Finshi Tusambilila ku Bubumbo?

“Lelo, shi wipushe inama, na sho shilekufunda; Ne fyuni fya mu lwelele, na fyo filekweba. Napamo bika amano ku fikulika, na fyo filekusambilisha; Ne sabi lya muli bemba likakulondolwela.”—Yobo 12:7, 8.

UMYAKA ya nomba, basayantisti na bainjiniya balasambililako fimo ku fyo ifimenwa ne nama fyabumbwa. Nga basambilila pa fyo ifimenwa e lyo ne nama fyapangwa, nabo balapanga icintu ico balefwaya, ukucipashanya ku fyo Lesa abumba. Kabili balasambililako pa kuti bengawamyako ifyo bapanga ifintu fimo ilyo bamona ifyo ifintu Lesa abumba fyaba, e lyo no kutendeka ukupanga ifintu na fimbi ifipya. Nomba ilyo mulebelenga pa fintu fimo ifyo twalalandapo muipushe amuti, bushe ni nani uo tulingile ukulatasha pa fyo ifi fintu fyapangwa?

Ifyo Twingasambilila ku fyo Utulebelebe twa Cisabi Beta Ukuti Whale Twapangwa.

Finshi abapanga indeke bengasambilila ku cisabi beta ukuti humpback whale? Kwena fingi bengasambililako. Ici cisabi nga cikalamba kuti cafina ukulingana na traki iikalamba iisendele ifipe ifingi kabili calikwata umubili uukalamba ne nkanda iyakosa e lyo no tulebelebe utukalamba utwaba kwati mapindo. Ici cisabi icalepa amamita 12 calyanguka nga cili mu menshi. Ku ca kumwenako nga ca kuti ici icisabi cilefwaya ukwikata ifya kulya, cilowa ukuya mu muulu kwati cileipomba, ifi cicita filenga utusabi utunono ukwisa pa kati, lyena bwangu bwangu cilasamuna akanwa no kutumina.

Cimo icapapusha sana abafwailisha, fintu ici icisabi icakwata umubili uwa kosa ci-ipomba nga cilefwaya ukwikata ifya kulya. Basanga ukuti ifyo utulebelebe twa ici cisabi twapangwa e filenga cileipomba. Ku mpela ya utu tulebelebe takwatelela, lelo kwaliba utuntu utwakalabana uto beta ukuti amatubercles.

Ici icisabi nga cilepilibuka mu menshi, utu utulebelebe tulasalanganya amenshi, ne ci cilenga ca-anguka pa kupilibuka. Ulupapulo beta ukuti Natural History lwalandile ukuti, utu utwakalabana utwaba ku tulebelebe tulalenga amenshi yasalangana no kwima mu muulu nangu ca kuti apo ici cisabi cilefumina pantu pa shika sana. Nga ca kuti ku mpela ya tulebelebe takwali utuntu utwakalabana nga cilafilwa ukusalanganya amenshi pa mulandu wa kutelela.

Finshi abapanga ifintu bengasambilila ku fyo ici cisabi capangwa? Nga ca kuti amapindo ya ndeke nayo yalikwete utuntu utwakalabana nga filya utulebelebe twa humpback whale twaba ninshi te kuti shilepona sana kabili kuti ca-anguka ukulashisakamana. Ba John Long abasambilila sana pa fyo ifintu fyapangwa, basangile ukuti nomba line fye tuli no kutendeka ukulamona indeke ishakwata amapindo ayamoneka kwati tulebelebe twa cisabi beta ukuti humpback whale.

Ifyo Bapanga Ukupashanya ku Mapindo ya Koni Beta Ukuti Seagull

Kwena ifyo bapanga amapindo ya ndeke fyalipalana sana ne fyo amapindo ya fyuni yaba. Na lyo line pali ino nshita bainjiniya balebombesha pa kuti bawamyeko ifyo bapanga indeke ukupashanya amapindo ya fyuni. Abafwailisha pa fintu ku Universiti ya ku Florida batile: “Basayantisti balipanga aka ndeke akanono akapupuka mu muulu ako bensha fye ukubomfya limoti umwabula umuntu. Aka akandeke, kalema no kwikila e lyo no kwenda bwino mu muulu nga filya fine icuni beta ukuti Seagull cicita.”

