Ponda na we̱lino̱ buka bo̱ngo̱ bam, na botea ebol’a paonia, longe̱ lam di tuko o mbadi na si tano̱ nenge̱le̱. (Efe. 3:20) Nde we ná o baise̱ na wame̱ne̱ ne̱ni nika e bolane̱no̱. Bińo̱ ese̱le̱ ná na boteye o bebotedi.

Na yabe̱ nde o Berlin, o Jaman, myo̱di to̱ mininga ombusa bila ba wase̱ ńe̱se̱ be londe̱ II o mbu má 1939. O su la bila o mbu má 1945, avion a bwemba i ta be̱ i yo̱mbo̱ omo̱ń a mundi ma Berlin o jangwa jita la ko̱s’a mabumbe. Di bola di ta di belabe̱ ná bwemba ba ko̱s’a mabumbe. O pond’a bo bwemba bō̱, ko̱si i ta yangwabe̱ owe̱ni di tano̱ di ja, mba na mbia mam jalo nde wutame̱ o wuma avion i titino̱ ná i po̱. Ombusa ponda jala o Erfurt we̱ni ńango am a yabe̱no̱ ná di sunge longe̱ lasu.

Ńango am a ta a wasa mbale̱ n’ebabad’a ńo̱ngi. A langi kalat’a bamabie̱ ba nin wase, a yo̱mbo̱ pe̱ o jita la bebasi, nde ńo̱ng’ao e si ta te̱ nde e londa. O mbu 1948 nde Mboṅ a Yehova iba i po̱ino̱ ombo’asu. A kasi babo̱ bwam, a kumwa baise̱ babo̱ myuedi mō̱ te̱ ombusa mine̱. Be̱be̱ na hawa po̱ ombusa ponda, na mo̱ a kwalisane̱ biso̱ na munańango am nusadi ńa muto ná, “Na máso̱ mbale̱!” Nika e si no̱ngi pond’a bwaba, ńango am, munańango am, na mba di botea jukea o ndongame̱n o Erfurt.

O mbu 1950, di timbi o Berlin, we̱ni di tano̱ di ko̱to̱me̱ na mwemba ma Berlin-Kreuzberg. Di ta jasumwe̱ we̱ni di tano̱ di ja, jala wuma ipe̱pe̱ o Berlin me̱ne̱. Owo di ta nde jukea na mwemba ma Berlin-Tempelhof. Na ponda, ńango am a dubisabe̱, nde na ta na kiṅakiṅane̱. Ońola nje e?

Iso̱n i ta i bola ná bońaki bam bo be̱ bosadi. Na tombise̱ mbu miba o dikalo na bane̱ esibe̱ te̱ye̱ moto dikalo. Mambo ma tuko ponda na timbino̱ bia bonasango na bonańango bena ba lee̱le̱ ngiń’a mulema na tingame̱ di bo̱le̱ o ebol’a Yehova. Bō̱ babu ba ta bala o  ndabo a beboa ńa Nasi o Jaman ńa Jedu. Bane̱ ba ta nde bingane̱ kalat’asu o diwuta o Jaman ńa Jedu, to̱ná ba wusano̱ damabe̱le̱ na we̱le̱be̱ o beboa. Eyembilan abu yembe̱ mba jita. Na dutedi nde ná, yete̱na ba le̱ke̱ye̱ kwedi na beboa bwanga ońola Yehova na bonasango abu, nangame̱n we̱ ná na buke iso̱n am.

Na botedi nde buka iso̱n am ponda na no̱ngino̱ dongo o dikalo la tobotobo o mbu 1955. O leta di busi o L’informateur, * munasango Nathan Knorr a ta a bīse̱ ná di dikalo di ta nde diwo̱ la mande̱ne̱ bebokedi be si tano̱ be máte̱se̱. Na mo̱ a bata ná bate̱ dikalo be̱se̱ ba no̱ngi te̱ dongo oten, “mu mo̱di mu me̱nde̱ nde be̱ mo̱di ma betańsedi ma dikalo mu si bedi je̱ne̱ne̱ o nin wase.” Na pe̱ nde mambo ma tombino̱! Nika e si no̱ngi pe̱ ponda, na mba na bake̱ Yehova longe̱ lam, na dubisabe̱ mwemba na sango am na munańango am ńa muto o mbu 1956. Nde dibokime̱ne̱ na ta nangame̱n no̱ngo̱ bedomsedi bende̱ne̱.

