1, 2. (a) Na cakacaka cava a cakava tiko o Ruci? (b) Na veika vinaka cava me baleta na Lawa ni Kalou kei ira nona tamata qai mai kila o Ruci?

E TEKIDURU o Ruci ena yasa ni ibinibini parile a kumuna voli ena siga taucoko. Sa tekivu ubia na buto na veiwere e Peceliema, e levu tale ga vei ira na tamata cakacaka era sa cabe tiko ena matamata ni siti lailai e toka ena dua na delana qiqo. Vakasamataka mada na wawale i Ruci ni se tekivu cakacaka mai na mataka. E samuta tiko ga na tolo ni parile ena dua na kau lailai me lulutu na sorena. Dina ni cakacaka dredre, ia e dua dina na siga vinaka—e sega ni namaka me levu na ka e rawata.

² Vakacava, e sa tekivu me vinaka mai na ivakarau ni nona bula na yada gone qo? Eda dikeva mai na wase sa oti ni sa vakatulewataka o Ruci me kabiti Neomai na vugona, e bubului ni rau na bula vata, me na qaravi Jiova tale ga na Kalou i Neomai. Erau mani biuti Moapi na rua na marama lomabibi qo, me rau gole i Peceliema. Toso na gauna sa mai kila o Ruci na yalewa ni Moapi na yaga ni Lawa i Jiova, oya na kena vakarautaki vakayalololoma na nodra ivotavota na dravudravua e Isireli, wili kina o ira na vulagi. Sa qai raica o Ruci ni tiko eso na tamata i Jiova era vakavulici ra qai muria na Lawa, e laurai qori ena nodra ivalavala kei na nodra yalololoma. Qori e vakaceguya sara ga na nona rarawa.

3, 4. (a) E vakayaloqaqataki Ruci vakacava o Poasa? (b) E yaga vakacava vei keda na ivakaraitaki i Ruci ena drakidrakita ni bula vakailavo nikua?

³ E dua vei ira qori na turaga vutuniyau o Poasa, e itaukei ni were a lai tomitomi voli kina o Ruci. E kauaitaki koya me vaka e dua na tama. Dua na ka na nona matamamarau o Ruci ni vakananuma na vosa ni veivakacaucautaki a tauca vua o Poasa me baleta na nona qaravi Neomai, kei na nona vakatulewataka me lai vakaruru ena nona veitaqomaki na Kalou dina o Jiova.—Wilika Ruci 2:11-14.

⁴ De dua e se lomaleqataka tiko ga o Ruci na nona bula ena gauna se bera mai. Me vaka ni vulagi, dravudravua, sega na watina kei na luvena, ena qaravi koya vakacava kei Neomai ena veiyabaki se bera mai? Ena veirauti me rau tomitomi tiko ga? O cei ena qaravi koya ni sa na qase mai? Macala ga ni na veinanuyaka kece qori o Ruci. Ena drakidrakita ni bula vakailavo nikua, levu era vakila tale ga na ituvaki dredre va qori. Nida vulica na sala e vukei Ruci kina na nona vakabauta me vosota na ituvaki dredre, ena yaga sara vakalevu ke da vakadamurimuria.

5, 6. (a) A vuavuaivinaka vakacava na imatai ni siga ni nona tomitomi o Ruci ena were i Poasa? (b) Na cava e cakava o Neomai ni raici Ruci?

⁵ Ni samuta oti o Ruci na sore ni parile qai binia vata, e raica ni sa voleka ni dua na efa na ivakarau ni parile, se tautauvata ni sinai e dua na konteina e 22 na lita. Na kena bi e rauta ni 14 na kilokaramu! E tawana ena dua na isulu, vesuka qai taqara e uluna, mani gole i Peceliema ni sa karobo na vanua.—Ruci 2:17.

⁶ E marau o Neomai ni raici vugona, kena irairai ni a kurabuitaka na levu ni parile e rawata mai o Ruci. A kauta tale ga mai o Ruci na vo ni kakana a vakarautaka o Poasa vei ira na nona tamata cakacaka, rau mani vakayagataka vata qori. A taroga o Neomai: “O a vakatotomi maivei edaidai? ia ko a cakacaka maivei? me kalougata ko koya ka lomani iko.” (Ruci 2:19) Dua na ka nona vakadidike toka o Neomai, na levu ni ka a rawata mai o Ruci e kila ni dua a vukei koya qai yalololoma vua.

