1. Misha ya musango nshi twalya ku bafyashi besu, na muli fyo ni shani tulingile ukuyumfwa no kubomba ukulola kuli bene?

 “UMFWA kuli wiso untu akufyele, kabili wisuula noko uwakota,” e fyafundile umuntu wa mano uwa nshita sha pa kale. (Amapinda 23:22) Pambi kuti watila, ‘ine te kuti nsuule abafyashi bandi nakalya!’ Mu cifulo ca kusuula banyinefwe—nelyo bashifwe—ubwingi ubwa ifwe twalibatemwa mu kushika nga nshi. Twalishibe fyo twalibaliile misha apakalamba. Ica kubalilapo, abafyashi besu balitupeele ubumi. Ilintu Yehova e Ntulo ya bumi, ukwabula abafyashi besu nga tatwabako. Takuli ico twingapeela abafyashi besu icingabe caumo mutengo ngo bumi bwine. Lyene, tala tontonkanya fye ulwa kuipeela kwabo, ukusakamikwa, ifipooswa, no kusakamana kwabamo kutemwa ukwabimbilwemo mu kwaafwa umwana ilyo alekula ukufuma ku bwaice ukufika ku bukalamba. Calibamo ukupelulula, kanshi, Icebo ca kwa Lesa ukufundo kuti: “Cindika wiso na noko . . . ukuti kuwame kuli iwe; kabili ube wa nshiku ishingi pano nse”!—Abena Efese 6:2, 3.

2. Ni shani fintu abana abakalamba bengabweseshapo “ubufubo” ku bafyashi babo?

² Umutumwa Paulo alembele ku Bena Kristu ukuti: “[Abana nelyo abeshikulu], basambilile ukuti ica kubalilapo kucita aba ŋanda yabo iine umwabela bukapepa, kabili ukubweseshapo ubufubo ku bafyashi babo; pantu ici casekelelwa ku cinso ca kwa Lesa.” (1 Timote 5:4) Abana abakulu balapeela ubu “ubufubo” ukupitila mu kulango kutasha pa myaka ya kutemwa, umulimo, no kusakamana  fintu abafyashi babo na bashikulwibo na banakulwibo bapoosele pali bene. Inshila imo abana bengacitilamo ici ili kupitila mu kwishibo kuti ukupala umuntu onse umbi, abakoloci bakabilo kutemwikwa no kwebekeshiwa—ilingi line mu kucishamo. Ukupala ifwe bonse, bakabila ukuyumfwa ukuti balicindama. Bakabila ukuyumfwa ukuti ubumi bwabo bwalikatama.

3. Ni shani fintu twingacindika abafyashi besu na bashikulwifwe na banakulwifwe?

³ E co kuti twacindika abafyashi besu na bashikulwifwe na banakulwifwe pa kubalenga ukwishibo kuti twalibatemwa. (1 Abena Korinti 16:14) Nga ca kuti abafyashi besu tabaleikala na ifwe, tulingile ukwibukisho kuti nga baleumfwako ukufuma kuli ifwe kuti cabafika nga nshi pa mutima. Kalata uuleto kusangalala, ukulanshanya kwa pa foni, nelyo ukutandala kuti kwasangwilako apakalamba ku kusekelela kwabo. Miyo, uwikala mu Japan, lintu aali pa mushinku wa myaka 82 alembele ukuti: “Umwana wandi [uo umulume wakwe mutumikishi uwenda] alanjebo kuti: ‘Mayo, “muleendela” pamo na ifwe.’ Alantumina ukutantika kwa fifulo umo benda na manambala ya foni kuntu bakalaba umulungu umo na umo. Kuti nafungulula mapu wandi no kutila: ‘Eya. Nomba bafikile pano!’ Lyonse ndatootela kuli Yehova pe paalo lya kukwata umwana wa musango yu.”

