YUMI tokbaot finis sam giaman tingting we ol man oli gat long en blong wol. Nating se i gat ol giaman tingting ya oli goraon, be i gat sam bigfala trabol we i stret nomo blong yumi wari long olgeta. Plante man oli wari se wol bambae i fulap tumas long ol man, nao bambae i no moa gat naf wota mo kakae blong evriwan. Plante narafala oli wari long samting we bambae i hapen sipos olgeta bang long wol oli no moa gat mane. Antap long hemia, ol man oli wari long ol disasta, ol bigbigfala sik, mo oli wari se bambae ol man oli yusum ol bigbigfala bom blong mekem wan bigfala faet. ?Olsem wanem? ?Ol samting ya oli save mekem wan bigfala trabol i kamaot we i kasem olgeta ples long wol?

Bambae yumi tokbaot sam trabol we plante man oli ting se bambae oli finisim wol ya. Maet wan trabol olsem i no kilimaot olgeta man long wol. Be i tru se, ol trabol ya oli bigwan tumas we oli naf blong finisim laef long wol ya. Hemia nao sam long olgeta:

Long Filipin, long yia 1991, volkeno long bigfala hil ya Pinatubo i bosta, nao 700 man oli ded mo 100,000 man oli no moa gat haos. Asis blong volkeno ya i go antap kasem 30 kilometa long skae. Taem oli foldaon bakegen, oli berem ol garen, mo oli hevi tumas long ruf blong ol haos, ale ol ruf ya oli folfoldaon. Taem volkeno blong Pinatubo mo sam narafala volkeno olsem oli bosta, oli mekem se weta i jenis blong plante yia.

Sipos wan long ol bigbigfala volkeno i bosta tede, olsem sam we oli bin bosta long taem bifo, paoa blong hem bambae i plante handred taem moa strong i bitim eni volkeno we i bosta long taem bifo. Mo bambae hem i spolem plante moa samting. Antap long hemia, bambae i mekem se weta i jenis long fulwol, nao kakae bambae i no grugud, ale ol man bambae oli hanggri.

“Taem volkeno i bosta, hem i kilim ol tri mo anamol go kasem plante kilometa longwe. Be taem wan long ol bigbigfala volkeno i bosta, hem i save mekem se plante kaen tri mo anamol oli lus olgeta, from we i mekem weta long fulwol i jenis.”—Buk ya “National Geographic.”

Wan dei, long yia 1908, long eli moning, wan man i stap sidaon long vranda blong wan stoa long vilej blong Vanavara, long Saebiria. Wantaem nomo, wan samting olsem wan bom i bosta, mo i sakemaot hem long jea blong hem. Win blong samting ya i hot we i hot, i mekem man ya i harem se faea i laet long sot blong hem. Samting we i bosta i stap 60 kilometa longwe long man ya. Wan long ol bigbigfala ston we i stap goraon long san i mekem trabol ya i kamaot. Ston ya i bigfala olsem 35 meta, stat long wan saed blong hem go kasem narasaed, mo hem i hevi olsem 100 milian kilo. From we ston ya i stap spid bitim mak, hem i kam hot tumas, nao taem hem i kasem skae we i raonem wol blong yumi, hem i bosta. Paoa blong hem i samting olsem 1,000 taem moa strong i bitim bigfala bom we i bosta long Hiroshima. Hem i flatem bus blong Saebiria go kasem 2,000 kilometa longwe long ples we hem i foldaon. Sipos wan ston we i bigwan moa i kilim wol, bambae i spolem plante moa ples mo i mekem bigfala trabol moa. Bambae hem i mekem ol bigbigfala faea oli stat. Biaen, bambae weta i jenis long fulwol, i kam kolkol tumas. Mo plante kaen anamol mo tri bambae oli lus olgeta.

“Long ol taosen yia we oli pas, sam sta we oli gat wan tel we faea i laet long hem, mo sam bigbigfala ston we oli goraon long san, oli kilim wol. Samting ya i hapen plante moa taem long ol taosen yia bifo, be bambae i hapen bakegen yet. Wan samting nomo, yumi no save wetaem stret bambae i hapen.”—Chris Palma, wan tija long Stet Yunivesiti blong Pennsylvania we i stadi longtaem long ol sta mo planet.

Ol saentis oli luk se wol i stap kam hot moa, weta i olbaot, aes mo sno antap long ol hil mo long solwota oli stap ron, plante korel long solwota oli stap ded, mo plante kaen anamol mo tri oli stap lus olgeta. Ol samting ya oli soemaot se weta long fulwol i stap jenis. I gat plante defdefren tingting blong talem from wanem samting ya i stap hapen. Samfala oli ting se hemia from we ol trak mo ol faktri oli stap yusum tumas jakol, bensin, mo gas, nao smok blong ol samting ya i mekem se win i fulap long doti.

Samfala we oli gat plante save long bisnes ya, oli ting se ol doti ya i kam olsem wan blangket we i blokem wol nao hot i no moa save goaot, ale ol ples oli kam hot tumas. Ol tri nao oli tekemaot ol doti ya long win, be from we ol man oli stap katemdaon tumas tri, samting ya tu i mekem se weta i stap jenis long fulwol.

