Cila mwaka, ukutendeka mu July, fishimweshimwe fya muli bemba ifyo beta ati right whales (Eubalaena australis) filaya ku cabu cabela ku Santa Catarina, ku Brazil. Ifi fishimweshimwe filenda intamfu iitali sana ukufuma ku subantarctic pa kuti fiye mu kufyalila no kusungila abana ku lubali lwa bemba ukushiba sana amenshi. Pa myeshi iingi, abekala kuli iyi incende e lyo na batandashi balaya ku lulamba lwa bemba nelyo pa mpili mu kutamba uko ifi fishimweshimwe filetuusha nelyo ukwangala mu menshi na bana.¹

Ci right whale icikota kuti calepa amamita 16, nelyo kuti calingana na ma basi yabili ayakalamba mu butali kabili cilafina amakilogramu 80,000! Cakwata inkanda iyafiita kabili limo cilakwata na mabala ayabuuta pa lufumo. Calikwata umutwe uukalamba sana uwalepa amamita 4 kabili akanwa ka ciko katali kabili kalyongama ku mpela. Tacakwata icilebelebe ca pa numa nga filya fi whale fimbi fyakwata. Nga cilefwaya ukuya ku ntanshi, cilemya icipeepe pa muulu no kuciponya pa nshi, ukupusanako na filya isabi licita. Nga cilefwaya ukwalukila ku lubali lumbi, cilasesha ifilebelebe fya mu mbali nga filya amapindo ya ndeke yacita.

Nangu ca kuti fikalamba sana, ifi fishimweshimwe filapilibuka bwangu sana. Kuti mwafimona uko fileenda mu menshi, uko fifumishe icipeepe pa muulu wa menshi, kabili kuti mwamona apatali uko amenshi yaleima ilyo filefuma mu menshi e lyo no kuifubula na kabili pa menshi.

Ku mutwe wa ci right whale kwaliba inkanda iyabuuta nelyo iya mutuntula iyakosa  sana, kabili kuli iyi inkanda kulaba inda. Ba Karina Groch, abakalamba mu kabungwe ka Brazilian Right Whale Project, batile: “Ifyo iyi inkanda ya ku mutwe imoneka filapusanapusana nga filya ififwati fya bantu fiba ifyapusanapusana, ne ci cilenga cileyanguka ukufishiba. Nga ca kuti ifi fishimweshimwe fyaisa ku lulamba lwa bemba, tulakopa iyi inkanda no kusunga ifi ifikope.”

Abasambilila pa fya mweo batila nga ca kuti ici cishimweshimwe cafwa, cilafya ukwishiba imyaka iyo caikala pantu ifi fishimweshimwe tafikwata ameno. Batunganya ukuti nalimo filekala ukucila pa myaka 65.²

Ifi fishimweshimwe filya ifishiishi ifiba muli bemba. Mu kanwa mulaba ifyaba kwati cipyango ifiba pa muulu. Nga fileenda mu menshi, filesula akanwa pa kuti ifishiishi fileya mu kwikatwa ku fyaba kwati fipyango ifyaba mu kanwa. Mu bushiku fye bumo, cishimweshimwe cimo fye kuti calya ifishiishi fya muli bemba ifingafika ku makilogramu 2,000.

Mu January na mu February, ifi ma right whales fyalitemwa ukuya mu kuliila muli bemba wa Antarctic Ocean pa kuti fikwate amafuta ayengi mu mubili. Aya amafuta fikwata yalaficingilila nga ca kuti amenshi yatalala sana kabili e yafipeela amaka pa kukukila kumbi.

Ukutendeka muli ba 1700, abepaya fishimweshimwe fya mu menshi baleipaya sana ifi fishimweshimwe. E ico batendeke ukufita ati right whales. Cinshi balefipayila sana? Ni co tafibutuka sana mu menshi, kabili nangu fye bantu ababa na mato ayanono nelyo abakwete fye ubuta kuti bafipaya. Cimbi icilenga cileyanguka ukufipaya ni co nga fyafwa, filelela pa menshi pa mulandu wa kuti fyalikwata sana amafuta. Ici cilangukila abafipaya ukufitwala ku mulundu.

Amafuta ya fi ma right whales e lyo ne fyaba mu kanwa ifimoneka kwati fipyango balefibomfya sana pali ilya nshita. Amafuta baleyabomfya ukusanika nga na kufiita kabili baleyabomfya na muli fimashini pa kuti filapanga icongo. Ifyaba mu kanwa ifimoneka kwati fipyango balefibomfya pa kupanga ifya kufwala, ifya kuuminako bakabalwe e lyo ne myamfuli. Na kuba, indalama isho balebomfya pa kuya mu kwikata ifi fishimweshimwe shalebwela nga ca kuti bashitisha fye ifiba mu kanwa ya ci right whale cimo.

Ku kutendeka kwa ba 1900, ifi fishimweshimwe fyalicepele sana pantu abantu balefipaya sana, kabili mu kuya kwa nshita, abantu balilekele ukushitisha ifyalefuma ku ma whales. Ku Brazil, icikuulwa ca kulekeleshako ico balebomfya ku baleipaya ama right whales balicisele mu 1973. Nangu ca kuti ama right whales yamo yamo yalitampa ukufula, yambi kuti yaloba.