1, 2. (a) Nso utom ke Ruth akanam? (b) Nso nti n̄kpọ ke Ruth ekedikụt ke Ibet Abasi ye ke otu ikọt Abasi?

RUTH ke ọtọn̄ọ edọn̄ eyịbi barley emi enye atan̄de mfịn. Eyo ọtọn̄ọ ndikụt ke mme in̄wan̄ emi ẹdude ẹkanade Bethlehem, ndien ediwak mbonutom ẹtọtọn̄ọ ndisan̄a sụn̄sụn̄ nsịm inuaotop ekpri obio emi. Idem enen̄ede emem enye sia enye ọkọtọn̄ọ utom emi toto ke usenubọk. Kpa ye oro, enye ke ananam utom, ke ada ekpri eto eyịbi barley osion̄o. Edi mfịn ọfọn usen akan nte enye ekekerede.

² Ndi n̄kpọ ọtọn̄ọ ndifọn ebeakpa emi? Nte ikokụtde ke ibuot inan̄, enye ikenyịmeke ndikpọn̄ Naomi eka ebe esie ikpat kiet, edi ama ọn̄wọn̄ọ ndisan̄a ye enye n̄ka ebiet eke enye akaka nnyụn̄ nda Jehovah Abasi Naomi nte Abasi esie. Ebeakpa iba emi ẹma ẹkpọn̄ Moab ẹdi Bethlehem, ndien ikebịghike Ruth eyen Moab ama edikụt ke Ibet emi Jehovah ọkọnọde ikọt esie ọfọn ye mme ubuene ye isenowo. Idahaemi, enye okụt nte ndusụk ikọt Jehovah emi ẹkekpepde ẹnyụn̄ ẹnịmde Ibet emi, ẹmade Abasi ẹnyụn̄ ẹfọnde ido etieti, ndien emi ama enen̄ede ọdọn̄ enye esịt.

3, 4. (a) Didie ke Boaz ọkọdọn̄ Ruth esịt? (b) Didie ke uwụtn̄kpọ Ruth ekeme ndin̄wam nnyịn ke ini nsọn̄ọn̄kpọ emi?

³ Kiet ke otu owo emi edi Boaz. Enye edi akwaowo emi enyenede n̄kpọ, ndien in̄wan̄ esie ke Ruth asan̄a atan̄ se isụhọde. Mfịn, Boaz eketịn̄ ikọ ye enye nte n̄kpọ eke enye edide eyen esie. Ruth ama atuak inua imam ke ini ekerede aban̄a mme ikọ emi Boaz eketịn̄de otoro enye ke ndise mban̄a Naomi ye ke ndikebiere ndidi ndidịbe ke idak mba ata Abasi, Jehovah, nyom ubọhọ.—Kot  Ruth 2:11-14.

⁴ Anaedi Ruth ama esikere nte n̄kpọ editiede ye imọ ke ini iso. M̀mê imọ idinam didie ise iban̄a idem imọ ye eka ebe imọ sia idide ubuene ye esenowo emi mînyeneke ebe mînyụn̄ inyeneke eyen. Ndi ndisan̄a ntan̄ nyọhọ-nsụhọ eyekem? Anie edise  imọ enyịn ima isọn̄? An̄wan̄a owo edieke enye ekekerede n̄kpọ ntem. Nsọn̄ọn̄kpọ ererimbot emi ananam ediwak owo ẹkere n̄kpọ ntre. Nte ikpepde iban̄a nte mbuọtidem Ruth akan̄wamde enye ọyọ mme mfịna esie, iyenyene ekese ndikpep nto enye.

5, 6. (a) Se Ruth akatan̄de ke akpa usen emi enye akakade in̄wan̄ Boaz akawak adan̄a didie? (b) Naomi akanam n̄kpọ didie ke ini enye okụtde Ruth?

⁵ Ke ini Ruth ekeyịbide barley ama, enye ama okụt ke se imọ ikatan̄de idiyịbi ama ekpere ndisịm ephah barley kiet. Emi ekedi n̄kpọ nte kilogram 14. Anaedi Ruth ama owobi barley emi ọdọn̄ ke ọfọn̄ emen obiom ọnyọn̄ Bethlehem ke ini eyo ọkọtọn̄ọde ndifụk owo idem.—Ruth 2:17.

