Bushe Ukuliila Pamo Kuti Kwakosha Ulupwa Lwenu?

“Mu mikalile ya pali lelo mwaliba ifintu ifisuma ifingi ifituletela insansa, icisansamushi e lyo fimbi na fyo fituletela ubulanda ne filamba. Lelo nampo nga tuli ne nsansa nangu tuli no bulanda, ukulya kwena tufwile ukulya. Abali ne nsansa e lyo na bali no bulanda bonse kuti baipakisha ifya kulya ifisuma.”—E fyasosele Laurie Colwin, kalemba wa mabuuku umwina America.

KALE sana ku fyalo fya basungu, pa mayanda ayengi balikwete icibelesho batemenwe nga nshi. Aba mu ng’anda bonse baleshinguluka itebulo, nangu umuku umo cila bushiku, ku kuliila capamo. Tabalesuminisha ifya kubapumfyanya nangu fimo. Pali iyi nshita baleliila capamo ifya kulya, takuli uwaletamba TV, uwalefwala utwa kumfwilako inyimbo mu matwi, nangu ukulatuma amameseji ku banankwe. Ici cibote calelenga abalipo bonse ukusambilila ifya kuba aba mano, calelenga indupwa ukwikatana sana, no kusansamukila capamo pa fyacicitika mu nshita ya kasuba.

Abengi pali lelo kuti bamona kwati ukuliila capamo fya kale. Mu mayanda ayengi limo limo fye e lyo baliila capamo. Mulandu nshi indupwa shilefililwa ukuliila pamo? Bushe kuti cawama ukutwalilila no lu lutambi lwa kuliila pamo ifya kulya? Busuma nshi umo umo mu lupwa asangamo mu kuliila capamo na bambi?

Abengi Nomba Nabaleka Ukuliila Pamo nge Ndupwa

Mu citabo ca mutwe wa kuti Bowling Alone (Ukucita Ifintu Weka), Robert Putnam atila: “Icishinka ca kuti ukuliila capamo [umulaalilo] kwishilepwa fye pa muku umo . . . bushininkisho bwa kuti ubwikashi bwesu bulealuka lubilo lubilo.” Finshi fyalenga ukuti kube ica musango uyu? Ica kubalilapo fye, ukwafya kwa mikalile nakulenga abalume na bakashi ukulabomba inshita iikalamba. Abafyashi abashimbe, abawayawaya fye, e bo cacilanapo ukubombesha akasuba konse. Ica bubili, pa mulandu wa kuti abantu nabakwata sana ifya kucita ica kutila inshita ilecepa, balesalapo ukushita fye ifya kulya fya-anguka ifyaipikilwa limo. Bonse abakalamba na baice balakwata ifya kucita mu cungulo pamo nga ukuya ku fyangalo nangu kuli fimbi fye cilya bainuka ku sukulu.

Cimbi na co ca kuti, kwaliba bashitata bamo abafwaya ukufika pa ng’anda ninshi abana nabasendama kale pantu bafwaya ukulya ifya kulya mu cibote. Abafyashi bambi, abafikako bwangu pa ng’anda, balabala bapeela abana babo ifya kulya no kubaleka basendama pa kuti bena na bena mwabo bengailiila na ku matwi tondolo.

Ifya musango uyu filenga indupwa ukulalya pa nshita shapusanapusana. Kale kwaleba ukulanshanya pa nshita ya fya kulya lelo nomba abantu balemba fye ifyo balefwaya ukulanda pa tupepala uto bakambatika ku friji. Uwa mu ng’anda nga afika pa ng’anda, alakafya ifya kulya ifipikiilwe kabela, no kutampa ukutamba TV, ukubomfya kompyuta, nangu ukuteya ifyangalo fya pa vidio. Ifi fintu filemoneka kwati fyaisa mu kwikala. Nomba bushe kuti cawama ukutontonkanyapo no kulolekesha pa busuma bwa kubwesesha ulutambi lwa kale?

 Ubusuma Bwaba mu Kuliila Capamo

Inshita ya pa kulya ilalenga abafyashi ukusakamana bwino amatontonkanyo ya bana babo. Miriam Weinstein, kalemba wa citabo ca mutwe wa kuti The Surprising Power of Family Meals (Ubusuma bwa Kuliila Pamo na ba pa Ng’anda) atila ukuliila pamo umulaalilo “kulalenga abana ukuba pamo na bafyashi babo no kusakamanwa bwino. Inshita ya pa kulya te kuti nalimo ipwishe amafya yonse, lelo kwena ilafwilishako.”

E filetontonkanya na Eduardo, shitata wa cilumendo umwina Spain. Ebukisha ukuti: “Ilyo naleikala na bafyashi bandi, cila bushiku fwe baleliila capamo twalefika na kuli 11. Batata bale-esha sana ukubwela ku ng’anda pa nshita ya kutuusha kwa kasuba pa kuti baliile capamo no lupwa. Ala mwandini calewama. Twaleishibana bwino mu lupwa. Lyonse kwaleba fye inseko sheka sheka. Nga naibukisha ifi fyonse, ndafwaisha sana ukupashanya batata.”

Ukuliila capamo na kabili kulafwa abana ukukula bwino kabili abatuntulu. Icipani ca mu United States of America icilolekesha pa miti ikola pa Columbia University casangile ukuti abana abaliila pamo ne ndupwa shabo nalimo imiku isano mu mulungu tababa sana na masakamika, icitendwe, nangu ukutalalilwa, kabili balapasa ku sukulu.

