ELIYA ale-enda mu Mupokapoka wa Yordani. Ali pa lwendo pa milungu iingi, alefuma ku Lupili lwa Horebu ukuya ku kapinda ka ku kuso. Nomba ilyo afikile ku mwabo ku Israele, asangile ifintu nafyaluka. Amafya abantu balekwata pa mulandu wa cilaala, yalitendeke ukupwa. Imfula ya kubalilapo yalishile kabili bashibulimi nabo balitendeke ukulima amabala. Kasesema Eliya alyumfwileko bwino ilyo amwene ifyo umushili wanakile, lelo alisakamikwe sana pa fyo abantu balecita. Tabalecita bwino mu fya kwa Lesa. Balepita mu finkunka ifyaishile pa mulandu wa kupepa Baali, ne ci calengele Eliya ukukwata umulimo uukalamba. *

Ilyo ali mupepi no musumba wa Abele-mehola, Eliya amwene abantu abengi balelima. Ing’ombe 24 shalikulikwe shibili shibili kabili shalelima no kupanga imikolwa. Eliya alefwaya ukumonana no mwaume uwalelima ne ng’ombe ishali ku mpela. Uyu umwaume ali ni Elisha, uo Yehova asalile ukupyana Eliya. Inshita imo Eliya amwene kwati e washele alebombela Lesa eka, e co alefwaisha ukumonana na Elisha.—1 Ishamfumu 18:22; 19:14-19.

Bushe Eliya alyumfwile ububi ukusambilishako umbi imilimo alebomba nelyo bushe aleumfwa ububi ukuti bushiku bumo kuti bamupyana? Te kuti twishibe nga ca kuti Eliya alitontonkenyepo pali ifi, lelo ico twaishiba ca kuti Eliya ali fye “muntu nga ifwe bene.” (Yakobo 5:17) Na kuba, Baibolo itila: “Eliya alimupalamine no kupoosa pali ena ica kufwala cakwe icaibela.” (1 Ishamfumu 19:19) Ica kufwala ca kwa Eliya icaibela, nalimo icali ica mpapa ya mpaanga nelyo iya mbushi, alecifwala kwati ni nsalu kabili calelangilila ukuti Yehova alimusalile ukubomba umulimo uwaibela. Kanshi calipilibwile fimo ilyo Eliya aposeele Elisha ici ica kufwala. Eliya alyumfwilile ilyo Yehova amwebele ukusala Elisha ukuti e wali no kumupyana. Eliya alicetekele sana Yehova kabili alefwaya ukumumfwila.

Elisha na o, alefwaisha ukwafwa Eliya, kasesema uwali umukalamba. Elisha tali no kupyana Eliya lilya line. Lelo, pa myaka nalimo 6, alibombele na Eliya muli bucishinka, kabili pa numa abantu bamwishibe ukuti e “waleitulwila amenshi ku minwe ya kwa Eliya.” (2 Ishamfumu 3:11) Caliweme ukuti Eliya alikwete umubomfi uwafikapo uwa kumwafwa. Eliya na Elisha bafwile bali ifibusa ifisuma. Ifyo balekoseleshanya fyalengele bakose nangu ca kuti balemona ifyo abantu balefyengwa sana uko baleikala. Na kuba, imfumu Ahabu yalicililemo sana ukucita ifyabipa.

Bushe na imwe balimufyengapo? Fwe bengi balitufyengapo muli cino calo cabipa. Kuti mwashipikisha nga ca kuti mwakwata abanenu abatemwa ukubombela Lesa. Kuti mwasambilila ifingi sana nga mwatontonkanya pa fyo Eliya alecita ilyo alemona uko bambi balebafyenga.

Eliya na Elisha balyafwile sana abantu ukuti bakose mu fya kwa Lesa. Bafwile e balesambilisha  bakasesema bambi mu masukulu ayalebako. Mu kuya kwa nshita, Yehova alipeele Eliya umulimo na umbi ilyo amwebele ati: “Ima, kabiye ukumanye Ahabu imfumu ya kwa Israele.” (1 Ishamfumu 21:18) Finshi Ahabu acitile?