⁶ Esịt ama enem Naomi ndikụt edima an̄wan eyen esie ọnyọn̄de edi, anaedi idem ama akpa enye n̄ko ndikụt enye obiomde ata ediwak barley. Ruth ama emen n̄ko nyọhọ-nsụhọ udia emi Boaz ọkọnọde mbonutom ẹdia ke in̄wan̄ edidia ye eka ebe esie. Naomi ama obụp enye ete: “Akatan̄ nsụhọ ke m̀mọ̀n̄ mfịn, okonyụn̄ anam utom ke m̀mọ̀n̄? Osụk ọfọfọn ọnọ owo emi ọkọnọde fi ntịn̄enyịn.” (Ruth 2:19) Naomi ama etịn̄ enyịn ese n̄kpọ; enye ndikụt Ruth obiomde utọ ediwak barley oro ọnyọn̄ edi ama anam enye ọfiọk ke odu owo emi ọkọnọde ebeakpa emi ntịn̄enyịn onyụn̄ ọfọnde ido ye enye.

7, 8. (a) Naomi akada mfọnido Boaz nte mfọnido anie, ndien ntak-a? (b) Didie ke Ruth akafiak owụt eka ebe esie ima-nsọn̄ọnda?

⁷ Mmọ mbiba ẹma ẹtọn̄ọ nneme. Ruth ama etịn̄ ọnọ enye nte Boaz ọkọfọnde ido ye imọ. Esịt ama enem Naomi tutu enye ọdọhọ ete: “Jehovah, emi mîtreke ndiwụt mme odu-uwem ye mme akpan̄kpa ima-mfọnido, akpakam ọdiọn̄ enye.” (Ruth 2:20) Naomi ama ọfiọk ke Jehovah akanam Boaz ọfọn ido ntre. Jehovah esinam mme asan̄autom esie ẹtat ubọk, enye onyụn̄ ọn̄wọn̄ọ ndidiọn̄ mmọ ke mfọnido mmọ. *—Kot Mme N̄ke 19:17.

⁸ Naomi ama ọdọhọ Ruth anam se Boaz ọdọhọde onyụn̄ aka iso asan̄a ye nditọiban esie atan̄ nyọhọ-nsụhọ ke in̄wan̄ esie mbak mbon ukpen̄e ẹditụk enye. Ruth ama anam se Naomi etịn̄de, onyụn̄ aka iso “odụn̄ ye eka ebe esie.” (Ruth 2:22, 23) Mme ikọ emi ẹfiak ẹwụt n̄wọrọnda edu Ruth—oro  edi, ima-nsọn̄ọnda. Uwụtn̄kpọ esie ekeme ndinam ibụp idem nnyịn n̄ko m̀mê imenen̄ede ima mbonubon nnyịn, isọn̄ọ ida ye mmọ ke ini afanikọn̄, inyụn̄ in̄wam mmọ. Jehovah esikụt utọ ima-nsọn̄ọnda oro.

9. Nso ke mbụk Ruth ye Naomi ekpep nnyịn aban̄a ubon?

⁹ Ndi ẹkeme ndidọhọ ke Ruth ye Naomi ikọyọhọke ndidi ubon? Ndusụk owo ẹkere ke ana ebe, n̄wan, nditọ, eteete, ekaeka, ye mme owo ntre, ẹdu ke ubon, mbemiso enye edide ubon. Edi uwụtn̄kpọ Ruth ye Naomi eti nnyịn nte ke inemesịt, mfọnido, ye ima ẹkeme ndisụk ndu ke ubon ikọt Jehovah inamke n̄kpọ m̀mê owo ifan̄ ẹdu ke ubon oro. Ndi amama ubon mbufo? Jesus ama eti mme anditiene enye ke esop Christian ekeme ndikabade ndi ubon nnọ mbon oro mînyeneke ubon.—Mark 10:29, 30.

