MU 1953, ba James Watson na ba Fracis Crick, abasambilila sana sayansi balisangile ifintu fimo ifyalenga twaishibilapo na fimbi pa fya mweo. Basangile ukuti DNA * yaba kwati ni ntambo shibili ishapombana. Iyi DNA imoneka kwati ni ntambo kabili isangwa mu kati ka nsandesande kabili muli iyi DNA mwaliba ifyaba kwati fyebo ifyalembwamo. Ici e calenga insandesande shibe kwati malaibrare. Ifyo aba basayantisti basangile fyalenga twaishibilapo na fimbi mu fya sayansi. Nomba cinshi mu nsandesande mwabela ifyaba kwati fyebo, kabili fyaishilebamo shani?

Bushe mwalitala amutontonkanyapo pa fyo uluseke lukula no kuba icimuti, nelyo ifyo ciba pa kuti ulusandesande lube umuntu? Bushe mwalibala amutontonkanyapo pa calenga mupale abafyashi benu? Ifyaba muli DNA yenu, e fyalenga mubapale.

Mu nsandesande ishingi mwaliba DNA. Iyi DNA imoneka kwati mutanto uutali uwanyongana. Muli DNA ya muntu mwaliba utumoneka nga tulya tunyantapo pa kunina umutanto utwaba nalimo amabilioni yatatu. Basayantisti batila utu utumoneka nga apa kunyanta pa kunina umutanto, tuba tubili tubili. Utu tupangwa no tuntu tumbi tubili utunono. Kanshi kuti twatila utu tuntu tubili utunono utumoneka nga apa kunyanta pa kunina umutanto tuba 4. Utu tuntu 4 utunono batwishibila ku filembo fya kubalilapo, e kutila A, C, G na T. * Mu 1957, ba Crick batile ificitika mu kukonkana muli utu utwaba nga apa kunyanta pa kunina pa mutanto e filenga umubili uleishiba ifyo ufwile ukuba. Muli ba 1960, emo basayantisti batendeke ukwishiba ifyo utu tubomba.

Ifyaba kwati fyebo pamo nga ifikope, ifiunda, nelyo ifilembo, filasungwa no kubomfiwa mu nshila shalekanalekana. Pa kusunga no kubomfya ifi, kompyuta ibomfya amalaiti, lelo ifya mweo fibomfya no kusungila ifi muli DNA. DNA ilaba mu nsandesande na shimbi nga ca kuti shayakanikana nelyo nga ca kuti ifya mweo ifipya fyapangwa kabili ifi filalenga insandesande nelyo ifya mweo fimbi ukupalana.

 Bushe insandesande shibomfya shani ifiba muli DNA? Twalapashanya DNA ku fintu ififwaikwa pa kupanga keke e lyo na mafunde ayo umuntu alingile ukukonka pa kupanga. Na lyo line, DNA yakwata amafunde ya kupanga ifintu pamo nga kabeji nelyo ing’ombe, te mafunde ya kupanga keke. Insandesande bashipanga ukuti ishine shilepanga fyonse ifi, ne ci cilapapusha abantu.

DNA ilasunga ifyaba kwati fyebo ukufika pa nshita ilyo insandesande shimbi shilingile ukupangwa pa kupyana shimbi nelyo pa kuti umwana apale abafyashi bakwe. Muli DNA mwaliba ifyapala ifyebo ifingi nga nshi. Tontonkanyeni pa tushiishi utushimoneka. Ba Bernd-Olaf Küppers, basayantisti abena German, batile: “Nga kulondolola ifyaba muli DNA ya utu tushiishi mu citabo, ninshi kuti mwaisusha icitabo icakwata amabula 1000.” Ici e calengele ba David Deamer, ba profesa abasambilila sayansi, balande abati: “Tulapapa nga twatontonkanya nangu fye ni pa fyo utushiishi utunono sana twapangwa.” Muli DNA ya muntu yena mwaliba ifyaba kwati fyebo ifingi sana. Ba Küppers balandile no kuti: “Nga kulondolola ifyaba muli DNA ya muntu, ninshi kuti twaisusha ifitabo ifingi nga nshi.”

Ba Küppers batile: “Ifyalembwa muli DNA te fyamampalanya fye, lelo fya cine cine. Ifyaba muli DNA fyaba fye kwati lulimi abantu balanda. Muli DNA, ifyaba kwati fyebo fyalikonkana bwino sana nga filya fine fifwile ukukonkana pa kulanda ululimi.” Kanshi kuti twatila muli DNA mwaliba ifyebo nelyo amafunde ayafwile ukukonkwa pa kuti ifintu fibe ifyo fifwile ukuba.

Ifyo DNA yapangwa bwino ne fyo ifyaba kwati fyebo fyabamo fyakonkana bwino filalenga ukuti amaproteni ne fintu fimbi ifitungilila insandesande shalekanalekana mu mubili filepangwa bwino. Ku ca kumwenako, muli DNA kuti mwaba ifyapala kwati fyebo pa fyo insandesande sha mu mafupa, mu micincili, mu mishipa na mu nkanda shilingile ukupangwa. Ba Richard Dawkins, abasambilila sayansi batile: “Mu twaba muli DNA utumoneka nga apa kunyanta pa kunina pa mutanto, mwaliba  utuntu utunono umwaba ifimininwako ne filembo A, C, G na T, kabili ifyaba muli utu, fyebo ifyo na ifwe twingomfwikisha.”