Imfumu Ahabu yalipondokele Lesa, kabili yali imfumu iibi pa mfumu shonse ilya nshita. Ahabu aupile Yesebele, ne ci calengele abantu abengi ukutendeka ukupepa Baali, kabili Ahabu na o, alepepa Baali. (1 Ishamfumu 16:31-33) Abalepepa Baali balesefya no bufyashi, ukucita ubulalelale e lyo no kupeela abana babo amalambo. Na kabili Ahabu taumfwilile ifunde lya kwa Yehova ilyo bamwebele ukwipaya Imfumu yabipa Ben-hadadi iya ku Syria. Ahabu alikeene ukwipaya iyi imfumu pantu alishibe ukuti ali no kukwatilapo indalama. (1 Ishamfumu icipandwa 20) Ahabu na Yesebele balitemwishishe indalama ne fikwatwa e lyo kabili bali aba lukaakala.

Ahabu alikuulile isano ilisuma sana ku Samaria. Alikwete ne sano na limbi ku Yesreele ilyali amakilomita 37 ukufuma ku Samaria. Mupepi na ili isano, kwali ibala lya myangashi. Ahabu alekumbwa ili ibala ilyali lya kwa Nabote. Ahabu aitile Nabote no kumweba ukuti amushitishe ili ibala nelyo amupelelemo ibala lyakwe. Nabote atile: “Te kuti ciwame kuli ine, nga kukonka ukufwaya kwa kwa Yehova, ukuti ine mpeele imwe impanga ya bupyani iya fikolwe fyandi.” (1 Ishamfumu 21:3) Bushe Nabote akeene fye ukushitisha Ahabu ibala? Abengi e fyo bamona. Nabote alekonka Ifunde lya kwa Yehova, ilyatile abena Israele tabalingile ukushitisha impanga ya bupyani iya fikolwe. (Ubwina Lebi 25:23-28) E co Nabote talefwaya nangu panono ukutoba Ifunde lya kwa Lesa. Nabote ali uwa citetekelo kabili uwashipa, pantu alishibe ukuti Ahabu ali imfumu iibi e co tali no kumulekapo fye.

Ahabu ena taletontonkanyapo na pe Funde lya kwa Yehova. Aingile mu mwakwe ninshi ali “no bulanda kabili uwa nkumbabulili” pantu Nabote alikeene ukumushitisha impanga. Baibolo itila: “Aleele pa ca kusendamapo no kulosha icinso kumbi, kabili talile ne fya kulya.” (1 Ishamfumu 21:4) IIyo Yesebele amwene Ahabu nafinfinika imilomo kwati kaice, alitontonkenye apo pene ifyo ali no kucita pa kupoka ibala e lyo no kwipaya Nabote na bana bakwe.

Tulomfwa ububi nga twabelenga pa fyabipa ifyo Yesebele alepangila Nabote. Namfumu Yesebele alishibe ukuti Ifunde lya kwa Lesa lyalandile ukuti abantu babili e bafwile ukuba Inte pa mulandu uuli onse uukalamba. (Amalango 19:15) E co alembele amakalata mwi shina lya kwa Ahabu, ukweba abaume abaishibikwe aba ku Yesreele ukuti bafwaye abaume babili abaali no kubepesha Nabote ubufi ukuti napontela Lesa ne mfumu. Onse uwacita ifi, bali no kumwipaya. Ku ca bulanda, ifyo Yesebele alepanga, fyalicitike. Nomba “abaume babili ifinangwa” balishinine Nabote ifya bufi, kabili balimupolele amabwe no kufwa afwa capamo na bana  bakwe. * (1 Ishamfumu 21:5-14; Ubwina Lebi 24:16; 2 Ishamfumu 9:26) Ahabu alipeele sana amaka umukashi wakwe ica kuti alecita fye fyonse ifyo alefwaya ukubikako fye no kumusuminisha ukwipaya aba kaele.

