E SEGA ni sotava duadua o Kari na ituvaki qori. A dikeva e dua na isoqosoqo mai Igiladi e dau vukei ira e tauvimate nodra vakasama, ni 1 mai na 5 na tamata cakacaka e Peritania era kaya ni vakatauvimatetaki ira na lomaocaoca nira se cakacaka tu e liu. E 1 mai na le 4 era dau tagi e vanua ni cakacaka nira sega ni walia rawa na lomaocaoca. Na rarawataki ni bula vakailavo ena dua na gauna lekaleka sa oti, e vakavuna me tubu ena kena ivakatagedegede levu duadua na wainimate e vakalailaitaka na lomabibi.

Cava e vu ni nomu lomaocaoca?

• Lomaleqa ena vuku ni bula vakailavo se so tale na ituvaki

• Sivia na itavi

• Veileti kei na so tale

• Sotavi na ka vakadomobula

Tarai iko vakacava na lomaocaoca?

• Tauvimate

• Wawale qai yalolailai

• Sega ni moce vinaka

• Lomabibi

• Sega ni veimaliwai vinaka kei na so tale

 E veivakurabuitaki na ka e cakava na yago ni o lomaocaoca. Kena ivakaraitaki, e vakadrodroya e dua na mataqali wai na hormone mo kua kina ni ceguoca, mateniuto, se tubunidra. E curuma tale ga nomu salanidra na sela kei na suka ni yago a maroroi tu me qai vakayagataki ena gauna veiganiti. Na ka kece qori e vukei iko mo walia na ka e vakavuna nomu lomaocaoca. Ke o vakila ni o sa bula vinaka tale, o sa walia rawa na ka e vakavuna nomu lomaocaoca. Ia ke se sega ni yaco qori, o na vaka ga na idini e sega ni boko rawa ni na sega ni cegu nomu lomaleqa kei na nomu tavayaya. Nomu kila gona na ka mo cakava mo walia kina na lomaocaoca, ena yaga ena nomu bula vakayago kei na nomu vakasama.

E sega ni ca na lomaocaoca. E tukuna na isoqosoqo dau dikeva na mona mai Merika na American Psychological Association: “Na lomaocaoca e vaka na vaiolini. Ke sega ni vakadre vinaka na wa, ena karakaravisa qai vakavucesa na rogoca. Ke vakadre sivia tale, ena rogo ca se cagutu na wa. Na lomaocaoca tale ga vakasivia e rawa ni vakamatei keda, ia e rawa ni isaluaki ni bula ke vakarauta ga. E bibi gona mo kila na sala mo walia kina na lomaocaoca.”

Dua tale na ka me nanumi me baleta na lomaocaoca, oya ni duidui na ivakarau ni yaloda, eso era bulabula vinaka ra qai tautauvimate eso tale. Ena duidui gona na ka e rawa ni vakalomaocaocataki keda. De dua e vakalomaocaocataki iko vakasivia na nomu ituvatuva e veisiga, o sega kina ni yalodei se lewa vinaka ni basika vakasauri eso na ituvaki.

Eso era gunu alakaolo, vakayagataka na wainimategaga se vakatavako mera “walia” kina na lomaocaoca. Eso tale era sa kana tu ga se ra dabe tu ga e mata ni tivi se kompiuta. Qori e sega ni iwali ni leqa, e vakalevutaka ga. Na cava gona meda cakava meda walia kina na lomaocaoca?

Levu era walia na nodra lomaocaoca nira muria na ivakasala yaga ena iVolatabu. Vakacava e rawa ni vukei iko na ivakasala sa vakadinadinataki ni yaga? Veidutaitaka mada na taro qori kei na va na ituvaki e dau vakavuna na lomaocaoca.

 1 LOMALEQA

Eda dau lomaleqa kece ena so na gauna, ni tukuna na iVolatabu: ‘Eda dau sotava kece na gauna kei na veika tawanamaki.’ (Dauvunau 9:11) Na cava mo cakava ni o lomaleqa? Tovolea mada na vakatutu qo.

• Veitalanoa kei na dua nomu itokani se dua o nuitaka e vale. E laurai ena vakadidike ni nodra veitokoni o ira era kauaitaki iko, ena taqomaki iko mai na leqa e vu mai na lomaocaoca. Io, “sa loloma tiko e na veigauna kece na wekana na tamata, ka sa vaka na tacina e na gauna ni rarawa.”—Vosa Vakaibalebale 17:17.

• Kua ni dau leqataka na veika ena rairai sega sara ga ni yaco ni na vakayalolailaitaki iko. Qori na vuna e kaya kina na iVolatabu: “Kua sara ni lomaocaocataka na siga nimataka, ni veisiga yadua ena tu vata kei na kena lomaocaoca.”—Maciu 6:34.