Na ta na bia ná nangame̱n botea ebol’a paonia, nde na ta nde na kiṅakiṅane̱, mimbu mi tomba. Na ta nde na domse̱ o se̱le̱ jokwa ebol’a ńunga, ne̱ni janda sango na jandisane̱ pe̱ mo̱ miyo o bekombo bepe̱pe̱. Ombusa nika, ńo̱ng’am e ta nde ná na se̱le̱ bola ebolo nokono̱ ná na bie mo̱ bwam denge̱ na mabotea ya paonia. O mbu 1961, na ta na kusa ebolo o Hamburg, o dibo̱ dinde̱ne̱ la Jaman. Nika na tano̱ na to̱ndo̱ ebol’am jita, na kumo nde sise̱le̱ ebol’a paonia ombusa mo̱ na mo̱. Nje na tano̱ nangame̱n bola e?

Ne masoma jita ná Yehova a bolane̱ bona- sango ba ndolo o jongwane̱ mba o te̱se̱ mambo ma mweńa oboso. Mako̱m mam jita ma ta ma mábotea ebol’a paonia, ma ta nde mba byembilan ba bwam. Buka nika, munasango Erich Mundt, ńongi o ndabo a beboa ná Nasi, embe̱ mba ná na lakisane̱ Yehova. Mo̱ ná o Ndabo a beboa ba Nasi bonasango bena ba ta ba lakisane̱ babo̱ mo̱me̱ne̱ ba ti- mbi bo̱bo̱ o sukan a ponda. Nde ba bena ba ta ba be̱ne̱ye̱ Yehova lakisane̱ di bo̱le̱ ba ta ba tingame̱ o dube̱, ba timba betumbu o mwemba.

Omo̱ń a nika, munasango Martin Pötzin- ger, ńena nu boledi ombusa ponda k’elong’a Dibe̱le̱ di Madie̱le̱, a bengi jembe̱ bonasango, na ben byala ná: “Ngiń’a mulema ńe mweńa buka me̱se̱ wangame̱nno̱ be̱ne̱!” Ombusa mba dutea be byala, nese̱le̱ ebol’am, na botea ebol’a paonia o Eso̱pe̱so̱pe̱ ya mbu 1963. Be bedomsedi nde be ta be do̱lo̱ buka be̱se̱! Ombusa myo̱di miba, ná na ye botea wasa ebolo epe̱pe̱, nde na belabe̱no̱ o bolea ka paonia ńa tobotobo. Mimbu to̱ mininga ombusa ponda, nde Yehova a boledino̱ mba nje na si tano̱ nenge̱le̱. Na ta na belabe̱ o jukea o Esukul’a Gilead o klasi ni londe̱ 44.

“O si be̱ makwasi o jese̱le̱ ebolo e baka- be̱ wa” nika nde e ta belēdi bō̱ ba mweńa nokono̱, tobotobo na bonasango Nathan Knorr na Lyman Swingle. Bome̱le̱ biso̱ ná di tingame̱ o ebolo e bakabe̱ biso̱, to̱ e be̱ nde ndutu. Munasango Knorr a ta a kwala ná: “O nje o me̱nde̱no̱ soke̱ miso̱ mo̱ngo̱ e? O mbindo, o betanda, o tue e? Nga o me̱nde̱ nde soke̱ mo̱ o myele, o mbonji, na o myoso mi kenji e? Okwa to̱ndo̱ bato!” Buńa bō̱, ke̱ munasango Swingle e o teleye̱ ońola nje bonasango bō̱ ba mapomane̱no̱ jese̱le̱ ebol’abu, na mulema mu pungwea mo̱, a koma miso̱di. A ta eto̱m o se̱le̱ jembe̱ ekwal’ao ná a lo̱ko̱me̱. Nika e tapi mba jita, na domse̱ ná na si me̱nde̱ bwese̱ Kristo to bonasango ao ba jemea ndutu to̱ buńa.​—Mat. 25:40.

Ba langwedino̱ te̱ biso̱ we̱ni di malano̱, bonasango bō̱ ba Bete̱l ba baise̱ bō̱ basu we̱ni di lomabe̱no̱. Ba to̱pedi bwam ońola wuma te̱, natē̱ ponda na kwalino̱ ná na lomabe̱ nde o “Kongo (Kinshasa).” Ba jai nde ná pī, nde ba kwala buka te̱ ná: “Oh, Kongo! Yehova a be̱ na wa!” O mi mińa, myango ma bila, ma babwe̱ bato, na m’ebwan nde mi ta mi wa o Kongo (Kinshasa). Nde na ta na ne̱nge̱ belēdi  na tano̱ nokwa. Son a ponda ombusa busa lasu l’esukulu o mo̱di má Ńe̱te̱ki ma mbu 1967, nde Heinrich Dehnbostel, Claude Lindsay, na mba jalono̱ o Kinshasa, mundi maboso ma Kongo.