10. Didie ke Naomi okoyom ndin̄wam Ruth?

¹⁰ Ruth ama aka iso atan̄ nyọhọ-nsụhọ ke in̄wan̄ Boaz ọtọn̄ọde ke ini ukpen̄e barley ke April tutu esịm ini ukpen̄e wheat ke June. Nte mme usen ẹsụk ẹbede, etie nte Naomi ama esikere aban̄a se enye akpanamde ọnọ edima an̄wan eyen esie emi. Naomi ama etịm ọfiọk ke imọ ikemeke ndinọ Ruth ebe en̄wen ke ini mmọ ẹkedude ke Moab. (Ruth 1:11-13) Edi idahaemi enye ikereke n̄kpọ ntre aba. Enye ama asan̄a ebịne Ruth ọkọdọhọ ete: “Eyen mi, nte n̄kpoyomke ebiet nduọkodudu nnọ fi?” (Ruth 3:1) Ekedi ido ke eyo oro mme ete ye eka ndiyom ebe m̀mê n̄wan nnọ nditọ mmọ, ndien idahaemi Ruth akabade edi ata eyen Naomi. Enye okoyom Ruth enyene “ebiet nduọkodudu,” oro edi, ifụre ye ukpeme emi n̄wan ekemede ndinyene ke ufọk ebe esie. Edi nso ke Naomi edinam?

11, 12. (a) Ke ini Naomi ọkọdọhọde ke Boaz edi “andifak,” ewe ima ima ndutịm ke Ibet Abasi ke enye eketịn̄ aban̄a? (b) Didie ke Ruth akanam n̄kpọ ke ini eka ebe esie eketemede enye se akpanamde?

¹¹ Akpa ini emi Ruth eketịn̄de n̄kpọ aban̄a Boaz, Naomi ama ọdọhọ ete: “Owo emi edi iman nnyịn. Enye edi kiet ke otu mme andifak nnyịn.” (Ruth 2:20) Nso ke ikọ esie ọkọwọrọ? Ibet oro Abasi ọkọnọde Israel ama esịne ima ima ndutịm oro ẹkenamde ẹnọ mme ubon emi n̄kpọ ọkọsọn̄de ye mmọ ke  ntak unana m̀mê emi owo mmọ akakpade. Edieke ebe owo akpade ke ini enye mîmanke kan̄a eyen, n̄kpọ emi ama esibiak enye koro enyịn̄ ebe esie oyosop, owo idinyụn̄ itịghi enye aba ke ini iso. Edi Ibet Abasi ama enyịme eyeneka ebe esie emen enye ọdọ man enye akpaman eyen emi edikerede enyịn̄ idian ebe esie emi akakpade inyụn̄ ise iban̄a inyene esie. *—Deut. 25:5-7.

¹² Naomi ama etịn̄ se enye oyomde Ruth anam. Anaedi idem ama akpa Ruth ke ini eka ebe esie eketịn̄de se enye edinamde. Ruth iketịmke imehe ye ibet Israel, n̄ko ido edinam ke Israel okosụk etie enye esen esen. Kpa ye oro, enye ama enen̄ede okpono Naomi onyụn̄ etịm akpan̄ utọn̄ okop kpukpru se enye etịn̄de. Ekeme ndidi se Naomi ọkọdọhọde enye anam eketie esen esen m̀mê nte n̄kpọ o-bụt—idem etiede nte usuene-idem—edi Ruth ama enyịme ndinam. Enye ama osụhọde idem ọdọhọ ete: “Nyanam kpukpru se afo ọdọhọde mi.”—Ruth 3:5.

13. Nso ke ikeme ndikpep nto Ruth mban̄a edibọ item nto ikpọ owo? (Se n̄ko Job 12:12.)

¹³ Ndusụk ini, isimemke utom inọ n̄kparawa owo ndinam se n̄kani owo ẹtịn̄de. Mmọ ẹkeme ndikere ke ikpọ owo itịmke ifiọk se mmimọ isobode. Uwụtn̄kpọ nsụhọdeidem oro Ruth  ekenịmde eti nnyịn nte ke esinen̄ede ọfọn ndikpan̄ utọn̄ nnọ ikpọ owo emi ẹnyenede ọniọn̄ ẹnyụn̄ ẹyomde n̄kpọ ọfọn nnyịn. (Kot Psalm 71:17, 18.) Edi nso ke Naomi eketeme Ruth, ndien ndi ndinam item oro ama ọfọn ye Ruth?