• E yaga tale ga na masu. E tukuni ena 1 Pita 5:7: “Biuta vua na [Kalou] nomuni lomaocaoca kece, ni kauaitaki kemuni o koya.” E vakaraitaka na Kalou ni kauai ena nona vakacegui keda qai vakadeitaka ‘ni na sega sara ni vakanadakui’ ira era nuitaka dina na nona veivakacegui kei na nona veikaroni nira sotava na leqa.—Iperiu 13:5; Filipai 4:6, 7.

2 SIVIA NA ITAVI

E rawa ni vakalevutaka na nomu lomaocaoca na nomu ituvatuva e veisiga, levu na vanua o lakova, o sa cakacaka se vuli tu ga, qaravi ratou na gone se itubutubu sa qase. De dua ena sega ni levei rawa eso na ituvaki va qori. (1 Timoci 5:8) Ia na cava o rawa ni cakava?

• Me tiko na gauna galala mo cakava kina eso tale na ka, dau vakacegu vinaka tale ga. E kaya na iVolatabu: “Sa vinaka ni tawa tu e dua bau na liga ni sa tu vata kei na vakacegu, ka ca ni sa tawa tu na liga ruarua ka tu vata kei na oca kei na yalorarawa.”—Dauvunau 4:6.

• Vakadeitaka na cava me vakaliuci, qai bula rawarawa ga. (Filipai 1:10) De dua o rawa ni cakava qori ena nomu vakalailaitaka na nomu gauna ni cakacaka se ilavo o vakayagataka.—Luke 21:34, 35.

A dikeva tale nona ituvatuva o Kari sa cavuti oti mai, e kaya: “E laurai ena noqu ivakarau ni bula niu nanumi au ga.” A volitaka nona bisinisi qai digia e dua na cakacaka ena levu kina na nona gauna e vale. E tomana: “Sa sega ni levu na neirau ilavo vakaveiwatini, ia keirau sa sega ni lomaocaoca vakalevu me vaka e liu qai levu na gauna keirau vakayagataka ena vuvale kei ira na itokani. Au na sega ni sosomitaka na lomavakacegu au sa vakila tiko qo ena dua na sasaga vakabisinisi.”

 3 VEILETI KEI NA SO TALE

E rawa ni vakavuna na lomaocaoca na noda veileti kei na so tale, vakabibi e vanua ni cakacaka. Ke o sotava na ituvaki qori, e tiko eso na ka o rawa ni cakava.

• Kua ni yalototolo ni vakacudrui iko e dua. Kua ni utura na buka ena nomu cakava e dua na ka ena kuria ga na cudru. E kaya na Vosa Vakaibalebale 15:1: “A vosa vakayalovinaka sai vakamalumu ni cudru: Ia na vosa vakararawa sa vakatubura na cudru.”

• Ni drau veileqaleqati kei na dua, drau walia taurua ga, me caka tale ga ena veidokai de nanuma o koya kadua ni sega na kena yaga.—Maciu 5:23-25.

• Tovolea mo kila na ivakarau ni lomana kei na nona rai. Ke o biuti iko ena kena ituvaki, o na ‘berabera ni cudru.’ (Vosa Vakaibalebale 19:11) Ena vukei iko tale ga mo raica na ka mai na nodra rai eso tale.

• Tovolea mo dauveivosoti. E yaga na veivosoti, e wainimate vinaka tale ga. E ripotetaki ena dua na vakadidike ena 2001, na noda “sega ni dauveivosoti” e vakavuna na tubunidra kei na tavatukituki totolo ni uto, ia na veivosoti e vakalailaitaka na lomaocaoca.—Kolosa 3:13.

4 SOTAVI NA KA VAKADOMOBULA

E vakaloloma na veika e sotava o Nieng, e tiko mai Cambodia. A mavoa ena 1974 ni kacabote na gasaukuro ena dua na rara ni waqavuka. Ena yabaki tarava a mate o watina, rua na luvena, kei tinana. A kama ena 2000 na nona vale kei na iyau qai mate na ikarua ni watina ni oti e tolu na yabaki. Na ka kece qori e vakavuna me via vakamatei koya.

Ia e raica o Nieng e dua na sala me vosota kina. Me vakataki Kari, na veika e dikeva o Nieng mai na iVolatabu e vukei koya dina, qai vinakata tale ga o koya me vukei ira eso tale mera vakila tale ga qori. Na veika e sotava qori eda lai nanuma kina na ka era raica na dauvakadidike mai Peritania ena 2008. Era dikeva ni na “wali na lomaocaoca” ke da dau ‘solika vei ira na so tale,’ ia na ivakasala qori sa uqeta makawa tu mai na iVolatabu.—Cakacaka 20:35.

E vukei Nieng tale ga na inuinui totoka ni veigauna se bera mai, sa na oti kece kina na leqa e vakararawataka tu na kawatamata qai vakilai e vuravura na “sautu levu.”—Same 72:7, 8.

E talei na inuinui dina kei na ivakasala yaga me wali kina noda lomaocaoca qai kune ga qori ena iVolatabu. Sega tale ni dua na ivola e vakasakiti me vaka na iVolatabu, sa yaga tale ga vei ira e milioni vakacaca. E rawa ni yaga tale ga vei iko.