Di po̱ino̱ o Kinshasa, joko fre̱nsi myo̱di milalo. Denge̱ di mala o Lubumbashi, ni se̱le̱ be̱ Elisabethville, be̱be̱ na moyo ma Sambia o sas’a Mikondo ńa Kongo. Na biso̱ di ja o bolongi ba bamuloloma bo ta oteten a mundi.

Kana dikalo di si tano̱ di máte̱be̱ o dongo dinde̱ne̱ la Lubumbashi, di ta so̱ muńe̱nge̱ jita o be̱ bato baboso o te̱ye̱ jita la baje̱ o mu mundi dikalo. Dibokime̱ne̱ di kusi mokwa ma Bibe̱l kańena, di si ta di we̱le̱ tombise̱ me̱se̱. Di te̱ye̱ pe̱ sonja na baboledi ba go̱bina dikalo. Jita labu di lee̱le̱ edube ende̱ne̱ ońol’Eyal’a Loba na ońol’ebol’asu ya dikalo. Eyem’a boso bato ba tano̱ ba to̱po̱ e ta nde Swahili, biso̱ na Claude Lindsay joko pe̱ y’eyeme̱. Ombusa ponda, di ta di lomabe̱ o mwemba m’eyem’a Swahili.

To̱ná ebol’asu e tano̱ e wanea biso̱ muńe̱nge̱ jita, di ta pe̱ di be̱ne̱ mitakisan. Ponda iwo̱ sonja yena i so̱ki na polisi i mawase̱ myambo ba ta be̱ ba numa biso̱ njo̱m i si bake̱ . Buńa bō̱, dibo̱to̱ la polisi di ta lingea na ngadi o ndongame̱n asu ni ta be̱ ni ja o ndabo a bamuloloma, i damea biso̱, yalane̱ biso̱ o o̱fis a polisi, i jese̱ biso̱ was’a mińangadu natē̱ lambo ka dom la nge̱ṅ la bulu denge̱ i mese̱le̱ biso̱.

O mbu 1969 nde na lomabe̱no̱ o ebol’ebondo. Niponda na tano̱ muboled’ebondo, ponda iwo̱ na ta be̱ na dangwa pond’a bwaba oteten a bewudu basam na dibo, nika nde  Afrika ńeno̱. O mundi mō̱ ńango a wuba na bana bao ba ta nde ba nanga owas’a no̱ngo̱ lam. Na titi ná na dimbea ne̱ni a tano̱ be̱ a wemse̱ mba na mumban ke̱ buńa bo si bedi to̱ sanga. Na to̱ndi jo̱nge̱le̱ bebiamu bena biso̱ na bonasango di tano̱ di dinge̱le̱ wea nde di kwalea pe̱ ońola mbal’a Bibe̱l.

Mitakisan minde̱ne̱ mi ta nde lembe̱ la bonasango ba lobango, bena ba ta ba sue̱le̱ ńaṅ la Kitawala. * Bō̱ babu ba ta ba dubisabe̱, ba te̱se̱be̱ ka batudu o myemba. Jita la ba bato bena ba ta ka ‘mako̱bi’ ba si we̱li lemse̱ bonasango na bonańango ba mbale̱. (Yuda 12) Nde Yehova a sumo ba bato o mwemba. Ombusa nika, jita na jita la bato ba po̱i o mbale̱.

O mbu 1971, na ta na lomabe̱ o mukanjo m’ebolo o Kinshasa, owe̱ni na bolino̱ ńai na ńai a bebolo, ka jombwea la maleta, baise̱ la kalati, na nje ye̱se̱ e mombweye̱ myemba. O Bete̱l noko ne̱ni te̱se̱ ebol’asu o bekombo bende̱ne̱ bena be si ta be be̱ne̱ mambo ka mangea, kuraṅ, to̱ mitoa ma ndiyo ma bwam. Ponda iwo̱, maleta ma male̱ na avion ma ta nde ma tunge̱ o myemba ombusa myo̱di jita. Ba ta be̱ ba sumwa maleta o avion, ba pe̱le̱ mo̱ o medi ma munja mena ponda iwo̱ mo̱ pe̱ ma ta be̱ ma tika wuma iwo̱ woki jita ke̱ bewudu be ka besosongo beki mo̱ o dua. Bonasango ba Kongo bokwe̱le̱ mba ne̱ni lembe̱ ninka mitakisan.