Ici icuni cilapilibuka bwino nga ca kuti cili mu muulu. Magazini imo yalandile ukuti aka akandeke, kalabomfya limoti iilenga utuntu tumo mu kati twasela pa kuti kapupuke. Abapanga ifintu balipashanya akandeke akapupuka ku fyo icuni beta ukuti Seagull cicita pa kupupuka. Ifi bakapanga cilalenga kaletwalilila ukuba mu muulu e lyo no kupita pa kati ka fikuulwa ifitali sana. Akabungwe ka bashilika ku calo cimo kalefwaya ukupangako indeke iikalabomba kwati ni aka akandeke, pantu kuti baleibomfya ukufwailako ifyanso fyakwatisha amaka ifingaba mu misumba iikalamba.

Ifyo Bapanga Ukupashanya Amakasa ya kwa Mulinso Beta Ukuti Gecko

Fingi twingasambilila ku fyabumbwa ifikulika pe sonde. Ku ca kumwenako mulinso beta ukuti gecko alikwata amaka ya kunina ifibumba no mutenge ukwabula ukupona. Na mu nshita balelemba Baibolo abantu balishibe amaka ayo uyu mulinso akwata. (Amapinda 30:28) Cinshi cilenga uyu mulinso elapona nga ali ku cibumba nelyo mu mutenge?

Icilenga ni co ku tukondo tonse utwa ka mulinso kwaliba inkanda iyakalabana kabili kuli iyi nkanda kwaliba no twaba kwati bupipi utwingi nga nshi. Mu makasa ya kwa mulinso tamufuma glu. Lelo ku makasa kulaba utuntu tumo utunono sana utwikatana no tuntu tumo utuba apo aka ka mulinso kalenyanta. Kwena kuli ifwe ifi te kuti ficitike pa mulandu wa kuti twalifina kabili amaka ayatinta te kuti yalenge tucite ifi. Na lyo line ifyo utubupipi twa kwa mulinso twapangwa e filenga alelambatila ku cintu ukwabula ukupona. Ba Johannes van der Waals basangile ukuti ifi aka ka mulinso kakwata utubupipi utunono mu makasa utulenga kaikata ku cintu, kalakwata amaka ya kulambatila ukwabula ukupona te mulandu no kuti kalifinako panono.

Bushe ifi basanga kuti fya-afwa shani abapanga ifya kupangapanga? Abapanga ifya kupangapanga balapashanya ifi ka mulinso kapangwa mu makasa, ku fintu fimo ifyo bapanga pamo nga ifilenga icintu cimo caikatana ku cinankwe ukwabula ukususuka nelyo ukwisuka. Ulupapulo lumo ulo beta ukuti The Economist lwalandile ukutila, “nga ca kuti balipangile ifintu fimo ifikata nga filya amakasa ya kwa mulinso yaba kuti filebomba bwino mu cipatala pa kundapa abantu.”

Nani uo Tulingile Ukulatasha?

Ababa mwi bumba beta ukuti Aeronautics and Space Administration (NASA) balefwaya ukupanga iroboti ilyenda kwati ni kaling’ongo, kabili bainjiniya aba ku Finland balipanga kale cimashini icakwata amolu 6, kabili ici cimashini kuti canina ku cintu nga filya fine kaling’ongo acita. Lyena bambi bainjiniya balipanga ifintu fimo ifisuka no kwisalika kwati ni filya fimena ku mulemu ifyo beta ukuti (pinecones) ficita nga kwakaba nelyo kwatalala. Abapanga imyotoka nabo balepanga motoka iyaba kwati lisabi beta ukuti boxfish pantu nga baipanga muli uyu musango ninshi tayakulakabila amafuta ayengi. Bambi nabo balepanga ifintu ifimo ifya kucingilila pa mala na pa cifuba ukupashanya ifyo icipaanga beta ukuti abalone shell capangwa.

