Icintu Icacindama ico Basangile pa Cishala
FINSHI mutontonkanya nga mwaumfwa ukuti icishala? Ilingi line tutontonkanya pa fisooso ifilenunka. Kanshi te kuti mwenekele ukusangapo icintu ico mwingabomfya, maka maka icacindama sana.
Nangu cibe ifyo, mu myaka ya ba 1900, balisangile icintu icacindama pa cishala. Icintu icacindama ico basangile calicilile pa cuma icauma umutengo. Cintu nshi ico basangile icacilile pa cuma icauma umutengo? Cinshi twingalandila ukuti ico basangile calicindama sana kuli ifwe?
BALISANGILE ICO BASHALE-ENEKELA
Ku kutendeka kwa myaka ya ba 1900, abasambilila sana ba Bernard P. Grenfell na ba Arthur S. Hunt, aba ku yuniversiti ya ku Oxford, baile ku Egypt. Ilyo bali ku Egypt, basangile ifimfungwa fya macinda pa cishala icali mupepi no mupokapoka wa Naelo. Lyena mu 1920, ilyo aba abaume babili balelonganika ifyo basangile, ba Grenfell balisangiilepo ifipaapaatu na fimbi ifyo bashulile mu Egypt. Balefwaya ukutwala ifi ifipaapaatu basangile ku laibrari ya The John Rylands, iya ku Manchester, mu England. Na lyo line, aba baume babili balifwile, ninshi tabalapwisha ukulonganika ifyo basangile.
Abasambilila sana na bambi, ba Colin H. Roberts, aba ku Oxford University, balipwishishe umulimo uwa kulonganika ifyo basangile. Ilyo balelonganika ifipaapaatu, balisangile akapaapaatu ke cinda, akali ubukulu kwati citupa. Icabapapwishe ca kuti, balishibe amashiwi ya ciGriki ayalembelwe pali aka akapaapaatu. Ku lubali lumo ulwa aka kapaapaatu, kwalembelwe amashiwi ayaba pali Yohane 18:31-33 e lyo ku lubali lumbi, kwalembelwe amashiwi yamo yamo ayaba pa fikomo 37 na 38. Ba Roberts baishileiluka ukuti balisangile icintu icacindama nga nshi.
IFYO BACITILE PA KWISHIBA ILYO BAKALEMBELE
Ba Roberts bamwene ukuti aka akapaapaatu kali ka kale sana. Ninshi ni lilali bakalembele? Pa kuti beshibe, balilingenye ifilembo ifyali pali aka kapaapaatu ku filembo fyali pa fimfumgwa fimbi ifya kale sana. * Ukucita ifi kwalibafwile ukwishiba ilyo aka akapaapaatu kalembelwe. Apo balefwaya ukushininkisha, balikopele aka akapaapaatu kabili batumine ifikope ku bantu batatu abasambilila sana pa fya macinda pa kuti bengabeba ilyo aka akapaapaatu kalembelwe. Finshi aba abasambilila basangile?
Ilyo bamwene ifyo ifilembo fyalembelwe, aba abasambilila batatu balisuminishenye ukuti aka akapaapaatu kalembelwe mu 125 C.E., ninshi tapalakokola sana ukutula apo umutumwa Yohane afwiliile. Na lyo line, ukubomfya iyi inshila ya kulinganya ifilembo ku fyalembelwe kale te kwingalenga umuntu aishiba bwino ilyo ifimfungwa fyalembelwe. Uwasambilila sana na umbi alandile ukuti aka akapaapaatu kalembelwe nalimo muli ba 100 C.E. Lelo aka akapaapaatu ke cinda ekali aka kale sana pali ilya nshita kabili e kakokwesha sana pa fipaapaatu fya fimfungwa fya kale ifyo basanga ifya Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu.
IFYALEMBELWE PA KAPAAPAATU BASANGILE AKO BASUNGILA MU RYLANDS
Cinshi aka akapaapaatu apalembwa Imbila Nsuma ya kwa Yohane kacindamina ku batemwa ukubelenga Baibolo? Ica kubalilapo ca kuti, ifyo aka akapaapaatu kalembelwe filenga twaishiba ukuti Abena Kristu ba kubalilapo balitemenwe Amalembo.