Na ta mańaka o je̱ne̱ ne̱ni bonasango ba mawe̱le̱no̱ jese̱ mako̱to̱ne̱ mande̱ne̱ esibe̱ mo̱ni ndongo. Ba ta nde ba po̱ngo̱ kwande̱ki na ndabo a se̱le̱ke̱, ba longa bedima na besosongo, ba wule̱le̱ pe̱ besosongo bepe̱pe̱ o po̱ngo̱ bejedi. Ba ta nde ba bolane̱ ngad’a so̱ko̱so̱ko̱ o po̱ngo̱ mawondi, bekoko pe̱ o po̱ngo̱ muńua to̱ tebedi. Kana ba si tano̱ ba be̱ne̱ to̱no̱, ba ta nde ba so̱mbise̱le̱ byobo ba bebongo bena ba tano̱ ba ke̱ mbudumbudu. Na si wusa jongwane̱ babo̱, nde na ta nubea dibie̱ na ngiń’ebolo ńa ba bonasango na bonańango. Na ta na to̱ndo̱ babo̱ jita. Na ta eso̱diso̱di ponda nasumwe̱no̱ wala o wuma ipe̱pe̱.

O mbu 1974, na ta na lomabe̱ o mukanjo m’ebolo o Nairobi, o Kenya. Di ta di be̱ne̱ ebolo jita, ebanja mukanjo m’ebolo ma Kenya nde mu ta mombwea ebolo o dom la bekombo ba mambasan ma Kenya, bō̱ babu be ta be we̱le̱ ebol’asu owas’a mwekan. Na ta na lomabe̱ ngedi jita o pe̱pe̱le̱ ben bekombo, tobotobo Etiopia; owe̱ni bonasango asu ba tano̱ ba be̱ne̱ jita la makekisan na mitakisan ma ngińa. Jita labu di ta di tusabe̱ na ngińa to̱ we̱le̱be̱ o beboa; bō̱ ba bwabe̱ na mo̱me̱ne̱. To̱ na nika ba ta jemea ońolana ba ta ba be̱ne̱ mulatako ma bwam na Yehova, na oteten abu pe̱.

O mbu 1980, longe̱ lam di tuko o mbad’a bwam ponda na baino̱ Gail Matheson, ngo̱n a Kanada. Biso̱ na Gail di ta nde o klasi po̱ ńa Gilead. Di ta be̱ di tilane̱le̱. Gail a ta nde ńamuloloma o Bolivia. Ombusa 12 la mbu nde je̱ne̱nno̱ pe̱te̱ o Ńu York. Ombusa son a ponda, di bane̱ o Kenya. Na matimbise̱le̱ Gail jita la masoma ońolana a me̱ne̱ nde mambo ponda ye̱se̱ kapo̱ ka Yehova, a bi pe̱ bwane̱ nje a be̱nno̱ muńe̱nge̱. A dia nde mba mongwaned’am ńa tiki na diko̱m la ndolo.

O mbu 1986, biso̱ na Gail di ta di lomabe̱ o ebol’ebondo, nde mba na bolea pe̱ o mulemlem ma ponda o dibe̱le̱ la mukanjo m’ebolo. Y’ebol’ebondo e ta e bola ná di boleye o bekombo jita bena be ta owas’a mukanjo m’ebolo ma Kenya.

Na dia na mo̱nge̱le̱ ke̱ ne o boṅsane̱ ja- ko̱to̱ne̱ dinde̱ne̱ la Asmara (o Eritrea) o mbu 1992 ke̱ ebol’asu ye owas’a mwekan o y’ekombo. Nje e ta ndutu e ta nde ná di ta nde di so̱ ekus’a bolongi yena e ta ye̱ne̱ne̱ bobe jita l’eboko, teten ao so̱ e si ta to̱ mo̱me̱ne̱ e be̱ne̱ etapedi. O buńa ba jako̱to̱ne̱, na ta nuba o  je̱ne̱ ne̱ni bonasango ba timbise̱le̱no̱ ni teten a ndabo wuma yangame̱n ońola jowe̱ la Yehova. Mbia jita mi ta mi wana mabato ma bwam ma miso̱no̱, mi kudumane̱ bepolo be̱se̱ bena be ta ńakaka. Di bwane̱ di jako̱to̱ne̱ la bwam muńe̱nge̱, bukedi ba ta 1 279.

