1. Nso ke Nehemiah okokụt ke ini enye akafiakde edi Jerusalem? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.)

IDEM akpa mbon Jerusalem. Ntak-a? Ata idiọk owo esenidụt odụn̄ ke okụre temple. Nditọ Levi ẹkpọn̄ utom mmọ ke temple. Mbiowo ẹnyam urua ke Sabbath, utu ke ndida usụn̄ ke utuakibuot Abasi. Ediwak nditọ Israel ẹdọ mbon esenidụt. Ndusụk n̄kpọ emi Nehemiah okụtde edi emi ke ini enye afiakde edi Jerusalem ke isua 443 M.E.N. ama ekebe; se enye okokụtde emi ama enen̄ede afịna enye.—Neh. 13:6.

2. Israel ẹkesan̄a didie ẹdi idụt oro Abasi akadian̄arede enịm ọnọ idemesie?

² Israel ekedi idụt emi ẹyakde ẹnọ Abasi. Ke 1513 M.E.N., nditọ Israel ẹma ẹkop inemesịt ndidọhọ ke iyanam uduak Jehovah. Mmọ ẹkedọhọ ẹte: “Nnyịn imenyịme ndinam kpukpru se Jehovah ọdọhọde.” (Ex. 24:3) Ntem, Abasi ama adian̄ade mmọ enịm ete ẹdi san̄asan̄a ikọt imọ. Ata akwa ifet ekedi oro! Ke isua aba ẹma ẹkebe, Moses ama afiak eti mmọ ete: “Afo edi edisana ikọt Jehovah Abasi fo. Edi afo ke Jehovah Abasi fo emek ete edi ikọt imọ, akpan inyene, ke otu kpukpru owo emi ẹdude ke iso isọn̄.”—Deut. 7:6.

3. Mme Jew ẹkenam didie n̄kpọ Abasi ke ini Nehemiah akafiakde edi Jerusalem?

³ Edi idụt Israel ikanamke se mmọ ẹken̄wọn̄ọde ẹte iyanam. Okposụkedi emi mbon oro ẹtuakde ibuot ẹnọ Abasi ẹkesidude kpukpru ini, ata ediwak mme Jew ẹkesiwak ndinanam nte idi ndisana owo m̀mê nti owo, utu ke ndinam uduak Abasi. Ke ini Nehemiah akafiakde edi Jerusalem, n̄kpọ nte isua ikie ẹma ẹbe tọn̄ọ mme anam-akpanikọ nsụhọ nditọ Israel ẹkekpọn̄ Babylon ẹfiak ẹketọn̄ọ utuakibuot akpanikọ. Isan̄ emi n̄ko, idụt emi ikesịnke idem ke n̄kpọ Abasi.

4. Mme akpan n̄kpọ ewe ke iyom ndineme, emi ẹdin̄wamde nnyịn ika iso idi mbon emi Abasi adian̄arede enịm ọnọ idemesie?

⁴ Mme Ntiense Jehovah mfịn ẹdi mbon emi Abasi adian̄arede enịm ọnọ idemesie, kpa nte idụt Israel  ẹkedide. Mme Christian oro ẹyetde aran ye “akwa otuowo” ẹdi ndisana ikọt Abasi, emi ẹdian̄arede ẹnịm ẹnọ edisana utom. (Edi. 7:9, 14, 15; 1 Cor. 6:11) Idụhe owo nnyịn ndomokiet emi akpamade nditaba utọ akwa ifet emi nte nditọ Israel ẹketabade. Nso ke ikeme ndinam mbak emi ediwọrọ nnyịn, nnyịn ikponyụn̄ ika iso idi edisana ke enyịn Jehovah, enye okponyụn̄ ada nnyịn anam utom esie? Ke ibuotikọ emi, iyeneme akpan n̄kpọ inan̄ emi ẹdude ke n̄wed Nehemiah ibuot 13: (1) Kûdụk idiọk ndụk; (2) bere ye mme ndutịm esop Abasi; (3) nịm n̄kpọ Abasi akpa; ye (4) ka iso du uwem nte Christian. Ẹyak idụn̄ọde mme n̄kpọ emi kiet kiet.

5, 6. Mmanie ke Eliashib ye Tobiah ẹkedi, ndien nso ikanam Eliashib adian idem ye Tobiah?

