhéya jôl li Nyambe inyule ba noñ lem i Lôk Yuda, ba nles jam li li yé nseñ. To hala kiki bôt ba matila ba Yuda ba bé gwés bé pahal i jôl li, ndi ba bi héya bé jo ikété Bibel yap. Minhôôk mi bikaat ba bi léba i Qoumrân, bebee ni Tuye Nwoga, mi gwé i jôl li ngandak bahoma. Ngim bakobol Bibel ba nyimbe bahoma jôl li Nyambe li bé i Bitilna bi bisu. I ngéda ba nhéñha jôl li Nyambe ni ngédi ini le “NWET,” ba bi tila yo ni majuscule. Ndi mbadga i yé le: Ibale i bakobol bana ba nyi le jôl li Nyambe li yé dikôô di ngélé ikété Bibel, inyuki ba nhéya jo tole ba nhéñha mangédi? Njee a nti bo kunde i boñ nya mahéñha i? Botama bon ba nyi.

• Bôt bape ba nhoñol le mut to wada a nlama bé gwélél jôl li Nyambe inyule mut nye ki nye a nyi bé lelaa ba nlama pahal jo; ndi i nlélém ngéda, bo ba ngwélél jôl li Yésu. I hiai bisu, banigil ba Yésu ba bé pahal bé jôl jé nlélém kiki bikristen bi mpahal jo i len ini. Inyu bikristen bi Lôk Yuda, jôl li Yésu li bé le li éña le Yéshua‛. I ngédi ini le “Kristô,” i bé le i éña le Mashiah, hala wee “Mésia.” Bikristen bi hop Grikia bi nsébél nye le lésous Khristos, bi hop Latin bi nsébél nye le lesus Christus. Ndi ngobol i jôl li Yésu ni hop Grikia yon i yé ntilga ikété Bibel, hala a ñunda le bikristen bi hiai bisu bi bé pahal môl kiki bôt bobasôna ba bé pahal mo ikété hop wap. Nlélém jam won bakobol Ngobol mbok yondo ba bi boñ, ba bi tehe loñge i gwélél jôl li “Yéhôva,” to ibale ba nyi bé lelaa Lôk Héber i bé pahal jôl li Nyambe i ngéda kôba.

Inyuki Ngobol mbok yondo i ngwélél i jôl lini le “Yéhôva”? I bibañga bina bini bi Tétragram (יהוה), ba ntila gwo ni hop Pulasi le YHWH. Kiki ba bé tila bé bibuk bi hop Lôk héber i ngéda kôba ni voyelles, to Tétragram i gwé bé voyelles. Ndi i ngéda i hop u u bé pôda, bôt ba bé yi i voyelles ba nlama kônde inyu pahal loñge.

Bebee le hikôô hi nwii i mbus le ba bi mal tila Bitilna ni hop Lôk Héber, bayimam ba Lôk Yuda ba bi pémés ngim maton, tole ngim biyimbne, inyu hôla mut i yi imbe ‘voyelles’ a nlama kônde i ngéda a ñañ hop Lôk Héber. Ndi ngandak Lôk Yuda ha i ngéda i, i bé hémle biniigana bi bitembee le i ta bé loñge i  pahal jôl li Nyambe. Inyu hala nyen ba bi bôdôl héñha jo ni bibuk bipe. I nene le ha ngéda i nyen ba bi bôdôl yoñ voyelles i bibuk ba bé gwélél inyu héñha jôl li Nyambe, inyu kônde yo munu bibañga bina bini le YHWH. Inyu hala nyen minhôôk mi bikaat mi mi gwé i biyimbne bi, bi nhôla bé bés i yi lelaa ba bé pahal i jôl li i bibôdle ni hop Lôk Héber. Ngim bôt i nhoñol le ba nlama pahal jôl li Nyambe le “Yahweh,” ndi bahogi ba nhoñol nya ipe. Nhôôk kaat ba bi léba i Tuye Nwoga u bééna pes kaat i Lôk Lévi ni hop Grikia, jôl li Nyambe li bé ntilga mu le Iaô. Bôt ba matila ba hop Grikia ba kôba ba nkal le ba nla ki pahal i jôl li le Iae, Iabé, ni Iawé. Ndi bôt bobasôna ba nhégda ndigi hégdaga. Maliga ma yé le, mut nye ki nye i len ini a nla bé yi lelaa bagwélél ba Nyambe ba kôba ba bé pahal i jôl li ni hop Lôk Héber. (Bibôdle 13:4; Manyodi 3:15) Ndi di nyi le Nyambe a bi gwélél jôl jé ngandak ngélé i ngéda a bé kwel ni bagwélél bé, yak bo ba bé sébél nye ni i jôl jé, ba pahlak ki jo i ngéda ba nkwel ni bôt bape.—Manyodi 6:2; 1 Bikiñe 8:23; Tjémbi 99:9.