4. Ni shani fintu icishilano ca fya mipepele ica ciYuda cakoseleshe ukutalamina abafyashi abakoloci?

⁴ Bushe nakalimo ukucindika abafyashi ba umo kuti kwabimbamo ukusakamana fintu bakabila lwa ku mubili? Ee. Ilingi line e fyo caba. Mu kasuba ka kwa Yesu intungulushi sha fya mapepo isha ciYuda shasumbwile icishilano ca kuti nga umuntu abilisho kuti indalama shakwe nelyo ifipe “[nafipeelwo] bupe kuli Lesa,” aalilubwikeko ku cishingamo ca kufibomfya ku kusakamana abafyashi bakwe. (Mateo 15:3-6) Mwandi baali abakosa imitima!  Mu cituntulu, shilya ntungulushi sha fya mapepo shalekoselesha abantu ukukanacindika abafyashi babo lelo ukubasunga ne misuula pa kubatana ku kaso ifyo balekabila. Tatwingafwaya ukucite fyo!—Amalango 27:16.

5. Te mulandu no kupayanya ukwa mabuteko ya mu fyalo fimo, mulandu nshi ukucindika abafyashi ba umo inshita shimo kusanshishamo ukupeela ukwaafwa kwa mu fya ndalama?

⁵ Mu fyalo ifingi ilelo, amapekanyo ya kukumbusuka abantu ayabikwako no buteko yalapayanya ukukabila kumo ukwa ku mubili ukwa bakoloci, pamo nge fya kulya, ifya kufwala, no mwa kwikala. Mu kulunda pali ico, abakoloci abene kuti pambi baliipekanishisheko ubukumu bumo ubwa kubomfya lintu bakota. Lelo nga ca kuti uku kupayanya kwapwa nelyo kwapelebela, abana balacindika abafyashi babo ukupitila mu kukumanisha ico abafyashi balekabila. Na kuba, ukusakamana abafyashi abakalamba ciba bushininkisho bwa kuipeelesha kwa bukapepa, uko e kuti, ukuipeelesha kwa umo kuli Yehova Lesa, Katendeka wa kutantika kwa lupwa.

6. Kutantika nshi ukwa mikalile uko bamo baacita pa kuti bengasakamana ukukabila kwa bafyashi babo?

⁶ Abana abakalamba abengi balyankulako ku kukabila kwa bafyashi babo abanakuka lwa ku mubili mu kuba no kutemwa no kuipeela abene. Bamo balibuula abafyashi babo no kulaikala na bo mu mayanda yabo nelyo ukukuukila mupepi na bene. Bambi baya mu kwikala na bafyashi babo. Libili libili, ukutantika kwa musango yo kwalishininkisha ukuba lipaalo kuli bonse babili abafyashi na bana.

7. Mulandu nshi cawamina ukukanacite fintu mu kususwa mu kupingulapo ukulola ku bafyashi bacikalamba?

⁷ Inshita shimo, nangu ni fyo, ukubomba muli yo nshila takufumamo ubusuma. Mulandu nshi? Nakalimo ni pa mulandu wa kuti uko kupingulapo kucitwa mu kususwa nelyo kushimpwa fye pa kukuntukilwa. “Uwacenjela amwensekeshe nyantilo shakwe,” e fisoka Baibolo mu  kubamo amano. (Amapinda 14:15) Ku ca kumwenako, tutile banoko abakoloci balecisanga icayafya ukwikala beka kabili watontonkanye fyo pambi kuti cabaafwa nga baisa mu kwikala na iwe. Mu kulanguluke nyantilo shobe mu kucenjela, kuti pambi walanguluka pali ifi fili pano: Finshi ifyo mu cituntulu balekabila? Bushe kwalibako ifipani fya kwafwilisha ifya bantu fye nelyo ifya buteko ifingabomfiwa nge nshila ya kusengulwila ku kupwisho bwafya? Bushe balefwaya ukukuuka? Nga balefwaya ukukuuka, ni mu nshila nshi ubumi bwabo bukambukilwako? Bushe bakasha ifibusa fyabo? Bushe bakalayumfwa shani mu nkuntu pa lwa ici? Bushe mwalilanshanya ifi fintu na bene? Ni shani ukubomba muli iyo nshila kwingambukila iwe, umwina mobe, na bana bobe bene? Nga banoko balekabila ukusakamanwa, nani akulabasakamana? Bushe ico cishingamo kuti mwayakana? Bushe walilanshanya uyo mulandu na bonse abo mu kulungatika bakuminweko?