Cinshi aka akapaapaatu apalembwa Imbila Nsuma ya kwa Yohane kacindamina ku batemwa ukubelenga Baibolo?
Mu myaka ya ba 100 C.E., ifyebo fyalelembwa mu nshila shibili, e kutila balebomfya ifimfungwa e lyo na codex. Pa kupanga ifimfungwa balebilanya amacinda nelyo impapa e lyo bapangamo icimfungwa cimo icitali. Nga balefwaya ukubelenga, ici icimfungwa balecipombolola e lyo pa numa bacipomba. Ilingi line, balelemba fye ku lubali lumo ulwa cimfungwa.
Lelo akapaapaatu ako ba Roberts basangile, kalembelwe konse kubili. Ici cilelanga fye ukuti aka kapaapaatu takasuswike ku cimfungwa, lelo kasuswike kuli codex. Codex baleipanga ukubomfya amacinda nelyo impapa ifyo balepikula e lyo bafipeta fyaba kwati libuuku.
Cinshi ukubomfya codex kwawaminepo ukucila ukubomfya icimfungwa? Abena Kristu ba kubalilapo balebila imbila nsuma. (Mateo 24:14; 28:19, 20) Balebila imbila nsuma konse uko balesanga abantu pamo nga pa mayanda, pa maliketi e lyo na mu misebo. (Imilimo 5:42; 17:17; 20:20) Kanshi calebangukila ukubomfya codex pantu nangu yali iinono, mwaleba Amalembo ayengi.
Ubusuma bumbi bwa kuti ukubomfya codex kwalelenga aba mu filonganino e lyo na bantu bambi ukukopolola Amalembo ayo balebomfya abene. E ico abantu balekopolola sana ifyebo fya mu Mabuuku ya Mbila Nsuma, kabili ici calengele Abena Kristu ukufulilako.
Ica bubili icalenga aka akapaapaatu ukucindama kuli ifwe muno nshiku, ni co kalilenga twaishiba ukuti ifyalembwa mu ma Baibolo ya muno nshiku e fyali na mu fimfungwa fya Baibolo ya kubalilapo. Nangu ca kuti pali aka akapaapaatu paba fye ifikomo ifinono ifya mwi Buuku lya Mbila Nsuma ilya kwa Yohane, ifyabapo fyalipalana sana ne fyo tubelenga mu ma Baibolo ya muno nshiku. Kanshi ifyaba pali aka kapaapaatu filanga fye ukuti Baibolo tayayalulwa nangu ca kuti bali-ikopolola imiku ingi.
Aka akapaapaatu ako basungila mu Rylands apalembwa Imbila Nsuma ya kwa Yohane, kaba pa fipaapaatu ne fimfungwa ifingi ifilanga ukuti ifyebo ifyaba mu ma Baibolo ya muno nshiku, e fyali na mu fimfungwa fya Baibolo ya kubalilapo. Ba Werner Keller balembele mu citabo citila The Bible as History, abati: “Ifi [ifimfungwa] fya kale filalenga twashininkisha ukuti ifyaba mu ma Baibolo tubomfya muno nshiku fya cine kabili kuti twaficetekela.”
Abena Kristu ba cine tabatetekela mu fya kushulashula ifyo abantu basanga, lelo batetekela ukuti “Amalembo yonse aya mushilo yafuma kuli Lesa.” (2 Timote 3:16) Na lyo line, twalicetekela ukuti ifintu ifyacindama ifyo basangile kale filalenga twashininkisha ukuti ifyo Baibolo yalanda fya cine, pantu itila: “Icebo ca kwa Yehova caikalilila pe.”—1 Petro 1:25.
^ par. 8 Abantu baleyalula ifyo balelemba ifilembo mu kupita kwa nshita. Kanshi baleishiba ilyo icimfungwa calembelwe nga bacilinganya ku filembo fimbi ifyo balembele kale.