⁵ Kot Nehemiah 13:4-9. Imemke utom ndika iso ndi edisana sia idiọk nsan̄a ọyọyọhọ kpukpru ebiet. Da Eliashib ye Tobiah ke uwụtn̄kpọ. Eliashib ekedi akwa oku, ndien Tobiah ekedi eyen Ammon, onyụn̄ etie nte enye akanam utom ọnọ edidem Persia; mbon Persia ẹkekara Judea ini oro. Tobiah ye nsan̄a esie ẹma ẹbiọn̄ọ Nehemiah ndibọp ibibene Jerusalem. (Neh. 2:10) Abasi ọkọdọhọ ke mbon Ammon inyeneke ndidụk okụre temple. (Deut. 23:3) Ntre, ntak emi akwa oku ọkpọnọde utọ owo nte Tobiah itie odụn̄ ke ufọk udia ke temple?

⁶ Tobiah ama akabade edi ufan Eliashib. Tobiah ye Jehohanan eyen esie ẹkedọ iban Jew, ndien ediwak mme Jew ẹma ẹsitịn̄ nti n̄kpọ ẹban̄a Tobiah. (Neh. 6:17-19) Eyeyen Eliashib ọkọdọ eyen Sanballat, emi akakarade Samaria, ndien Sanballat ekedi akpan ufan Tobiah. (Neh. 13:28) Ntem, imokụt ke Eliashib, Akwa Oku, ndidụk ndụk ye owo emi mînịmke ke akpanikọ, emi okonyụn̄ ọbiọn̄ọde utuakibuot akpanikọ, akanam enye anam se mîkpanamke. Edi Nehemiah ama owụt ke imọsọn̄ọ ida ye Jehovah ke ndision̄o kpukpru n̄kpoduoho ufọk Tobiah nduọn̄ọ ke an̄wa ufọk udia oro.

7. Didie ke mbiowo ye mbon en̄wen ẹkeme ndika iso ndi mbon emi Abasi adian̄arede enịm ọnọ idemesie?

⁷ Sia ima ikayak idem inọ Jehovah, ikpenyene ndisọn̄ọ nda ye enye kpukpru ini. Edieke nnyịn mînamke ndinen edumbet Abasi, nnyịn idikaha iso idi mbon emi enye adian̄arede enịm ọnọ idemesie. Ikpanaha iyak ima oro imade mbon nnyịn anam nnyịn ikûnam mme edumbet Bible. Mbiowo ẹsitiene ndausụn̄ Jehovah, idịghe ekikere idemmọ. (1 Tim. 5:21) Mbiowo isidehedei inam n̄kpọ emi ekemede ndibiat itie ufan mmọ ye Abasi.—1 Tim. 2:8.

8. Nso ke kpukpru mme asan̄autom Jehovah emi ẹyakde idem ẹnọ enye ẹkpeti ẹban̄a nsan̄a mmọ?

⁸ Ọkpọfọn iti ke “idiọk nsan̄a ababiat eti ido.” (1 Cor. 15:33) Ndusụk iman nnyịn ẹkeme ndidi idiọk nsan̄a, oro edi, mmọ ẹkeme ndinam nnyịn inam idiọkn̄kpọ. Eliashib ama enịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ mme owo ke nditiene Nehemiah mbọp ibibene Jerusalem. (Neh. 3:1) Edi nte ini akakade, idiọk ndụk oro Eliashib okodụkde ye Tobiah ye mbon en̄wen ama anam enye anam mme n̄kpọ emi ẹkesabarede enye ke enyịn Jehovah. Nti nsan̄a ẹsisịn udọn̄ ẹnọ nnyịn inam n̄kpọ Abasi, utọ nte ndikot Bible, ndidụk mme mbono esop, nnyụn̄ n̄wọrọ an̄wautom. Imesinen̄ede ima inyụn̄ iwụt esịtekọm iban̄a mbonubon nnyịn oro ẹsịnde udọn̄ ẹnọ nnyịn inam se inende.

9. Ntak emi owo mîkanamke utom emi ẹkesinamde ke temple, ndien mmanie ke Nehemiah ọkọduọhọ?

⁹ Kot Nehemiah 13:10-13. Etie nte ẹma ẹtre ofụri ofụri nditịp n̄kpọ ẹda ẹnam  utom ke temple etisịm ini emi Nehemiah akafiakde edi Jerusalem. Sia owo mîketịpke n̄kpọ aba, nditọ Levi ẹma ẹkpọn̄ utom mmọ ke temple ẹka ẹkenam utom ke in̄wan̄ mmọ. Nehemiah ama ọduọhọ mme udiana andikara ke ntak emi. Etie nte mmọ ikanamke utom mmọ. Ekeme ndidi mmọ ikọbọhọ mme owo ọyọhọ mbak duop mîdịghe edi ke mmọ ikọnọhọ se mmọ ẹkebọde ẹka temple, nte ẹkedọhọde mmọ ẹsinam. (Neh. 12:44) Ntem Nehemiah ama anam ẹtọn̄ọ ndibọ ọyọhọ mbak duop. Enye ama emek mbon akpanikọ ẹse ẹban̄a mme itie ubonn̄kpọ ke temple ye nte ẹdidade etịbe inam n̄kpọ.