8. Ni bani wingakumana na bo lintu mulepingula pa fya kwaafwa abafyashi bobe abacikalamba?

⁸ Apantu icishingamo ca kusakamana caba mu maboko ya bana ba mu lupwa bonse, kuti pambi cabamo amano ukukumana capamo ngo lupwa pa kuti bonse bengalandapo pa cilepingulwa. Ukulanda kuli baeluda mu cilonganino ca Bwina Kristu nelyo ifibusa abaalolenkanapo ne mibele yapalako kuti pambi caba ica kwaafwa. “Ukushaba kupanda amano amapange yafulunganiwa,” e fisoka Baibolo, “lelo ukuli abapanda amano abengi amapange yaleminina.”—Amapinda 15:22.

9, 10. (a) Ukukanasakamana umushinku watantalila uo bafikilepo, kulangulukilako nshi abakoloci balingile ukupeelwa? (b) Te mulandu ne nshila umwana umukalamba akabombelamo na bafyashi bakwe, cinshi alingile ukubapeela lyonse?

⁹ Ukucindika abafyashi besu abakoloci cifwaya ukumfwilako bulanda no kulangulukilako. Ilyo imyaka ileya  ilebanasha, abakote kuti pambi baleya balecisanga ukukoselako ukwenda, ukulya, no kwibukisha. Kuti pambi bakabila ukwaafwa. Ilingi line abana basanguka abacishamo kucingilila no kulaesha ukupayanya ukutungulula. Lelo abakoloci balikula kale kabili mu bumi balikolonganika amano no kubelesha, balikwata ubumi bwa kuisakamana abene no kulaipingwila abene. Ubuntu bwabo no kukatama kwa pa lwabo kuti pambi kwalashininda pa kuti bene baliba bafyashi kabili bakalamba. Abafyashi abaleyumfwa ukuti balepokwa ukulama kuntu bakwata pa bumi bwabo no kukupeela ku bana babo kuti pambi baba abapopomenwa nelyo abakalifiwa. Bamo balafulwa no kucincintila cintu bengamona kwati kufwaya ukubapoka ubuntungwa bwabo.

¹⁰ Amafya ya musango yo tayaba ne nshila shayanguka isha kuyapwishishamo, lelo cilaba cikuuku ukusuminisha abafyashi bakoloci ukulaisakamana abene no kulaipingwila abene ukufika pantu bengapesha. Tacingabamo amano ukupingulapo pa lwa cingawamina abafyashi bobe ukwabulo kulanda kuli bene intanshi. Kuti pambi balilufyo buntungwa ubukalamba. Basuminishe ukutwalilila na buntu bashala na bo. Kuti wasango kuti ilyo wanashako ukulama ubumi bwa bafyashi bobe, e lyo no kwampana kobe na bene kukawaminako. Bakacilapo kuba aba nsansa, na iwe wine ukacilapo kuba uwa nsansa. Nangu fye ni lintu cingaba icakabilwa ukupampamina pa fintu fimo ifingabawamina, ukucindika abafyashi bobe kufwaya ukuti ulebasuminisha ukuba no kukatama no mucinshi ifyabalinga. Icebo ca kwa Lesa cifundo kuti: “Ku cinso ca wa mfwi uleima, ulecindika ne cinso ca mukote.”—Ubwina Lebi 19:32.

11-13. Nga ca kuti ukwampana kwa mwana umukalamba na bafyashi bakwe takwaweme akale, ni shani nalyo line engabomba bwino no kusonsomba kwa kubasakamana mu myaka yabo iya bukulu?

¹¹ Inshita shimo ubwafya buntu abana abakulu balolenkana  na bo mu kucindika abafyashi babo abakote bubimbamo fintu ukwampana kwali na bafyashi babo mu nshiku sha mu kubangilila. Nakalimo wiso talekusansamukila kabili taakwete ukutemwa, noko uwa kutitikisha kabili umukalushi. Kuti pambi ucili uyumfwa uwapumfyanishiwa, ukukalifiwa, nelyo ukucenwa pa mulandu wa kuti tabaali e musango wa bafyashi walefwaya ukuti e fyo babe. Bushe kuti wacimfya ukuyumfwa kwa musango yo? *

¹² Basse, uwakulile mu Finland, ashimiko kuti: “Tata umuleshi aalipo mushilika wa ba SS mu Germany wa ba Nazi. Alefulwa bwangu sana, no kubo wakalipisha. Aleuma mayo pa menso yandi imiku ne miku. Inshita imo lintu afulilwe pa co nacitile, asunshishe umushipi wakwe no kwisaŋuma pa menso ne cisulo. Calimpamine sana ica kuti nafulamukile pa busanshi.”