7, 8. (a) E kila o Neomai ni vu mai vei na yalololoma i Poasa, na vuna? (b) E yalololoma tale vakacava o Ruci vei vugona?

⁷ E mani talanoataka o Ruci vei Neomai na yalololoma i Poasa. E uqeti Neomai sara ga qori me kaya: “Me kalougata maivei Jiova ko koya sa ia tiko na nona loloma vei kedaru sa bula tiko, vei iratou talega eratou sa mate.” (Ruci 2:20) E kila o Neomai ni vakaraitaka o Poasa na yalololoma i Jiova, ni dau uqeti ira na nona dauveiqaravi mera dau yalovinaka qai yalataka ni na vakalougatataki ira na nona tamata ke ra dauyalololoma. *—Wilika Vosa Vakaibalebale 19:17.

⁸ A uqeti Ruci o Neomai me ciqoma na kerekere i Poasa me tomitomi tiko ga ena nona were, me volekati ira tale ga na nona goneyalewa mera kua kina vakasagai koya na dautatamusuki. A muria o Ruci na ivakasala qori, e mani “tiko ko koya kei na vugona.” (Ruci 2:22, 23) Na vosa qori e laurai tale kina na itovo vakasakiti i Ruci—na loloma e dei. De dua ena uqeti keda na nona ivakaraitaki meda raica se da rokova tiko se sega na noda veiwekani vakavuvale, eda yalodina ni tokoni ira na wekada lomani qai vukei ira ena gauna e gadrevi kina. E sega vakadua ni guilecava o Jiova na loloma e dei va qori.

9. Na cava eda vulica rawa vei Ruci kei Neomai me baleta na vuvale?

⁹ Vakacava, e rawa ni tukuni ni dua dina na vuvale o Ruci kei Neomai? So era nanuma, ke lewenivuvale na tagane vakawati, yalewa vakawati, ira na gone, tutu kei bubu, kei na so tale, ra qai qarava na nodra dui itavi, qori sa na qai dua “dina” na vuvale. Eda vulica ena nodrau ivakaraitaki o Neomai kei Ruci, nira dau lomasavu na dauveiqaravi i Jiova, veikauaitaki qai dauloloma ena vuvale lalai mada ga. Vakacava, o vakamareqeta tiko nomu vuvale? E vakadreti ira nona imuri o Jisu ni o ira mada ga era sega ni vakavuvale, e rawa ni nodra vuvale na ivavakoso vaKarisito.—Mari. 10:29, 30.

10. Na sala cava e via vukei Ruci kina o Neomai?

¹⁰ Ena gauna ni tamusuki parile mai na Epereli me yacova na tamusuki ni witi ena June, a tomitomi tiko ga o Ruci ena were i Poasa. Ni oti e vica na macawa, a veinanuyaka o Neomai na ka me cakava vua na vugona lomani. E sa vakadeitaka tu o koya mai Moapi ni na sega ni vukei Ruci rawa me kunea e dua tale na watina. (Ruci 1:11-13) Ia qo sa veisau na nona rai. E kacivi Ruci qai tukuna: “Na luvequ, me’u sega li ni qara me nomu e dua nai vakavakacegu?” (Ruci 3:1) E kena ivakarau ena gauna oya mera dau qara na itubutubu na wati luvedra, me vaka ni sa wili me luvei Neomai dina o Ruci. E vinakata me “dua nai vakavakacegu” i Ruci—qori e dusia na tiko vinaka kei na veitaqomaki e vakarautaka na vuvale kei na tagane vakawati. Ia na cava ena cakava o Neomai?

11, 12. (a) Ni cavuti Poasa o Neomai me “dauveivoli lesu,” na isolisoli vakayalololoma cava ena Lawa e vakasamataka tiko? (b) Na cava e cakava o Ruci ena ivakasala i vugona?