14. Ọtọ udịghi barley ekesitie didie, ndien nso ke ẹkesinam do?

¹⁴ Mbubreyo usen oro, Ruth ama emen isan̄ aka ọtọ udịghi barley—kpa ebiet emi ẹdịghide ọsọn̄, emi mme ọtọin̄wan̄ ẹkesikade ẹkedịghi ẹnyụn̄ ẹsak barley mmọ. Ebiet emi ekesiwak ndidi ke enyọn̄ obot emi ofụm esifụmede ọkpọsọn̄ ke mbubreyo. Mbonutom ẹkesida udọk ẹkịm barley ẹtop ke enyọn̄ man ofụm emen mfefere ikpọk barley ọduọn̄ọ ke n̄kan̄ kiet ndien idem barley ẹduọn̄ọ ke isọn̄.

15, 16. (a) Tịn̄ se iketịbede ke ọtọ udịghi Barley ke Boaz ama okokụre utom mbubreyo oro. (b) Boaz akanam didie ọfiọk ke Ruth ana ekpere ukot imọ?

¹⁵ Ruth ama akama enyịn ese n̄kpọ ke ini utom okoyomde ndisuana mbubreyo usen oro. Boaz ke asan̄a ese nte ẹsakde barley esie ẹbon ke akamba ebok. Ke enye ama akadia udia ama, enye ama osụhọde anana ekpere ebok barley. Etie nte ẹkesinam ntem ini oro mbak mme inọ ye mbon n̄wo ẹdidi ẹdiyịp barley owo. Ruth ama okụt ebiet emi Boaz anade okoneyo oro. Ini ama edikem enye ndinam se Naomi eketemede enye.

¹⁶ Ruth ama asan̄a ekpere itie emi Boaz anade, esịt ke ebre enye. Enye ama ọdiọn̄ọ ke idap emen ete oro. Ntem Ruth aka  okofụhọde enye ukot osụhọde ana do kpa nte Naomi eketemede enye. Enye ke ebet. Ini ke ebe. Eketie Ruth nte ke ete emi idisọpke idemede. Ke akpatre, ke ufọt okoneyo, Boaz ọwọn̄ọde nna. Enye anyanade man odụri ọfọn̄ ofụk ukot ke ntak etuep. Edi etie nte owo etiene enye ana do. Mbụk oro ọdọhọ ete, “Sese! n̄wan anade ekpere enye ukot!”—Ruth 3:8.

17. Nso akpan n̄kpọ iba ke mbon emi ẹdọhọde ke Ruth okoyom ndinam ima ye Boaz ẹfre?

¹⁷ Boaz ama obụp ete: “Afo edi anie?” Ndien Ruth ọbọrọ ke nnyek nnyek uyo ete: “Ami ndi Ruth ofụn an̄wan fo, tat isọn̄ọfọn̄ fo fụk ofụn an̄wan fo, koro afo edide andifak.” (Ruth 3:9) Ndusụk mme akabade ikọ eyomfịn ẹdọhọ ke nte Ruth akanamde n̄kpọ onyụn̄ etịn̄de ikọ owụt ke enye okoyom ndinam ima. Edi mmọ ẹfre akpan n̄kpọ iba. Akpa, Ruth akanam se ẹkesinamde ke eyo oro, emi mme owo mîwakke ndinam aba mfịn. Ndien ikpọfọnke ndikere ke sia mme owo ẹbiarade ntem mfịn ke ẹkesụk ẹbiara ntre ini oro. Ọyọhọ iba, se Boaz ọkọbọrọde Ruth owụt ke enye ekedi ata eti an̄wan.