¹³ Lelo, alikweteko imibele na imbi iyaibela. Basse alundako ati: “Lubali lumbi, aalebombesha nga nshi kabili talecito muleele mu kusakamana ulupwa mu fintu fya ku mubili. Tatalile anangapo icitemwishi ca buwishi, lelo nalishibe ukuti alikwete umukofu wa kale mu nkuntu. Nyina amutamfishe pa ŋanda lintu aali fye kalume. Akuliile fye mu mbuli kabili aingile mu nkondo lintu aali fye umwaice. Naleumfwikisha umulandu abelele filya ku cipimo cimo kabili nshalemupeela umulandu. Lintu nakulileko, nalefwaya ukumwaafwa ukufika pantu ningapesha ukufikila lintu afwile. Tacali icayanguka, lelo nalyeseshe apapelele amaka yandi. Nalyeseshe ukuba umwana musuma mpaka fye na ku mpela, kabili ndemona ukuti asumine ukuti nali umwana musuma.”

14. Lilembo nshi libomba mu mibele yonse, ukusanshako ne yo iisako mu kusakamana abafyashi bakoloci?

¹⁴ Mu mibele ya mu lupwa, nga fintu caba na mu milandu  imbi, ukufunda kwa Baibolo kulabomba ukwa kuti: “Fwaleni umutima wa nkumbu, icongwe, ubupete, ukunakilila, ukutekanya; mube abashipikishanya, no kubelelano luse nga umo aba na ’kafiimbo ku mubiye; ifyo Shikulu amubelelo uluse, e fyo na imwe mubelele uluse.”—Abena Kolose 3:12, 13.

15. Mulandu nshi ukusakamana abafyashi inshita shimo kubela ukwa kubombomanika?

¹⁵ Ukusakamana umufyashi uwanakuka lwa ku mubili waba mulimo wakosa, uusanshamo ifya kucite fingi, ukushingamwa ukwafina, ne nshita iikalamba. Lelo ulubali  lwakosesha lwa mu nkuntu. Cilabombomanika ukumona abafyashi bobe uko balelufya ubumi busuma, ukwibukisha, no kuikalila. Sandy, uwafuma ku Puerto Rico, ashimika ati: “Mayo e o ifwe bonse twaleloleshako mu lupwa lwesu. Caletubipila nga nshi ukulamusakamana. Intanshi atendeke ukusunta; lyene akabile inkonto ya kwendelako, lyene ica kushintililapo pa kwenda, e lyo lyene icicinga ca balemana. Ukufuma apo cali fye kutentemuka ukufika lintu afwile. Aishilekwata kansa wa mu mafupa kabili alekabila ukusakamana lyonse—akasuba no bushiku. Twalemusamba no kumuliisha no kumubelengela. Calyafishe sana—maka maka lwa mu nkuntu. Ilyo naishibe ukuti mayo aali no kufwa, nalililile pantu nalimutemenwe sana.”

16, 17. Kupanda mano nshi kwingaafwa uulesakamana umufyashi ukubo washikatala mu nshila amwenamo ifintu?

¹⁶ Nga ca kuti waisanga mu mibele yapalako, cinshi wingacita pa kutunguluka mu kubomba no bo bwafya? Ukukutika kuli Yehova ukupitila mu kubelenga Baibolo no kulanda kuli wene ukupitila mwi pepo kukakwaafwa apakalamba. (Abena Filipi 4:6, 7) Mu nshila iingabomba, shininkisho kuti ulelya ifya kulya fya mulyo wakumanina no kwesha ukusendama utulo utusuma. Nga wacite fyo, e lyo ukaba bwino, lwa mu nkuntu na ku mubili, ku kusakamana uwatemwikwa obe. Nakalimo kuti wateyanyako ukutuushako kuli iyo mibombele ya cila bushiku. Nangu cingatila ukuya pa kutuusha takwingacitika, nalyo line cilaba ica mano ukutantikako inshita imo iya kukookolokako. Ilyo ulefumapo, kuti pambi wateyanyako umuntu umbi ukuti akekale no mufyashi uulelwala.