10, 11. Didie ke ikeme nditiene nnam utuakibuot akpanikọ aka iso?

¹⁰ Ndi enyene se ikpepde ito emi? Ih, sia ẹti nnyịn ke imenyene ifet ndida ọsọn̄urua inyene nnyịn n̄kpono Jehovah. (N̄ke 3:9) Ke ini itịpde n̄kpọ ẹda ẹnam utom esie, n̄kukụre se inamde edi ndifiak nnọ Jehovah se inyenede enye. (1 Chron. 29:14-16) Imekeme ndikere ke nnyịn inyeneke akpan n̄kpọ oro idinọde, edi edieke akam ọdọn̄de nnyịn, kpukpru nnyịn imekeme nditiene nnọ n̄kpọ.—2 Cor. 8:12.

¹¹ Enyene ebe ye n̄wan emi ẹdide akpan asiakusụn̄ oro ẹsọn̄de, ndien ubon kiet ẹma ẹsikot mmọ ufọk ini kiet kpukpru urua ke ediwak isua. Okposụkedi emi ete ye eka oro ẹkenyenede nditọ itiaita, eka mmọ ekesidọhọ ete, “Sia nsitemde udia owo duop, n̄kwe se isịnede ke ndinam udia nnọ owo iba en̄wen.” Ekeme nditie nte ndikot owo ufọk ini kiet ke urua idịghe n̄kpọ ndomokiet, edi mme asiakusụn̄ oro ẹma ẹnen̄ede ẹwụt esịtekọm ẹban̄a ntatubọk oro! Mmọ n̄ko ẹma ẹnen̄ede ẹsịn udọn̄ ẹnọ ubon oro. Nti ikọ ye mme ifiọkutom ebe ye n̄wan oro ẹma ẹn̄wam nditọ ke ubon oro ẹkọri ke n̄kan̄ eke spirit. Nte ini akakade, kpukpru mmọ ẹma ẹdụk utom uyọhọ ini.

12. Nso eti uwụtn̄kpọ ke mbiowo ẹnịm ke esop?

¹² N̄kpọ en̄wen oro ikpepde edi emi: Ukem nte Nehemiah, mbiowo mfịn ẹsida iso ke ndibere ye mme ndutịm esop Abasi. Mbon eken ke esop ẹsikpebe uwụtn̄kpọ mmọ. Mbiowo ẹkpebe apostle Paul ke ndinam emi. Enye ama etiene anam utuakibuot akpanikọ aka iso onyụn̄ ọnọ nti item. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama ọnọ ediwak nti item aban̄a nte ẹkpesitịpde okụk.—1 Cor. 16:1-3; 2 Cor. 9:5-7.

13. Nso ke ndusụk mme Jew ẹkesinam ke Sabbath?

¹³ Kot Nehemiah 13:15-21. Edieke ikerede mme n̄kpọ obụkidem ikaha,  imekeme nditọn̄ọ ndimem ke n̄kan̄ eke spirit. Exodus 31:13 ọdọhọ ke ẹkewụk Sabbath eke urua ke urua man ẹti nditọ Israel ke mmọ ẹdi mbon oro Abasi adian̄arede enịm ọnọ idemesie. Ẹkesio usen Sabbath ẹnịm man ubon ẹkpetuak ibuot, ẹbọn̄ akam, ẹnyụn̄ ẹtie ekere Ibet Abasi. Edi ndusụk mbon eyo Nehemiah ẹkeda Sabbath nte mme usen eken—ẹnam se ẹsisụk ẹnamde. Utuakibuot ikedịghe akpan n̄kpọ aba. Ke ini Nehemiah okokụtde se iketịbede, enye ama anam ẹsiberi inuaotop obio ke mbubreyo ọyọhọ usen itiokiet, onyụn̄ ebịn mbonurua oro ẹtode-to ẹdi efep mbemiso Sabbath.

14, 15. (a) Nso ikeme nditịbe nnọ nnyịn edieke idade ofụri ini nnyịn inam mbubehe? (b) Didie ke ikeme ndidụk nduọkodudu Abasi?