¹¹ Na imatai ni gauna e talanoataki Poasa kina o Ruci, e tukuna o Neomai: ‘E wekadaru na turaga qori, e dua vei ira na voli kedaru lesu.’ (Ruci 2:20) Na cava na kena ibalebale? Na Lawa ni Kalou vei ira na Isireli e vakarautaki kina vakayalololoma na nodra ivotavota na dravudravua se o ira era vakila tiko na ituvaki rarawataki. Ke dua e yada qai sega ni vakaluveni, ena yalolailai sara ga ni kautani vua na yaca i watina, sa na sega tale ga nona kawa. Ia na Lawa ni Kalou e vakatara me vakawatitaka na marama yada qori e dua vei ratou na taci tagane, me rawa ni dua na luvena ulumatua me kua ni kawaboko kina na yaca i watina sa mate, me qarava tale ga na ka eratou taukena vakavuvale. *—Vkru. 25:5-7.

¹² A tukuna o Neomai na sala me vakawati kina o Ruci. Vakasamataka mada na widri ni matai Ruci ni vosa tiko o vugona. E se vou vei Ruci na Lawa e Isireli kei na kena ivakarau vakavanua. Ia e dokai Neomai vakalevu qai vakarorogo matua ena ka kece a tukuna. De vakamadua se rogo mawi na ka a tukuna vua o Neomai me cakava, e rawa tale ga ni veibeci, ia e duavata kina o Ruci. A tukuna ena yalomalumalumu: “A ka kecega ko sa kaya vei au ka’u na kitaka.”—Ruci 3:5.

13. Na cava eda vulica vei Ruci me baleta na vakarorogo vei ira na qase cake? (Raica tale ga na Jope 12:12.)

¹³ E dau dredre ena so na gauna vei ira na itabagone mera rogoca na nodra ivakasala na qase matua. E dau nanumi nira sega ni kila na qase na ituvaki dredre era sotava na itabagone. Na ivakaraitaki ni nona yalomalumalumu o Ruci e dusia ni vu ni veivakalougatataki na noda rogoca na nodra ivakasala yalomatua na qase cake, nira lomani keda ra qai vinakata tale ga meda vinaka kina. (Wilika Same 71:17, 18.) Ia na cava na ivakasala i Neomai? Vakacava, a vakalougatataki dina o Ruci ni muria?

14. Vakamacalataka na rara ni butu covuata kei na ka e dau caka kina.

¹⁴ Ena yakavi, a gole o Ruci ena rara ni butu covuata. E vanua tautauvata qai kaukaua, era dau kauta kina na dauteitei na nodra sila me lai butuki qai ceburaki. Na rara ni butu covuata e dau toka vakalevu ena dua na baba se delana, ni dau cagicagi vinaka ena sigalevu se yakavi. Era dau vakayagataka na tamata cakacaka na mataiva se isivi mera ceburaka kina na qanicovuata kei na tolonicovuata madu me rawa ni lutu ina rara na sorena, qai cagina tani na qanicovuata mamada.

15, 16. (a) Vakamacalataka mada na ka e yaco ena rara ni butu covuata ni suka na cakacaka o Poasa ena yakavi. (b) E kila vakacava o Poasa ni davo toka e yavana o Ruci?

¹⁵ E kila o Ruci ni sa suka na cakacaka ena yakavi. E wanonova toka o Poasa na ceburaki ni nona sila, me yacova ni sa lai dua na ibinibini levu. Ni kana oti vakavinaka, lai davo sara ena mua ni ibinibini sila. Qo sa kena ivakarau tu vei ira, de dua me taqomaki kina na sila mai vei ira na daubutako kei na manumanu rerevaki. A raici Poasa o Ruci ni davo sobu ena bogi oya. Qori sara ga na gauna me sa na cakava kina na ka a tukuna vua o Neomai.

¹⁶ A yaqa vakamalua yani o Ruci, dua na ka na tavatukituki ni utona. E raica ni moce lutu sara tu ga o Poasa. A muria na ka e tukuna o Neomai, cega na itutuvi mai na yavana, qai davo toka kina. Mani wawa toka yani. Ni oti e vica na aua, de dua a nanuma o Ruci ni sa na tawamudu nona wawa. E yavala ena lomalomanibogi o Poasa. E curumi koya na batabata, mani vakayayamo, rairai me ubia tale na yavana. Ia e vakila ni dua e tiko e yasana. A tukuni ena kena itukutuku: “Raica, sa dua na yalewa sa koto ki yavana.”—Ruci 3:8.