¹⁷ Cilacitike lingi ukuti abakulu abalesakamana umulwele balaipamfya ukucila mu cipimo. Lelo wilayumfwa uwa mulandu nga kuliko ifyo ushingacita. Mu mibele imo imo kuti pambi wakabila ukuseekesha untu watemwa ukuyasungwako mu ŋanda batenseshamo. Nga ni we ulesakamana umbi, imika ifyalinga fye ifyo ulefwayo kucita.  Ufwile ukulinganya ifyo bonse balekabila te bafyashi bobe fye beka lelo ne fikabila abana bobe, umwina mobe, ne fyo iwe wine ulekabila.

18, 19. Bulayo nshi ubwa kutungilila ubo Yehova aalaya, kabili ca kukumanya nshi cilelango kuti alasunga ubulayo bwakwe?

¹⁸ Ukupitila mu Cebo cakwe, Baibolo, Yehova mu kubamo kutemwa alipayanya ubutungulushi ubwingaafwa umuntu apakalamba mu kusakamana abafyashi abakalamba, lelo uko takwaba e kwaafwa fye uko apeela. “Yehova ali mupepi kuli bonse abalilila kuli wene,” e fyalembele kemba wa malumbo pe samba lya kupuutwamo. “Inkuuta yabo ayumfwa, no kubapususha.” Yehova akapususha, nelyo ukubaka, aba busumino bakwe nangu fye ni mu mibele yayafisha.—Ilumbo 145:18, 19.

¹⁹ Myrna, uwa mu calo ca Philippines, aishileishibe ci lintu alesakamana nyina, uwaishileba uwapelelwa pa mulandu wa lupumo. Myrna alemba ati: “Takwabako icingakulenga ukupopomenwa ukucila pa kumona untu watemwa alecula, alefilwa no kukweba apalekalipa. Cali fye kwati nalemumona alenwena panono panono, kabili takwali nangu cimo ico ningacita. Imiku iingi nalefukama no kulanda kuli Yehova pa lwa fyo naleyumfwa ukunaka. Nalelila kwati ni Davidi, uwalombele Yehova ukuti abike ifilamba fyakwe mwi botolo [inyambi] no kumwibukisha. [Ilumbo 56:8] Kabili nga fintu Yehova alaile, alimpeele amaka yantu nalekabila. ‘Yehova ambele ishintililo.’”—Ilumbo 18:18.

20. Malayo nshi aya mu Baibolo ayafwilisha uulesakamana abafyashi ukwenekele fisuma, nangu fye nga untu alesakamana afwa?

²⁰ Calisoswa ukuti ukusakamana abafyashi abakalamba caba “lushimi ulushipwa bwino.” Te mulandu no kubombesha wingabikako ukwawamisha ku kubasakamana, abakote kuti bafwa, nge fyafwile nyina wa kwa Myrna. Lelo abacetekela Yehova balishiba ukuti imfwa taipilibulo  kuti calaala capwa. Umutumwa Paulo atile: “[Ninkwate] citetekelo kuli Lesa . . . ica kuti kukabo kwima ku bafwa kwa balungama na ’bashalungama.” (Imilimo 24:15) Abo abalufya abafyashi babo abakoloci mu mfwa balasansamushiwa mwi subilo lya kubuuka pamo na mu bulayo bwa calo cipya icawamisha ico Lesa akalenga umo ‘imfwa ishakabemo kabili iyo.’—Ukusokolola 21:4.

21. Fya kufumamo nshi ifisuma ififuma mu kucindika abafyashi abakoloci?

²¹ Ababomfi ba kwa Lesa baliba no mucinshi washika ku bafyashi babo, nangu cingatila balikota. (Amapinda 23:22-24) Balabacindika. Pa kucite fyo, balakumanya cintu ipinda lyapuutwamo lisosa ilitila: “Leka wiso asamwe, leka aange uwakufyele.” (Amapinda 23:25) Ne cacila pali fyonse, abo bacindika abafyashi babo abakoloci na kabili bateemuna no kucindika Yehova Lesa.