¹⁴ Nso ke ikeme ndikpep nto Nehemiah? N̄kpọ kiet emi ikpepde edi ke ikpanaha ida ofụri ini nnyịn inam mbubehe. Mîdịghe ntre, n̄kpọ ekeme ndisọp n̄wọn̄ọde ntịn̄enyịn nnyịn—imakam ikeme ndinyene eteufọk iba—akpan akpan edieke imade utom idịbi udia nnyịn. Ti ke Jesus ama odụri nnyịn utọn̄ aban̄a ndidụk ufụn nnọ eteufọk iba. (Kot Matthew 6:24.) Nehemiah ekpekenen̄ede enyene okụk, edi nso ke enye akada ini esie anam ke Jerusalem? (Neh. 5:14-18) Utu ke ndinam ikpọ mbubehe ye mbon Tyre m̀mê mbon en̄wen, enye akada ofụri ini esie an̄wam nditọete esie onyụn̄ anam mme n̄kpọ emi ẹdinamde enyịn̄ Jehovah asana. Ukem ntre mfịn, mbiowo ye mme asan̄autom unamutom ẹwụk ntịn̄enyịn ke ndinam mme n̄kpọ emi ẹdinyenede ufọn inọ esop, ndien nditọete mmọ ẹma mmọ ke ntak emi. Oro anam ima, emem, ye ifụre ẹdu ke otu ikọt Abasi.—Ezek. 34:25, 28.

¹⁵ Okposụkedi emi Abasi mîdọhọke mme Christian ẹnịm Sabbath eke urua ke urua, Paul ọdọhọ ke “sabbath nduọkodudu osụk ododu ọnọ ikọt Abasi.” Enye adian do ete: “Owo oro odụkde nduọkodudu Abasi ọduọk odudu n̄ko ke utom esie, kpa nte Abasi ọkọduọkde ke esie.” (Heb. 4:9, 10) Sia idide mme Christian, imekeme ndidụk nduọkodudu Abasi edieke ikopde uyo isan̄a ye enye inam uduak esie. Ndi afo ye ubon fo ke ẹnịm utuakibuot ubon, edidụk mbono esop, ye utom ukwọrọikọ akpa ke uwem mbufo? Ekeme ndiyom itịn̄ se idade ke akpan n̄kpọ inọ eteutom m̀mê mbonutom nnyịn inyụn̄ isọn̄o ida ye ubiere nnyịn, akpan akpan edieke mmọ mîtieneke nnyịn ida n̄kpọ Abasi ke akpan n̄kpọ. Ọwọrọ ke ekeme ndiyom inam n̄kpọ emi etiede nte ‘ndiberi inuaotop obio nnyụn̄ mbịn mbon Tyre’ man ikeme ndinịm n̄kpọ Abasi akpa. Sia ẹdian̄arede nnyịn ẹnịm ẹnọ Abasi, ọkpọfọn ibụp idem nnyịn ite, ‘Ndi nte ndude uwem owụt ke ẹdian̄ade mi ẹnịm ẹnọ utom Jehovah?’—Matt. 6:33.

16. Didie ke nditọ Israel ke eyo Nehemiah ẹkekpere nditaba ifet mmọ nte mbon emi Abasi adian̄arede enịm ọnọ idemesie?

¹⁶ Kot Nehemiah 13:23-27. Ke eyo Nehemiah, mbon Israel ẹma ẹsidọ iban isenidụt. Ke akpa ini oro Nehemiah ekedide Jerusalem, enye ama anam kpukpru mbiowo ẹsịn ubọk ke n̄wed ẹn̄wọn̄ọ ke mmimọ ididọhọ mbon isenidụt. (Neh. 9:38; 10:30) Ke isua ifan̄ ẹbede, enye ama edikụt ke mme Jew ndidọ iban isenidụt ama ekpere ndinam mmọ ẹtaba ifet mmọ nte mbon emi Abasi adian̄arede enịm ọnọ idemesie. Nditọ iban isenidụt oro ikekemeke ndikot m̀mê ndisem usem Hebrew. Ndi mmọ ẹyenyịme ke idi nditọ Israel ke ẹma ẹkponi? Mîdịghe, ndi mmọ ẹdikam ida idemmọ nte mbon Ashdod, m̀mê Ammon, m̀mê Moab? Ndi Ibet Abasi ayan̄wan̄a mmọ ke emi mmọ mîfiọkke usem Hebrew mi? Mmọ ẹdinam didie ifiọk Jehovah inyụn̄ imek ndinam n̄kpọ esie utu ke nditiene mme eka mmọ n̄kpono mme nsunsu abasi? Ama oyom ẹsọsọp ẹnam n̄kpọ ẹban̄a oro, ndien se  Nehemiah okonyụn̄ anamde edi oro.—Neh. 13:28.