Ebol’ebondo e ta e bola ná di je o ńai na ńai a bepolo be diwengisan woki te̱. Ponda iwo̱ je o bolongi ba mpesa o mbasanedi ma tube̱, nine̱ pe̱ o bolongi ba bebe̱ńe̱, na ndado a dū ń’eboko ńe etum a buka 100m na bolongi. Nde to̱ e be̱ nde we̱ni di boledino̱, di si madimbea pond’a bwam di tombise̱no̱ o dikalo na paonia ya ko̱di na bane̱ bate̱ dikalo. Ponda di lomabe̱no̱ wuma ipe̱pe̱, di ta langame̱n jese̱le̱ mako̱m ma bwam di si me̱nde̱no̱ dimbea.

O su la mbu 1980 na o bebotedi ba mbu 1990, ebol’asu e timbi jembabe̱ na go̱bina o jita la bekombo be ta owas’a mukanjo m’ebolo ma Kenya. Nika e boli ná mikanjo m’ebolo na o̱fis ipe̱pe̱ i telame̱ o bekombo bepe̱pe̱. O mbu 1993, di ta di lomabe̱ o bolea o mukanjo ma Addis Abeba, o Etiopia owe̱ni ebolo e timbino̱ jembabe̱ na go̱bina ombusa buka dom la mbu l’ebolo o diwuta.

Yehova a namse̱ ebolo o Etiopia. Bonasango na bonańango jita ba no̱ngi ebol’a paonia. Botea o mbu 2012 buka 20 ońol’ebwe’a bate̱ dikalo ba mano̱ngo̱ ebol’a paonia ya pond’a mususu mbu te̱. Omo̱ń a nika, besukulu ba bebokedi be boli belongedi bena be ta be pula, buka 120 Mandabo ma Janea ma longabe̱. O mbu 2004, mbia ma Bete̱l mwingedi o bolongi ba peńa, wum’a mako̱to̱ne̱ mande̱ne̱ pe̱ i ta i longabe̱ o mulemlem m’epolo me̱ne̱, nika e ta nde bonam bonde̱ne̱.

Na ponda, biso̱ na Gail di ta di mábe̱ne̱ mako̱m ma batabata na bonasango na bonańango asu ba Etiopia. Di ta di to̱ndo̱ babo̱ na mbale̱ ebanja ba ta muyao, na ndolo. O tatan di si jai bwam ndongo, e ta so̱ bwam ná ba lome biso̱ o mukanjo m’ebolo ma Europa ńa Teten. Oten, ba mombwea biso̱ na ndolo, nde di mo̱nge̱le̱ mako̱m masu ma Etiopia jita.

Je̱n ne̱ni Yehova a wanno̱ bońaki o ebol’ao. (1 Kor. 3:6, 9) K’eyembilan, ponda na botedino̱ te̱ye̱ bato ba Rwanda dikalo bena ba ta ba po̱ o Kongo o wasa musòmba, bate̱ dikalo ba si ta o Rwanda. O tatan, o be̱n buka 30 000 la bonasango na bonańango o y’ekombo. O mbu 1967, Kongo (Kinshasa) e ta e be̱ne̱ lambo ka 6 000 la bate̱ dikalo. O tatan be lambo ka 230 000, buka idun a bato iwo̱ yukedi o da la Sango. O bekombo be̱se̱ bena be ta owas’a mukanjo m’ebolo ma Kenya, muso̱ngi ma bate̱ dikalo mu to̱ndi buki 100 000.

Ye buka 50 ma mbu we̱nge̱ Yehova a bolane̱no̱ ńai na ńai a bonasango o jongwane̱ mba ná na boteye ebol’a pond’a mususu. To̱ná na diano̱ na manane̱ iso̱n, noko o be̱ne̱ye̱ Yehova lakisane̱ di bo̱le̱. Longe̱ lam o Afrika lokwe̱le̱ mba o be̱ we̱lisane̱ na bwane̱ pe̱ nje na be̱nno̱ muńe̱nge̱. Biso̱ na Gail di to̱ndi ba bonasango na bonańango ba ndolo bena ba lee̱le̱ ebe̱yed’a kasa la be̱n ende̱ne̱, ba lembe̱ jita la mitakisan, ba lakisane̱ pe̱ Yehova. Na matimbise̱le̱ Yehova masoma jita ońola nded’ao na si boledino̱. A namse̱ mba buka nje na tano̱ nenge̱le̱.​—Mye. 37:4.