“Plante saentis oli talem se, sipos wol i stap gohed blong kam hot moa, mo yumi gohed blong sakem doti long win, bambae weta i kam narakaen mo i olbaot nomo. Mo tu, solwota bambae i kam antap mo i kavremap ol ples we oli stap klosap long solwota. Hemia ol ples we plante man oli stap long olgeta.”—Buk ya “A Mind for Tomorrow: Facts, Values, and the Future.”

Long ol yia 1300, i gat wan bigfala sik we i kasem ol man kwiktaem, nem blong hem Blak Ded. Long tu yia nomo, sik ya i kilim i ded 1 long evri 3 man long Yurop. Long ol yia 1918 kasem 1920, flu blong Spen i kilim i ded 50 milian man. Wan samting nomo i mekem se ol sik ya oli no kasem olgeta ples long wol, hemia se i no gat ol bigbigfala plen blong karem ol man oli go long narafala kantri kwiktaem. Long taem blong yumi, i gat ol bigfala taon long evri kantri, mo yumi save mekem trip i go long evri ples long wol kwiktaem nomo. Taswe, sipos wan bigfala sik olsem i kamaot naoia, ol man oli save karem i go long olgeta kantri long wol.

Man i save pasem wan bigfala sik i go long narafala man. Be i gat narafala rod tu. Ol man nomo oli save wokem ol bebet blong givim sik, nao oli sakem ol bebet ya olbaot blong mekem ol enemi blong olgeta oli sik. Oli yusum ol sik ya olsem tul blong faet agensem enemi blong olgeta. Ol man we oli stadi long samting ya, oli talem se i isi nomo blong pem ol samting blong wokem ol sik ya. Sipos sam man oli gat save long rod blong wokem ol sik ya, oli save pem ol samting we oli nidim long Intenet nomo.

“Ol sik we yumi evriwan i stap kasem olsem nomo, oli stap mekem bigfala trabol long olgeta man long wol. Be wan enemi i save mekem bigfala trabol ya tu, sipos hem i gat save blong wokem ol bebet ya no sam narafala bebet [we i no gat meresin blong olgeta].”—Tu grup we i stadi long ol teroris mo ol tul blong faet we oli kilim plante man i ded wantaem.

Long faef yia we i jes pas, ol man long Amerika we oli lukaot long ol sugabag, oli talem se oli lusum haf (30 pesen) blong ol sugabag blong olgeta evri yia. Hemia i kamaot from wan narakaen samting we i stap hapen long olgeta ples long wol. Ol bigfala nes blong ol sugabag oli stap lus wantaem nomo. Ol sugabag oli no wokem hani nomo. Oli mekem bigfala wok ya blong maredem ol flaoa, we i mekem se yumi gat kakae we yumi nidim, olsem frut, ol bin, mo ol narafala kakae. Laef blong yumi i dipen long ol sugabag.

Yumi nidim ol defdefren kaen nalumlum long solwota tu. Sipos i no gat, bambae ol fis oli no save laef. Mo tu, i mas gat ol wom blong wokem graon i kam gud. Sipos no, bambae kakae i no save gru gud. Sipos ol samting ya oli lus olgeta, bambae yumi no gat kakae, ol man oli hanggri nao bambae oli kam kros, oli faet, mo oli kilkilim olgeta. Be i gat plante samting we oli save mekem se ol defdefren kaen anamol oli lus 1,000 taem moa kwik i bitim we oli lus olsem nomo. Hemia ol samting olsem: ol man oli sakem doti olbaot long win mo long wota, mo oli mekem tumas pikinini nao wol i fulap tumas, mo oli yusum bitim mak ol gudfala samting we i stap long wol blong givhan long ol laef samting, mo oli spolem hom blong ol anamol mo pijin, mo weta i stap jenis.

“Long wan yia, 18,000 kasem 55,000 defdefren kaen anamol mo tri oli lus. ?Oli lus from wanem? From ol wok blong man nomo.”—Developmen Program Blong Yunaeted Neson.

Wan long ol bigbigfala bom ya [niuklia], i save spolem wan bigfala taon wantaem. Samting ya i hapen tu taem long manis Ogis long yia 1945. Taem wan bom olsem i bosta, wan strong win, mo hot, mo faea, mo posen gas i kamaot long hem, nao i spolem ol samting mo i kilim fulap man i ded. Posen gas blong hem i save go insaed long kakae mo wota tu. Sipos oli yusum ol bom ya long wan bigfala faet, bambae i gat plante tan blong das i go long win, we bambae i blokem laet blong san nao wol bambae i kam kolkol tumas. Ol kakae mo ol narafala tri bambae oli ded. Ol man mo ol anamol bambae oli ded from hanggri. I luk olsem se i gat naen kantri we oli gat ol bigbigfala bom olsem. Mo sam narafala kantri tu oli stap wokem ol bom ya. Ol teroris oli wantem tumas blong kasem sam bom olsem.

Long olgeta samting we oli save spolem ol man long wol, ol bigbigfala bom nao [niuklia] oli nogud moa, mo ol man oli save yusum olgeta naoia nomo. . . . I gat samwe long 25,000 bigbigfala bom ya long wol . . . Wan dei, ol teroris bambae oli kasem wan bom olsem.”—Grup Blong Ol Saentis We Oli Stap Wari.