Kanshi abantu balipanga ifintu ifingi ukupashanya ku fintu ifyo Lesa abumba. Kabili icitabo citila The Economist cilanda ukuti, “abapanga ifyakupangapanga, nga basambililako fimo ku fyo Lesa abumba baleshiba ifya kupwisha amafya bakwata ilyo balepanga fimo. Ifi ifya bumbwa ifyo basayantisti basambililapo bafita ukutila “biological patents.” Ilingi line kulaba umuntu nelyo akampani akalembesha icintu ico balasambililapo nelyo mashini. Ulupapulo lutila The Economist lulanda ukuti, “ifi bacita filangilila fye ukuti abantu balasambililako ifingi ku fyo Lesa abumba.”

Cinshi calenga ukuti abantu balesambililako ifyalekanalekana ku bubumbo? Abafwailisha pa fintu batila ifi basambilila ku fyo Lesa abumba pa myaka iingi filangilila fye ukuti icisambilisho ca kuti ifintu fyasangwike fye ca bufi. Bamo nabo balanda ifyapusanako, pamo nga ba Michael Behe abasambilila pa fya mweo balembele mu nyushipepala ya The New York Times iya mu 2005 ukuti: “Ifilenga twaishiba ifyo icintu caba, fintu cimoneka. Nga ca kuti icintu cileenda, ukulila e lyo no kumoneka nge mbata ninshi cibata. Ni mwi ifi balandile fyalolele? Balelosha mu kuti abantu balingile ukubika amano ku fyo ifintu Lesa abumba fimoneka.

Kwena cine ukutila, tulingile ukutasha abantu abapangile amapindo ya ndeke, abapangile ifya kukaka pa filonda, ifya kufwala ifilenga tuleumfwa bwino, e lyo ne myotoka. Na kuba nga ca kuti umuntu apanga icintu cimo ukupashanya ku cintu cimbi ico umuntu umbi apangile ukwabula ukulumbula ishina lya uyo muntu, ninshi uyo muntu kuti bamupeela umulandu no kumukaka.

Nomba bushe caliba fye bwino ifi abapanga ifintu ukupashanya ku fintu ifyo Lesa abumba, balanda ukutila ifintu fyasangwike fye? Nga ca kutila abapanga ifintu ukupashanya ku fyo Lesa abumba babamona ukuti baliba sana na mano, kuti mwalanda shani pali Kabumba uwafipangile? Ni nani mulemona ukuti e o tulingile ukutasha sana pali kafundisha uulenga ifikope, nelyo umwana we sukulu uukopolola fye ifikope ifyo kafundisha alengele?

Uo Tulingile Ukulatasha

Abantu abengi abatemwa sana ukumona ifyo Lesa abumba, balalanda ukuti amashiwi kemba wa malumbo alembele ya cine, aya kuti “Imilimo yenu, mwe Yehova, ingi icine cine! Mu mano yenu e mo yonse mwaibombeele. Pano isonde ponse paba ifyo mwapanga.” (Amalumbo 104:24) Uwalembeleko Baibolo na umbi Paulo na o alandile amashiwi ayapalako, atile: “Pantu imibele yakwe, ukutula fye apo abumbile umuntu, bailukila ku fyo abumba, muli ifi e mo belukila amaka yakwe aya pe pamo na buLesa bwakwe.”—Abena Roma 1:19, 20.

Na lyo line, abantu bamo abacindika sana ifyo Baibolo ilanda kabili abasumina muli Lesa kuti batila, nalimo ilyo Lesa alepanga icalo alelenga ifintu fimo fyasanguka fye. Bushe aya mashiwi ya cine kabili finshi Baibolo isambilisha?

Cinshi calenga ukuti abantu balesambililako ifyalekanalekana ku bubumbo?

Nani wapangile fyonse ifyabumbwa?

Nga ca kutila abapanga ifintu ukupashanya ku fyo Lesa abumba babamona ukuti baliba sana na mano, kuti mwalanda shani pali Kabumba uwafipangile?

Amakasa ya kwa mulinso tayalamba kabili tayasha ifiko apo yanyanta, e lyo nga anyata pamo takambatila. Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

Akandeke akema no kwikila e lyo no kwenda bwino mu muulu nga filya fine icuni beta ukuti Seagull cicita.

Balipanga motoka ukupashanya isabi beta ukuti boxfish