17. Na ka dina cava era lecava o ira na nanuma ni cala na veika a cakava o Ruci?

¹⁷ “O cei ko iko?” a taroga o Poasa. De a sautaninini o Ruci ni kaya: ‘O yau o Ruci, na nomuni vada: moni tevuka na nomuni itutuvi me ubia na nomuni vada, ni oni dauveivoli lesu.’ (Ruci 3:9) Eso na dauvakadewa ni gauna qo era kaya, ni ka e cakava kei na ka e tukuna o Ruci e vakaraitaka ni via veiyacovi kei koya, ia era lecava e rua na ka dina qo. Kena imatai, a muria o Ruci na ivakarau vakavanua ni gauna oya, ia sa sega tu ni matata se kilai na kena ibalebale nikua. E sega gona ni ka vakayalomatua meda vakatauvatana na ka e cakava qori o Ruci kei na ivakarau lolovira ni gauna qo. Kena ikarua, na ka a cakava o Poasa e vakaraitaka ni savasava qai taleitaka vakalevu na itovo i Ruci.

18. Na cava e tukuna o Poasa e veivakacegui vei Ruci, kei na rua na ituvaki cava e vakaibalebaletaka o koya?

¹⁸ Na malumu kei na malua ni itautau ni vosa i Poasa, sa macala tu ga ni vakacegui Ruci sara ga. E tukuna: “Mo kalougata maivei Jiova, na luvequ: sa levu na loloma ko sa cakava emuri oqo ka lailai eliu, ni ko sa sega ni muri ira na cauravou, se ra dravudravua se vutuniyau.” (Ruci 3:10) Na “ka lailai eliu” e dusia na dei ni nona loloma o Ruci vei Neomai ena nona tomani koya lesu e Isireli kei na nona qaravi koya. Na ka e “cakava emuri” o Ruci e dusia nona tu vakarau me vakawatitaki Poasa. E kila o Poasa ni na vinakata e dua na goneyalewa vakataki Ruci me vakawatitaka e dua ga na cauravou, vutuniyau se dravudravua. A vinakata ga o Ruci me caka vinaka vei Neomai, vei watina tale ga me kua ni kawaboko kina na yacana ena nona vanua. Sa rauta me tarai Poasa sara ga na nona sega ni nanumi koya ga o Ruci.

19, 20. (a) Na cava e sega ni vakawatitaki Ruci sara kina o Poasa? (b) E yalololoma vakacava o Poasa ni caka vinaka qai kauaitaka na ka e lomaleqataka o Ruci, kei na kena irogorogo?

¹⁹ E tomana o Poasa: “Ia oqo, na luvequ, mo kakua ni rere; au na cakava vei iko na ka kecega ko sa kaya: ni ra sa kila ko ira kecega na kai noqu mai na koro, ni ko sa yalewa yalododonu.” (Ruci 3:11) E marautaka me vakawatitaki Ruci, de dua a sega ni kurabui ni tukuni vua me voli koya lesu. E turaga yalododonu o Poasa, e sega ni cakava na ka me nanumi koya ga kina. E tukuna vei Ruci ni tiko tale e dua ena voli koya lesu, e wekana voleka na wati Neomai sa mate. Ena solia rawa vua na galala me voli Ruci lesu me watina.

²⁰ A tukuna o Poasa vei Ruci me davo tale me yacova ni sa kaca na mataka, me kua ni kilai nona biubiu. A vinakata me taqomaka na kedrau irogorogo, de ra nanuma na tamata ni rau vakayacora e dua na ivalavala tawadodonu. A davo tale e yavana o Ruci, de dua a davo ena vakacegu ni a sauma vakayalovinaka o Poasa na nona kerekere. Ni se buto na vanua, sa yadra mai o Ruci. A tawana o Poasa ena nona iovi o Ruci na ivakarau parile me nona iloloma, mani lesu i Peceliema.—Wilika  Ruci 3:13-15.