Elenganyeni ifyo Eliya aumfwile ilyo Yehova amwebele ifyo imfumu na namfumu bacitile. Tulomfwa ububi sana nga twamona uko ababipa baba abakankaala pa kufyengelesha aba kaele. (Amalumbo 73:3-5, 12, 13) Ilingi line tulamona uko abantu bafyengwa, inshita shimo ku bantu ba maka abaitunga ukubombela Lesa. E co ukubelenga ili lyashi, kulatukoselesha sana. Baibolo yalilanda ukuti takwaba icafisama kuli Yehova. Alamona ifintu fyonse. (AbaHebere 4:13) Finshi acita pa fyabipa ificitika?

Yehova atumine Eliya kuli Ahabu. Lesa amwebele ati: “Ali mwi bala lya myangashi ilya kwa Nabote.” (1 Ishamfumu 21:18) Ilyo Yesebele aebele Ahabu ukuti ibala lya myangashi nomba lyakwe, alitemenwe kabili aile mu kulimona. Taletontonkanyanapo ukuti Yehova alemona ifyalecitika. Elenganyeni ifyo atemenwe ilyo aile mwi bala no kutontonkanya pa fyo ali no kuliwamya. Lelo ilyo aletontonkanya pali ifi, Eliya alifikile. Ilyo amumwene fye, icinso calyalwike kabili apo alipatile Eliya, atile: “Bushe wansanga we mulwani wandi?”—1 Ishamfumu 21:20.

Amashiwi Ahabu alandile yalangile ifintu fibili ifyo acitile ifyalangile ukuti ali ciwelewele. Ica kubalilapo, ilyo Ahabu aebele Eliya ati, “Bushe wansanga?” calelangilila ukuti Ahabu taletontonkanya ukuti Yehova alemona ifyo alecita. Alilabile ukuti Yehova ‘alimusangile.’ Yehova alimwene ifyo Ahabu alebomfya amaka bubi bubi e lyo ne fyo aleumfwa bwino ukumona ifyabipa ifyo Yesebele apangile, fyacitika. Lesa alimwene ukuti Ahabu alitemenwe sana ifikwatwa ukucila ukuba no luse, umulinganya e lyo ne nkumbu. Ica bubili, ilyo Ahabu aebele Eliya ati “we mulwani wandi,” cilangilila ukuti alipatile Eliya, cibusa wa kwa Yehova Lesa uwali no kumwafwa ukuleka imisango yabipa.

Kuti twasambilila ifintu ifingi ku fyabipa ifyacitile  Ahabu. Tufwile lyonse ukulaibukisha ukuti Yehova Lesa alamona fyonse ifyo tucita. Apo ni Shifwe uwaba no kutemwa, aleshiba nga twatendeka ukulacita ifyabipa, kabili alafwaisha twaleka ukuficita. Pa kutwafwa, ilingi line abomfya ifibusa fyakwe, abantunse ba cishinka ababa nga Eliya, abatweba amashiwi ya kwa Lesa. Kuti catubipila sana nga twalamona bacibusa ba kwa Lesa kwati balwani besu.—Amalumbo 141:5.

Elenganyeni ukuti Eliya aleasuka Ahabu ati: “Nakusanga.” Eliya alisangile Ahabu pantu alishibe ukuti aleibila abantu, aleipaya kabili alipondokele Yehova Lesa. Eliya alishipile sana pa kuti alande na Ahabu uwali umubifi. Aile ku kweba Ahabu ubupingushi bwa kwa Lesa. Yehova alishibe fyonse ifyo Ahabu alecita kabili alimwene ukuti ububifi ubwali mu ng’anda ya kwa Ahabu bwalelenga na bambi ukulacita ifyabipa. E co Eliya aebele Ahabu ukuti Lesa “akepaya onse uwa muli iwe.” Yesebele na o ali no kukandwa.—1 Ishamfumu 21:20-26.

Eliya tale-enekela ukuti abantu bakatwalilila fye ukulacita ifyabipa no kufyenga abantu banabo. Lelo bamo muno nshiku e fyo bamona. Ili ilyashi lya mu Baibolo lyalenga twaishiba ukuti Yehova Lesa alamona fyonse ificitika kabili akakanda bonse abafyenga abanabo pa nshita yakwe umwine. Icebo cakwe citweba ukuti kukaba inshita ilyo akafumyapo ububifi umuyayaya. (Amalumbo 37:10, 11) Nalimo kuti mwasakamikwa amuti: ‘Bushe Lesa akanda fye abantu, tabomfwila no luse?’

