SA IKAUPAT nga siglo B.C.E., usa ka batan-ong taga-Macedonia nga ginganlag Alejandro naghimo sa Gresya * nga hinungdanong bahin sa kasaysayan. Gani, iyang gihimo ang Gresya nga ikalimang gahom sa kalibotan diha sa kasaysayan sa Bibliya ug sa ulahi siya gitawag ug Alejandrong Bantogan. Ang nag-unang mga imperyo mao ang Ehipto, Asirya, Babilonya, ug Medo-Persia.

Human sa kamatayon ni Alejandro, ang iyang imperyo nabahin ug anam-anam nga nawad-ag gahom. Apan, ang impluwensiya sa kultura, pinulongan, relihiyon, ug pilosopiya sa Gresya nagpabilin sa taas nga panahon human mapukan ang maong imperyo.

Ang rekord sa Bibliya wala maghisgot nga dihay mga manalagna sa Diyos panahon sa pagmando sa Gresya, ni may gisulat nga inspiradong mga basahon sa Bibliya. Bisan pa niana, ang Gresya gihisgotan sa tagna sa Bibliya. Dugang pa, ang Kristohanon Gregong Kasulatan, nga sagad gitawag ug Bag-ong Tugon, subsob nga naghisgot bahin sa Gregong impluwensiya. Gani, sa Israel dihay napulo ka Gresyanhong siyudad nga gitawag ug Decapolis, gikan sa Gregong pulong nga nagkahulogang “napulo ka siyudad.” (Mateo 4:25; Marcos 5:20; 7:31) Ang Bibliya kadaghang maghisgot niining dapita, ug ang sekular nga kasaysayan ug ang gun-ob nga mga teatro, ampiteatro, templo, ug mga kaligoanan nagpamatuod sa paglungtad niini.

 Ang Bibliya kadaghan usab maghisgot sa Gregong kultura ug relihiyon, ilabina diha sa basahon sa Buhat, nga gisulat sa doktor nga si Lucas. Tagda ang pipila ka pananglitan:

Sa paghubit sa mga panghitabo panahon sa pagduaw ni apostol Pablo sa Atenas niadtong 50 C.E., ang Bibliya nag-ingon nga ang siyudad “napuno sa mga idolo.” (Buhat 17:16) Gipamatud-an sa kasaysayan nga ang Atenas ug ang sikbit nga mga dapit napuno sa mga idolo ug mga halaran.

Ang Buhat 17:21 nag-ingon nga “ang tanang taga-Atenas ug ang mga langyaw nga miduong didto walay laing buhaton sa ilang libreng panahon gawas sa pagsulti sa usa ka butang o sa pagpamatig butang bag-o.” Ang mga sinulat ni Thucydides ug Demosthenes nagpamatuod nga ang mga taga-Atenas mahiligon sa mga kabildohay ug debate.

Ang Bibliya espesipikong nag-ingon nga ‘ang mga Epicureo ug ingon man ang mga pilosopong Estoiko nakiglantugi’ kang Pablo, nga nagdala pa gani kaniya sa Areopago aron maminaw sa uban pa niyang isulti. (Buhat 17:18, 19) Ang Atenas gibantog tungod sa mga pilosopo niini, lakip na ang mga Epicureo ug mga Estoiko.

Si Pablo naghisgot bahin sa usa ka halaran sa Atenas nga gikulitag “Alang sa Usa ka Diyos nga Wala Mailhi.” (Buhat 17:23) Ang mga halaran nga gipahinungod sa usa ka diyos nga wala mailhi lagmit gitukod ni Epimenides nga taga-Creta.

Sa iyang pakigpulong sa Atenas, si Pablo mikutlo sa mga pulong, “kay kita usab iyang kaliwat,” nga matod pa niya, gisulti dili lang sa usa ka magbabalak, kondili “sa pipila ka magbabalak sa [ilang] taliwala.” (Buhat 17:28) Dayag nga ang maong Gregong mga magbabalak mao si Aratus ug Cleanthes.