18. Nso ke Boaz eketịn̄ ndisọn̄ọ Ruth idem, ndien ewe edinam ima-mfọnido iba emi Ruth okowụtde ke enye eketịn̄ aban̄a?

¹⁸ Boaz ama etịn̄ ikọ, ndien sụn̄sụn̄ uyo ikọ esie ama ọsọn̄ọ Ruth idem. Enye ama ọdọhọ ete: “Eyen mi, Jehovah akpakam ọdiọn̄ fi. Afo omowụt ima-mfọnido ke emi akan nte okowụtde ke akpa, ke emi mûtieneke n̄kparawa, edide ubuene onyụn̄ edide imọ.” (Ruth 3:10) Ikọ oro, nte “okowụtde ke akpa” aban̄a ima-mfọnido emi Ruth okowụtde ke enye ndiketiene Naomi nnyọn̄ ndi Israel nnyụn̄ nse mban̄a enye. Ima mfọnido oro Ruth owụtde “ke emi” edi enye emi enye enyịmede ndidọ Boaz. Boaz ọdiọn̄ọ nte ke ediye eyenan̄wan nte Ruth akpama ndidọ akparawa, edide ubuene m̀mê imọ. Edi utu ke oro, Ruth okoyom ndifọn ido ye Naomi ye Elimelech ebe Naomi emi ama akakpa, man ẹka iso ẹti enyịn̄ esie ke obio mmọ. Imokụt ndien ntak emi eti edu ediye an̄wan emi okotụkde Boaz.

19, 20. (a) Ntak emi Boaz mîkebụmekede imen Ruth idọ? (b) Didie ke Boaz ọkọfọn ido ye Ruth onyụn̄ ekere aban̄a se mme owo ẹditịn̄de ẹban̄a Ruth?

¹⁹ Boaz aka iso ọdọhọ ete: “Eyen mi, kûfehe ndịk. Nyanam kpukpru se afo ọdọhọde nnam nnọ fi, koro kpukpru owo ke  inuaotop mbio obio nnyịn ẹdiọn̄ọ ke afo edi ata eti an̄wan.” (Ruth 3:11) Esịt ama enem enye nte enye okoyomde ndidọ Ruth; anaedi ikakpaha enye idem nte ẹkeyomde enye edi andifak. Edi Boaz ekedi edinen owo, ikonyụn̄ iyomke ndinam se inemde enye. Enye ama ọdọhọ Ruth ke andifak efen odu emi ekperede ebe Naomi akan imọ. Ntre akana Boaz ebem iso obụp owo oro m̀mê enye eyemen Ruth ọdọ.

²⁰ Boaz ama ọdọhọ Ruth osụhọde ana tutu eyo esiere man enye akpabak adaha ada ọnyọn̄. Enye ikoyomke ndibiat eti enyịn̄ esie m̀mê eke Ruth, koro mme owo ẹkeme ndikere ke mmọ ẹma ẹnam oburobụt ido. Ruth ama afiak osụhọde ana ekpere ukot Boaz, edi idahaemi esịt ana enye sụn̄ sia Boaz ama enyịme ndinam eben̄e esie. Ekem ke ini eyo mîn̄wan̄ake kan̄a, enye adaha ke enyọn̄. Boaz odomo ata ediwak barley ọdọn̄ ke akwa ọfọn̄idem esie, ndien enye emen ọnyọn̄ Bethlehem.—Kot Ruth 3:13-15.

21. Nso ikanam ẹda Ruth nte “ata eti an̄wan,” ndien didie ke nnyịn ikeme ndikpebe uwụtn̄kpọ esie?

²¹ Anaedi ama enen̄ede enem Ruth nditi nte Boaz ọkọdọhọde ke kpukpru owo ẹdiọn̄ọ ke imọ idi “ata eti an̄wan”! Ndien imọdiọn̄ọ ke enye ndikoyom ndifiọk Jehovah nnyụn̄ nnam n̄kpọ esie akanam enye edi eti an̄wan. Enye ama enen̄ede ọfọn ido onyụn̄ ama Naomi ye orụk esie, enyịme nditiene mbuana ke mme ido edinam mmọ kpa ye oro eketiede enye esen esen. Edieke ikpebede mbuọtidem Ruth, nnyịn iyodomo ndikpono mme owo ye mme ido edinam mmọ. Edieke inamde emi, nnyịn n̄ko iyedi nti owo.