Eduardo alundapo no kuti: “Nasanga ukuti ukuliila capamo kulalenga abana ukutontonkanya bwino. Abana bandi tabafwayafwaya inshita ya kutwebako fimo. Cila bushiku iyo nshita e ko yaba e kutila inshita ya pa kulya. Kabili, ine nga wishi wa aba bana, iyi nshita ilangafwa ukwishiba amafya abana bandi balekwata.”

Casangwa no kuti indupwa nga shileliila capamo, imiliile yabo ilalondoloka. University of Navarre ku Spain yatila ukulya weka kulalenga umuntu imiliile yakwe yalubana. Ca cine ukuti imiliile ya muntu kuti yalubana inshita iili yonse, lelo cilacilapo kubipa nga ca kuti pa ng’anda tabaliila capamo. Esmeralda, umufyashi umwanakashi uwakwata abana babili atila: “Nga kuli ukuliila capamo lyonse, abana balomfwa ukuti balitemwikwa. Ukuliila capamo kubalenga ukukanasakamikwa nangu panono mu mikalile yabo pa ng’anda.”

Inshita ya pa kulya ilalenga abafyashi ukulasakamana abana mu fya mapepo. Imyaka nalimo 3,500 iyapitapo, Lesa akoseleshe abena Israele ukulaba capamo na bana babo pa kuti balebasambilisha ifya kwa Lesa. (Amalango 6:6, 7) Ángel, umufyashi umwaume uwakwata abana babili atila: “Ukupepela capamo no kubebeta ilembo mu Baibolo kulenga inshita ya pa kulya ukuba iya bukapepa.” Pa mulandu wa busuma ubwingi ubwaba mu kuliila capamo ngo lupwa, fintu nshi indupwa shimo shacita pa kuti lyonse baleliila capamo?

Ifya Kucita nga Mulefwaya Muleliila Capamo

Esmeralda atila: “Ifikabilwa sana kupekanya no kuitemenwa ukukonka ifyapekanishiwa. Kuti mwasala inshita iyalalenga na ulya uulekelesha ukufika pa ng’anda ukusangwako.” Maribel, umufyashi umwanakashi uwakwata abana babili, atila, “Bonse tulaliila capamo umulaalilo cila bushiku, nangu cafye shani.” Indupwa shimo shilapekanishisha libela ifya kulya pa Cibelushi nangu pa Mulungu ifya kubomfya mu mulungu onse.

Ukucindika inshita ya kulya kwalicindama. Eduardo asoso kuti: “Nalyalwile imibombele yandi pa kuti fye ndesangwa pa ng’anda pa nshita ya mulaalilo, lelo kwena ici cali fye bwino pantu pali ino nshita, nalishiba bwino ificitika pa ng’anda. Apo ndabikako sana amano ku ncito mu nshita ya kasuba, te kuti cibe bwino ukukanabika amano ku lupwa lwandi pa nshita ya kulya.”

Ni shani pa lwa fya kupumfyanya? David, uwa myaka 16 atila: “Ulupwa lwesu luliila mu ncende umushaba TV. Tulashimikilako Bamayo na Batata ifya ku sukulu, na bo balatupandako amano.” Alundako no kuti: “Pali ino nshita, imisepela tailanda sana na bafyashi. Nangu ca kuti bonse e po bali pa ng’anda, mwalasanga ukuti umo umo aleiliila eka ifya kulya ninshi aletamba na TV. Tabaishiba ukuti balaipusula nga nshi.” Sandra, uwa myaka 17, asuminisha ati: “Ndomfwa uluse nga naumfwa uko abo tusambilila na bo balesosa abati, ‘Katwishi ifya kulya nalasanga bamayo banshiliileko.’ Ine imona ukuti inshita ya kuliila capamo ngo lupwa  te nshita ya kulya fye iyo. Ni nshita ya kuseka, ukulanshanya, no kulanga ifyo twatemwana.”

Icitabo ca mutwe wa kuti The Surprising Power of Family Meals catila ukuliila capamo ifya kulya kuti kwaba “ca kutucingilila ku mafya ayengi ayesa pali ifwe cila bushiku.” Bushe ukuliila capamo kuti kwalenga ulupwa lwenu ukwikatana nga nshi? Nga mwalikwata sana ifya kucita, ukuliila pamo kuti kwamwafwa ukutuushako no kulandako utumalyashi no lupwa lwenu. Nga mwacita ifi, mukapapa nga nshi ku fikafumamo.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula]

ILYO MULELIILA CAPAMO ULUPWA LWENU KUTI LWASAMBILILA . . .

Ukulanshanya. Abana kuti basambilila ukulanda no kukutika mu mucinshi. Ukulanshanya kulalenga baishiba amashiwi ayengi aya kubomfya no kubasambilisha fye ifya kulanda.

Ukulya ifya kulya ifisuma pa nshita imo ine lyonse.

Ukubombela pamo. Abana kuti babombela pamo ukupekanya itebulo no kuteula imbale, ukusamfya ifipe nga bapwa ukulya, nangu ukupyungila bambi. Ilyo balekula, kuti bayafwilishako na mu kwipika ifya kulya.

Ukuba ne mibele isuma. Sambilileni bukapekape pa kushiilako bambi ifya kulya ukucila ukubuulapo icikulu kabili iciwemepo. Kabili muleloleshako na kuli balupwa bambi pa kuti mulemona nga nabakwata ifya kulya.