17. Didie ke mme ete ye eka ẹkeme ndin̄wam nditọ mmọ ẹnen̄ede ẹsan̄a ẹkpere Jehovah?

¹⁷ Mfịn, oyom inam n̄kpọ man in̄wam nditọ nnyịn ẹfiọk ke akpana mmimọ idu uwem nte mme Christian. Mme ete ye eka, ẹbụp idem mbufo ẹte, ‘Adan̄a didie ke nditọ mi ẹkeme ndisem “edisana usem” Ikọ Abasi? (Zeph. 3:9) Ndi nneme nditọ mi owụt ke spirit Abasi ada mmọ usụn̄ m̀mê ke spirit ererimbot emi adia mmọ idem?’ Kûsọsọp uyak idem emem fi edieke okụtde ke oyom mmọ ẹnam ukpụhọde. Ndikpep obufa usem esida ini, akpan akpan edieke ediwak n̄kpọ emi ẹkemede ndiwọn̄ọde nnyịn ntịn̄enyịn ẹdude. Nditọ fo ẹsobo ediwak idomo. Mmọdo, ka iso ndida ini Utuakibuot Ubon ye mme ini en̄wen n̄n̄wam mmọ ẹnen̄ede ẹsan̄a ẹkpere Jehovah. (Deut. 6:6-9) Nam mmọ ẹfiọk ufọn edida san̄asan̄a n̄kpọn̄ ererimbot Satan. (John 17:15-17) Domo ndisịm esịt mmọ.

18. Ntak emi mîdụhe owo en̄wen emi ekemede ndin̄wam nditọ ẹyak idem ẹnọ Jehovah nte ete ye eka mmọ ẹkemede ndin̄wam?

¹⁸ Eyen kiet kiet enyene ndibiere m̀mê iyanam n̄kpọ Jehovah m̀mê idinamke. Edi ete ye eka ẹsụk ẹkeme ndin̄wam nditọ mmọ. Ẹkeme ndinam emi ke ndinịm eti uwụtn̄kpọ, nditịn̄ se akpanade ẹnam ye se owo mîkpanamke, ndinyụn̄ ntie ye nditọ nneme utịp emi ubiere mmọ ẹdidade idi. Mme ete ye eka, idụhe owo en̄wen emi ekemede ndin̄wam nditọ mbufo ẹyak idem ẹnọ Jehovah nte mbufo ẹkemede ndin̄wam mmọ. Mmọ ẹyom mbufo ẹn̄wam mmimọ ifiọk nte mme Christian ẹkpedude uwem ye nte mmimọ ikpakade iso idu uwem ntre. Nte ededi, kpukpru nnyịn inyene ndikpeme mbak iditaba ndamban̄a “ewụra” nnyịn—oro edi, mme edu ye mme edumbet emi ẹnamde ẹdiọn̄ọ ke nnyịn idi mme anditiene Christ.—Edi. 3:4, 5; 16:15.

19, 20. Didie ke Jehovah ekeme nditi ‘ndifọn nnyịn mfọn’?

¹⁹ Kiet ke otu mbon emi ẹkedude uwem ke eyo Nehemiah ekedi prọfet Malachi, emi ọkọdọhọde ke “ẹwet n̄wed editi . . . ẹnọ mbon oro ẹbakde Jehovah ye mbon oro ẹkerede ẹban̄a enyịn̄ esie.” (Mal. 3:16, 17) Abasi idifreke mbon emi ẹbakde enye ẹnyụn̄ ẹmade enyịn̄ esie.—Heb. 6:10.

²⁰ Nehemiah ọkọbọn̄ akam ete: “O Abasi mi, ti ndifọn mi mfọn.” (Neh. 13:31) Edieke nnyịn mîdụkke idiọk ndụk, iberede ye mme ndutịm esop Abasi, inịmde n̄kpọ Abasi akpa, inyụn̄ ikade iso idu uwem nte mme Christian, ẹyetiene ẹsịn enyịn̄ nnyịn ke n̄wed editi Abasi nte ẹkesịnde eke Nehemiah. Ẹyak ‘ika iso idomo ise m̀mê nnyịn idu ke mbuọtidem.’ (2 Cor. 13:5) Edieke ikade iso idu uwem nte mbon emi Jehovah adian̄arede enịm ọnọ idemesie, enye eyeti ‘ndifọn nnyịn mfọn.’