22, 23. (a) Afo ekere ke nso idi ntak emi Boaz ọkọnọde Ruth se enye ọkọnọde oro? (Se ikọ idakisọn̄.) (b) Nso ke Naomi eketeme Ruth ete anam?

²² Ke ini Ruth esịmde ufọk, Naomi ama obụp enye ete: “Eyen mi, afo edi anie?” Ekeme ndidi Naomi iketịmke ikụt Ruth iso sia eyo mîkan̄wan̄ake. Onyụn̄ ekeme ndidi Naomi okoyom ndifiọk m̀mê Ruth osụk edi ebekpa emi owo mîbụpke ndọ mîdịghe m̀mê odu owo oro oyomde ndidọ enye. Ruth ndien ama emen kpukpru se Boaz ekenemede ye enye etịn̄ ọnọ eka ebe esie. Enye ama ọnọ Naomi barley oro Boaz ọkọnọde ẹda ẹsọk enye. *—Ruth 3:16, 17.

 ²³ Naomi ama eteme Ruth ete osụhọde etie ke ufọk, okûka akatan̄ nyọhọ-nsụhọ ke in̄wan̄ usen oro, ndien oro ama esịne ifiọk. Enye ama ọdọhọ Ruth ke Boaz ‘ididuọkke odudu tutu n̄kpọ emi esịm utịt’ usen oro.—Ruth 3:18.

24, 25. (a) Didie ke Boaz okowụt ke imọ idi edinen owo emi esikerede aban̄a mbon en̄wen? (b) Didie ke ẹkediọn̄ Ruth?

²⁴ Se Naomi eketịn̄de aban̄a Boaz ama etịbe. Enye ama ọwọrọ aka inuaotop emi mbiowo obio ẹsisopde idem ekebet tutu iman oro ekperede mmọ akan edisan̄a ebe. Do ke Boaz ọkọdọhọ enye ke iso mme ntiense ete afak m̀mê ọdọ Ruth. Edi ete emi ama ọdọhọ ke imọ idifakke mbak idibiat udeme imọ. Ini oro ndien ke Boaz ọkọdọhọ ke iso mme ntiense ke inuaotop obio ete ke imọ imọn̄ ifak mmọ, idep in̄wan̄ Elimelech ebe Naomi emi ama akakpa, inyụn̄ idọ Ruth, n̄wan Mahlon eyen Elimelech. Boaz ọkọdọhọ ke iyom ‘ndinam enyịn̄ akpan̄kpa osụk odu ke udeme esie.’ (Ruth 4:1-10) Ke akpanikọ, Boaz ekedi edinen owo emi esikerede aban̄a mbon en̄wen.

²⁵ Boaz ama ọdọ Ruth. Ekem “Jehovah anam [Ruth] oyomo ndien enye aman eyeneren.” Iban Bethlehem ẹma ẹkọm Naomi ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke Ruth ọfọn ye enye akan nditọ iren itiaba. Nte ini akakade, eyen Ruth emi ama akabade edi ete ete Edidem David. (Ruth 4:11-22) David onyụn̄ akabade edi ete ete Jesus Christ.—Matt. 1:1. *

26. Nso ke uwụtn̄kpọ Ruth ye Naomi eti nnyịn?

²⁶ Abasi ama enen̄ede ọdiọn̄ Ruth onyụn̄ ọdiọn̄ Naomi emi ekemende eyen Ruth akama nte eyen esie. Se iketịbede inọ iban iba emi eti nnyịn nte ke Jehovah Abasi esikụt kpukpru mbon oro ẹkpade utom man ẹnyene se ikọtufọk mmọ ẹdiade onyụn̄ okụt mbon oro ẹtienede ikọt esie ẹtuak ibuot ẹnọ enye. Enye isitreke ndidiọn̄ mme anam-akpanikọ, utọ nte Boaz, Naomi, ye Ruth.