21. Na cava e tukuni kina ni “yalewa yalododonu” o Ruci, eda na vakadamurimuri koya vakacava?

²¹ Dua na ka nona marau o Ruci ni vakasamataka lesu na ka a tukuna o Poasa—ni kilai tu vei ira ni “yalewa yalododonu”! Qori e vakaraitaka na nona vinakata sara ga me kilai Jiova, me qaravi koya tale ga. E vakaraitaka tale ga na levu ni nona yalololoma qai kauaitaki Neomai kei ira na wekana, e yalorawarawa me muria na ivakarau ni bula kei na ivakarau vakavanua e vulagi kina. Ke da vakadamurimuria na vakabauta i Ruci, eda na saga meda doka na nodra ivakarau ni bula kei na nodra ivakarau vakavanua eso tale. Ke da cakava qori, ena vinaka na keda irogorogo.

22, 23. (a) Na cava e solia kina o Poasa na isolisoli vei Ruci? (Raica tale ga na ivakamacala e ra.) (b) Na cava a vakasalataki Ruci kina o Neomai me cakava?

²² ‘Luvequ, sa qai vakacava?’ A tarogi Ruci o Neomai ni lesu yani i vale. Kena irairai ni buto na vanua, e sega tale ga ni raici koya vinaka. A via kila tale ga o Neomai se yada tiko ga o Ruci, se sa veivosaki me vakawati. Sega tale ni wawa o Ruci ni tukuna vei vugona na ka kece erau cakava kei Poasa. E vakaraitaka tale ga vua na isolisoli parile a vakarautaka o Poasa me soli vei Neomai. *—Ruci 3:16, 17.

²³ A vakasalataki Ruci vakavinaka ena siga oya o Neomai me wawa tiko ga e vale me kua ni lai tomitomi ena were. E vakadeitaka vei Ruci: “Ni na sega ni vakacegu na tamata, sa na vakaotia mada na ka oqo edaidai.”—Ruci 3:18.

24, 25. (a) E vakaraitaka vakacava o Poasa ni turaga yalododonu qai sega ni dau nanumi koya ga? (b) A vakalougatataki vakacava o Ruci?

²⁴ E donu na nanuma i Neomai me baleti Poasa. E lako cake ena matamata ni siti, na vanua era dau sota kina na qase ni siti, mani waraka tiko na turaga e wekana voleka na wati Neomai. Ena matadra na ivakadinadina e tukuna o Poasa vua na turaga qori me voli Ruci lesu me watina. Ia a bese na turaga qori de qai vakacacani na nona ivotavota. Sa qai tukuna o Poasa ena matadra na ivakadinadina ena matamata ni siti, ni sa na volia lesu na nona ivotavota ni qele o Elimeleki na wati Neomai, sa na vakawatitaka tale ga na yada o Ruci na wati Maloni na luvei Elimeleki. E vakaraitaka o Poasa ni ka e cakava qori ena ‘maroroi tiko ga na yaca i koya sa mate ena nona ivotavota.’ (Ruci 4:1-10) E turaga yalododonu dina o Poasa qai sega ni dau nanumi koya ga.

²⁵ E qai vakawatitaki Ruci o Poasa. Eda wilika na kena itukutuku: “A sa solia vua ko Jiova me kunekune, a sa vakasucuma e dua na luvena tagane.” Era vakavinavinakataki Neomai na marama ni Peceliema, ra qai vakacaucautaki Ruci ni a qaravi vugona vinaka cake ni vakatauvatani ke qaravi Neomai e vitu na luvena. Eda kila e muri ni a qai tukai Tui Tevita na luvei Ruci. (Ruci 4:11-22) Sa qai mai tukai Jisu Karisito o Tevita.—Maciu 1:1. *

26. Na cava eda vulica ena ivakaraitaki i Ruci kei Neomai?

²⁶ E vakalougatataki dina o Ruci, vaka kina o Neomai, ni a veivuke ena susugi ni gone me vaka ga e luvena. Na nodrau ivakarau ni bula na marama qori e dusia vakamatata ni Kalou o Jiova ena sega ni guilecavi ira na yalomalua ra qai cakacaka vakaukaua mera bula kina. Ena sega tale ga ni guilecavi ira era yalodina vua, era veiqaravi kei ira na nona digitaki. Ena vakaicovitaki ira dina na yalodina me vakataki Poasa, Neomai, kei Ruci.