Inyuki ni Ngobol mbok yondo i ntila jôl li Nyambe le “Yéhôva”? Inyule i litilga li jôl li Nyambe lini jon bôt ba ngwélél ibôdôl behee ikété ngandak dilémb, yak ikété hop Basaa.

I nwii 1530 nyen jôl li Nyambe li bi nene inyu ngélé bisu ikété Bibel ni hop Ngisi, i ngéda William Tyndale a bi kobol bikaat bitan bi bisu bi Bibel (tole Pentateuque). Jôl li Nyambe li bé ntilga mu le “Iehouah.” Ngobol i Bibel Pierre Robert Olivétan a bi kobol ni hop Pulasi i nwii 1535, i gwé jôl li Nyambe ngandak bahoma, li yé ntilga mu le “Iehouah.” I mbus ngéda, kiki bibañga bi dilémb bi nhéñha, litilga li jôl li Nyambe li nhéñha. I ngobol ini le La Bible de Genoude i bi pam i nwii  1824, Tétragram (YHWH) i yé nkoblak ngandak bahoma mu le “Yéhôva.” Ngobol Bibel ni hop Basaa le Kaat Nyambe i bi pam i nwii 1969, jôl li Nyambe le “Yéhôva” li yé ntilga mukété Bitilna ni hop Lôk Héber ngandak bahoma.

Malét nkeñi wada le Paul Joüon, nu a yé ikété ntôñ Lôk Para ba nsébél le Jésuites, a ntoñol inyuki a ngwélél litilga lini le “Jéhovah” iloole a gwélél “Yahweh.” Ikété kaat a bi tila ni hop Pulasi le Grammaire de l’hébreu biblique, i nwii 1923, a kal le: “Ikété ngobol yés, iloole di tila jôl li Nyambe kiki bape ba nhégda, hala wee Ya̧hwȩh, bés di bi tila jo le Jéhovah [...] inyule hala nyen bôt ba mbéna tila jo ni hop Pulasi.” I nwii 1930, nyimam ma Bibel le Alexander Kirkpatrick a bi pot nlélém jam, a kal le: “Bayi mahop ma mpôda len i ngéda yés ba nkal le jôl li Nyambe li nlama éña le Yahveh tole Yahaveh; ndi JEHOVAH nyen bôt ba mbéna gwélél ni hop Ngisi, i jam li yé nseñ li ta bé le di yi lelaa ba mpahal jo, ndi le di yi le bañga jôl i, ha yañga tel bé tole yañga ngédi bé le ba nla séble mut kiki bo Nwet.”

I jôl lini le Yéhôva li nkobla le kii? I jôl lini le Yéhôva li nlôl ni buk i hop Lôk Héber i i nkobla le “i yila,” ndi ngandak bayi hop Lôk Héber ba nkal le, i jôl lini li yé ntilga i nya i yé le mut a mbôñha mut numpe jam. Jon bakobol ngobol Bibel le New World Translation ba nkal le jôl li Nyambe li nkobla le “A nyilha.” Kiki bayi hop Lôk Héber ba ta bé nyo wada, di nla bé kal le i ndoñi ini yotama yon i yé. Ndi i ndoñi ini i nkiha ni maboñok ma Yéhôva nu a yé Nhek mam momasôna, nu a nyônôs ki sômbôl yé. Handugi le nyen a bi hek ngiinda yosôna ni bihégél gwobisôna, a nyônôs ki sômbôl yé ni mimbônga nwé.

Jon ngobol i jôl lini le Yéhôva, i nsugul bé ndik munu bibuk bi yé i kaat Manyodi 3:14, i i nkal le: “M’a yila i jam me nkit le me nyila” tole “M’a ba i jam m’a ba.” Ndi i bibuk bini, ibale di nyoñ ndik gwo hala kiki bi yé, bi nti bé ndoñi yosôna i jôl li Nyambe. Bi nyelel ndik pand yada i maboñok ma Yéhôva, inyule bi ñunda ndik le nyemede nyen a nyila hiki yom i mbéda inyu yônôs sômbôl yé. Ndi Yéhôva a mboñ iloo ha, a nsugul bé ndik i yom nyemede a nyila. Jôl jé li mpôdôl yak i mam a nyilha bôt ba binam ni bihégél gwé bipe le ndi sômbôl yé i yon.