Davidi uwalembeleko Baibolo apepele kuli Lesa ati: “Ilyo fye nalepangwa amenso yenu yalimwene, kabili mwi buuku lyenu mwalembelwe ifilundwa fyandi fyonse.” (Amalumbo 139:16) Nangu ca kuti Davidi abomfeshe amashiwi ya kutatakula Lesa, ifyo alandile fya cine, nga filya fine bakalemba bonse aba Baibolo balanda ifya cine. Pa kulemba Baibolo, bakalemba bonse tabalekonka intambi nelyo amalyashi ya bufi ayo abantu baleshimika no kukonka.—2 Samwele 23:1, 2; 2 Timote 3:16.

Ilingi line, basayantisti nga basanga icintu icipya, cilalenga abantu bambi bafwailapo na fimbi. Ifi fine e fyo cali ilyo basangile DNA. Ilyo baishibe ukuti muli DNA mwaliba ifyaba kwati fyebo, abantu abengi batendeke ukuyipusha abati, ‘Nani wafilembele?’ Kwena, takwaba umuntu nangu umo uwamweneko uko DNA ya kubalilapo yalepangwa. Kanshi tufwile ukufwailisha pa kuti twishibe uwalembele ifyaba muli DNA. Na lyo line, tatufwile ukulaelenganya fye pa kwishiba uwalembele. Natulande pa fyakonkapo.

• Mu 1999, basangile ifipaapaatu ifya kale sana mu Pakistan apali ifilembo. Takwaba uwaishiba ukubelenga ifyalembwapo, lelo twalishiba ukuti kwali abafilembele.

• Ilyo papitile fye imyaka iinono ukutula apo ba Watson na ba Crick baishibile ifyo DNA yapangwa, basayantisti babili batendeke ukufwailisha pa fya kupokelela ifyebo ukufuma mu lwelele. Kanshi apa e patampiile ukufwailisha pa kuti baishiba nga ca kuti mu muulu mwaliba ifya mweo.

Icishinka ca kuti abantu nga bamona ifyebo nafilembwa pa fipaapaatu nelyo bapokelela ifyebo fimo mu lwelele, batila pali uko fyafumine. Balingile fye ukusumina ukuti kwaliba uwafilembele nangu ca kuti tabamweneko uko fyalelembwa. Lelo ilyo abantu basambilile ifyo DNA ibomba, abengi batile ifyaba muli DNA fyaishilebako fye ifine. Bushe kuti twatila ifyo balanda fya cine? Bushe ifyo balanda filomfwana ne fyo bambi balanda? Bushe sayansi ilasuminisha ifyo balanda? Basayantisti abengi balakaana. Bamo pali aba ni ba Dr. Gene Hwang na ba Profesa Yan-Der Hsuuw. Natulande pa fyo balandile.

Ba Dr. Gene Hwang basambilila pali DNA. Kale basumiine ukuti ifintu fyasangwike fye, lelo ilyo bafwailishepo sana basangile ukuti kwaliba uwafipangile. Baebele abalemba Loleni! ukuti, “Ukusambilila pali DNA kwalilenga naishiba ukuti uwapangile ifya mweo alikwata sana amano.”

Ba Yan-Der Hsuuw ni ba profesa kabili e bakalamba pa basoma pa fyo umwana apangwa, pa yuniversiti ya Taiwan’s National Pingtung University of Science and Technology. Kale nabo bene baishibe ukuti ifintu fyaishilebako fye ifine, lelo ilyo bafwailishepo basangile ukuti kwaliba uwapangile ifintu fyonse. Ilyo balelondolola  ifyo insandesande shisandana ne fyo shibomba, batile: “Insandesande ishilefwaikwa shifwile ukupangwa no kwikala apo shifwile ukuba kabili shifwile ukukonkana bwino sana. Insandesande shapalana shilabala shakolongana shapanga ifilundwa fyalekanalekana. Takwaba umuntu nangu umo uwingalemba ifyaba muli DNA. Muli DNA e muba fyonse ifikabilwa pa kuti umwana uuli mu nda ya kwa nyina apangwe. Nga natontonkanya pa fyo umwana apangwa, ndasumina ukuti Lesa e wapangile ifya mweo fyonse.”

Ee, pantu Lesa nga e wapangile ifya mweo, ninshi eo tufwile ukulatasha. (Ukusokolola 4:11) Kanshi nga ca kuti Kabumba uwakwata amano nga nshi e watubumbile, ninshi kwaliba ico atubumbiile. Lelo ifya mweo nga fyaishilebako fye ifine, nga tatwaishiba ico Lesa atubumbiile. *

Ukwabula no kutwishika, abantu abengi balafwaya ukusanga amasuko kuli aya amepusho. Ba Viktor Frankl, ba profesa batile: “Abantu balafwaya ukwishiba ico twabela pano calo.” Kanshi kuti twatila bonse fye tulafwaisha ukwishiba Lesa pantu e watubumbile. Nomba apo e watubumbile, finshi atupeela ifingalenga twamwishiba?

Yesu Kristu atile: “Te ku fya kulya fyeka umuntu ekalila no mweo, lelo na ku mashiwi yonse ayafuma mu kanwa ka kwa Yehova [nelyo Lesa].” (Mateo 4:4) Amashiwi ya kwa Yehova ayaba mu Baibolo yalafwa abantu ukwishiba Lesa, yalalenga baishiba ico babela pano calo, e lyo yalalenga bakwata ne subilo. (1 Abena Tesalonika 2:13) Nga mulefwaya ukwishiba Lesa, mulingile ukulabelenga Baibolo.