Adunay maayong katarongan kon nganong ang usa ka eskolar mihinapos: “Para nako, ang asoy bahin sa pagduaw ni Pablo sa Atenas gisulat gayod sa usa nga nakasaksi niana.” Ikaingon usab kana maylabot sa paghubit sa Bibliya sa mga kasinatian ni Pablo sa Efeso sa Asia Minor. Sa unang siglo C.E., kining siyudara nagsunod gihapon sa pagano nga Gregong relihiyon, nga ang panguna mao ang pagsimba sa diyosang si Artemis.

 Ang templo ni Artemis, nga usa sa pito ka obra maestra sa karaang kalibotan, kadaghan hisgoti diha sa basahon sa Buhat. Pananglitan, ang maong basahon nag-ingon nga sa pagsangyaw ni Pablo sa Efeso nasuko ang platero nga si Demetrio, kinsa adunay malamboong negosyo sa pagpanghimog platang mga ampoanan ni Artemis. Ang nasuko nga si Demetrio miingon nga si Pablo ‘nangombinsir ug dakong panon sa katawhan ug nagpaliso kanila ngadto sa laing hunahuna, nga nag-ingon nga ang mga hinimog mga kamot dili mga diyos.’ (Buhat 19:23-28) Dayon gihulhogan ni Demetrio ang mga tawo ug sila nangasuko ug naninggit: “Bantogan si Artemis sa mga taga-Efeso!”

Karong adlawa makaduaw ka sa mga gun-ob sa Efeso ug sa nahimutangan sa templo ni Artemis. Dugang pa, ang karaang mga sinulat gikan sa Efeso nagpamatuod nga ang mga idolo gihimo agig pasidungog sa maong diyosa ug dihay grupo sa mga platero nga aktibo sa maong siyudad.

Mga 200 ka tuig una pa sa panahon ni Alejandrong Bantogan, ang manalagna ni Jehova nga si Daniel misulat bahin sa mga magmamando sa kalibotan: “Tan-awa! dihay laking kanding nga naggikan sa kasadpan sa nawong sa tibuok yuta, ug kini wala magtugkad sa yuta. Ug mahitungod sa laking kanding, dihay sungay nga tataw kaayo sa taliwala sa iyang mga mata. Ug siya mipaingon ngadto sa laking karnero nga may duha ka sungay, . . . ug siya midagan ngadto kaniya sa iyang kusganong kaaligutgot. Ug . . . iyang gihampak ang laking karnero ug gibali ang duha ka sungay niini, ug wala gayoy gahom ang laking karnero sa pagbarog sa iyang atubangan. Busa iya kining gisalibay sa yuta ug giyatakan . . . Ug ang laking kanding nagpasibantog sa hilabihan; apan sa dihang kini nahimong gamhanan, ang dakong sungay nabali, ug ilis niini dihay mitungha nga upat ka sungay nga tataw kaayo, paingon sa upat ka hangin sa kalangitan.”—Daniel 8:5-8.

Kinsay gitumong sa maong mga pulong? Si Daniel mitubag: “Ang laking karnero nga imong nakita nga may duha ka sungay naglarawan sa mga hari sa Media ug sa Persia. Ug ang balhiboong laking kanding naglarawan sa hari sa Gresya; ug kon bahin sa dakong sungay nga diha sa taliwala sa iyang mga mata, kini naglarawan sa unang hari.”—Daniel 8:20-22.

Hunahunaa lang kana! Sa panahon nga ang Babilonya maoy nagmando sa kalibotan, ang Bibliya nagtagna nga ang mosunod nga mga gahom mao ang Medo-Persia ug Gresya. Dugang pa, ingon sa nahisgotan na, ang Bibliya espesipikong nag-ingon nga ‘sa dihang kini mahimong gamhanan, ang dakong sungay’—si Alejandro—‘mabali’ ug pulihag upat, ug midugang nga walay usa kanila ang maggikan sa iyang kaliwat.—Daniel 11:4.