Nalimo Eliya alipapile ifyo Ahabu acitile ilyo bamwebele ifyabipa ifyali no kumucitikila. Baibolo itila: “Ilyo Ahabu aumfwile fye aya mashiwi, alepawile ifya kufwala fyakwe no kufwala insamu; kabili alekele ukulya, kabili aleele fye ninshi nafwala insamu kabili ale-enda fye bulanda bulanda.” (1 Ishamfumu 21:27) Bushe Ahabu alilapiile pa fibi ifyo alecita?

Kwena kuti twatila alicitile ifyalangile ukuti alilapile. Ahabu ali-icefeshe pantu alicitile ifintu ifingafya umuntu wa cilumba ukucita. Bushe ca cine Ahabu alilapile? Baleni tontonkanyeni pa mfumu Manase, iyacitile ifintu ifyabipa ukucila ne fyo Ahabu acitile. Manase ali-icefeshe ilyo Yehova amukandile kabili alombele Yehova ukuti amubelele uluse. Lelo Manase alipoosele no tulubi tonse kabili atendeke ukupepa Yehova no kweba abantu bakwe ukulacita cimo cine. (2 Imilandu 33:1-17) Bushe ifyacitile Manase e fyo na Ahabu acitile? Awe.

Bushe Yehova alimwene ukuti Ahabu alilangile ukuti alyumfwile ububi pa fyo acitile? Yehova aebele Eliya ati: “Bushe naumona ifyo Ahabu aicefeshe pa mulandu wandi? Pantu aicefya pa mulandu wa ine, nshakalete ububi mu nshiku shakwe. Mu nshiku sha mwana wakwe e mo nkaleta ububi pa ng’anda yakwe.” (1 Ishamfumu 21:29) Bushe Yehova alibelele Ahabu uluse? Awe, Yehova elela fye abalapila no kuleka ukucita ifyabipa. (Esekiele 33:14-16) Lelo apo alimwene ukuti alilangile panono ukuti alilapile, Yehova na o alimubeleleko uluse panono. Ahabu tali no kufwila pamo na bana bakwe.

Na lyo line, Yehova ali no kumukanda nga fintu alandile. Yehova alilanshenye na bamalaika pa fyo bali no kubepa Ahabu pa kuti na o akaye ku bulwi uko bali no kumwipaya. Tapakokwele, ifyo Yehova alandile pali Ahabu fyalifikilishiwe. Ahabu balimucenene icabipisha mu bulwi ica kuti asukile afwila mwi celeta lyakwe. Baibolo ilanda no kuti: Ilyo balesamfya iceleta lya mfumu, imbwa shalimyangile umulopa wa mfumu. Kanshi abantu balimweneko uko ifyo Yehova aebele Eliya ukweba Ahabu fyafikilishiwa: “Kulya kwine imbwa shamyangiile umulopa wa kwa Nabote, e ko imbwa shikamyangila no mulopa obe wine.”—1 Ishamfumu 21:19; 22:19-22, 34-38.

Eliya, Elisha na babomfi ba kwa Lesa aba cishinka balisambilileko ku fyacitikile Ahabu ukuti Yehova talabile Nabote, uwali uwa citetekelo kabili uwashipa. Lesa wa mulinganya kabili takafilwe ukukanda ababifi pali ino nshita nangu ku ntanshi, e lyo akalanga uluse ku bamutiina. (Impendwa 14:18) Eliya alisambilileko sana kuli ifi ifyacitike, kabili alishipikishe ilyo imfumu yabipa Ahabu yaleteka. Bushe na imwe balimufyengapo? Bushe mulafwaya ukwisamona uko Lesa akafumyapo ulufyengo? Kanshi kuti cawama mulepashanya Eliya, uwali ne citetekelo. Capamo na Elisha, alitwalilile ukubila ubukombe bwa kwa Lesa kabili alishipikishe ilyo alemona bambi balebafyenga!