Ang maong tagna natuman gayod. Si Alejandro nahimong hari niadtong 336 B.C.E., ug sulod sa pito ka tuig iyang gipildi ang gamhanang hari sa Persia nga si Dario III. Human niana, si Alejandro padayong nagpasangkad sa iyang imperyo hangtod sa iyang ahat nga kamatayon sa 323 B.C.E., sa edad nga 32. Ang mipuli kang Alejandro dili usa ra ka indibiduwal ug dili usab niya kaliwat. Hinunoa, ang iyang upat ka pangunang mga heneral—si Lysimachus, Cassander, Seleucus, ug Ptolemy—“nagproklamar sa ilang kaugalingon ingong hari” ug maoy mimando sa imperyo, nag-ingon ang librong The Hellenistic Age.

 Panahon sa pagpanakop ni Alejandro, gituman usab niya ang ubang mga tagna sa Bibliya. Pananglitan, ang manalagnang si Ezequiel ug Zacarias, nga nabuhi sa ikapito ug ikaunom nga siglo B.C.E., nagtagna nga malaglag ang siyudad sa Tiro. (Ezequiel 26:3-5, 12; 27:32-36; Zacarias 9:3, 4) Si Ezequiel nagtagna pa gani nga ang mga bato ug abog niini ibutang “taliwala mismo sa tubig.” Natuman ba kining mga pulonga?

Tagda kon unsay gibuhat sa kasundalohan ni Alejandro sa dihang ilang gisulong ang Tiro sa 332 B.C.E. Ilang gihakot ang mga ginun-ob sa karaang siyudad sa Tiro (mainland) aron himoong agianan paingon sa isla nga siyudad sa Tiro. Milampos ang maong stratehiya, ug ang Tiro napukan. “Ang mga tagna batok sa Tiro natuman, bisan ang kinagamyang detalye niini,” miingon ang ika-19ng siglo nga eksplorador sa maong dapit. *

Ang pagpanakop ni Alejandro wala makapatunghag malinawon, luwas nga kalibotan. Human manukiduki bahin sa pagmando sa karaang Gresya, ang usa ka eskolar miingon: “Ang kahimtang sa ordinaryong mga tawo . . . halos wala mausab.” Mao kanay sagad nga kahimtang sa mga tawo sa tibuok kasaysayan, nga nagpamatuod sa giingon sa Bibliya nga “ang tawo nagmando sa tawo alang sa iyang kadaotan.”—Ecclesiastes 8:9.

Apan, ang di-maayong pagmando dili magpadayon hangtod sa hangtod kay ang Diyos nagtukod ug usa ka gobyerno nga labaw kaayo kay sa mga gobyerno nga gimugna sa tawo. Ang maong gobyerno, nga gitawag ug Gingharian sa Diyos, mopuli sa tanang gobyerno sa tawo, ug ang mga sakop niini makatagamtam ug tinuod, dumalayong kalinaw ug kasegurohan.—Isaias 25:6; 65:21, 22; Daniel 2:35, 44; Pinadayag 11:15.

Ang Hari sa Gingharian sa Diyos walay lain kondili si Jesu-Kristo. Dili sama sa tawhanong magmamando nga hakog sa gahom ug walay tinuod nga interes sa mga tawo, si Jesus gipalihok sa iyang gugma sa Diyos ug sa mga tawo. Maylabot kaniya, usa ka salmista ang mitagna: “Pagaluwason niya ang kabos nga nagatuaw alang sa tabang, ingon man ang sinakit ug si bisan kinsa nga walay magtatabang. Maluoy siya sa timawa ug sa kabos, ug pagaluwason niya ang mga kalag sa mga kabos. Gikan sa pagpanglupig ug sa kapintasan tubson niya ang ilang kalag.”—Salmo 72:12-14.

Siya ba ang matang sa Magmamando nga gusto nimo? Kon mao, maayong tagdon nimo ang ikaunom nga gahom sa kalibotan diha sa kasaysayan sa Bibliya—ang Roma. Sa pagkatinuod, sa panahon sa pagmando sa Roma nga ang gitagnang Manluluwas natawo ug nahimong hinungdanong bahin sa kasaysayan. Palihog basaha ang ikaunom nga artikulo niini nga serye sa sunod nga gula niining magasina.