Na manumanu ni mate e vaka na meca e veivala kei na yagoda e veisiga. Eda na rairai sega ni kila nira tu na manumanu ni mate nida sega ni raica rawa. Ia e rawa nira veivakamatei. * Levu na gauna sa dau vakarusa rawa na manumanu ni mate na sotia ni yago ni bera ni vakadewa na mate. Ia eso tale na gauna eda na tauvimate ke kaukaua na manumanu ni mate qai malumalumu na sotia ni yago. Sa na vinakati ena gauna va qori na wainimate kei na veiqaravi vakavuniwai meda valuta kina na mate.

A sega tu ni kilai me vica vata na udolu na yabaki ni tiko na manumanu somidi e sega ni raica rawa na tamata, qai dau vakadewa na mate. Ia na gauna era dikeva kina ena ika19 ni senitiuri na saenitisi ni rawa ni vakadewa na mate eso na manumanu somidi, eda sa qai kila na ka meda cakava meda taqomaki keda kina. E veivuke vakalevu na vakadidike vakavuniwai ena kena vakaoti se vakalailaitaki eso na matedewa, wili kina na smallpox kei na polio. Ia e veitauvi tale ena dua na gauna lekaleka qo eso na mate me vaka na yellow fever kei na dengue. Raica mada e vica na vuna qo:

• E vica vata na milioni era dau tauvimate tu nira gole i vanuatani e veiyabaki. E volai ena ivola na Clinical Infectious Diseases, ni “levu na mate rerevaki” nikua era vakadewa o ira na dau veilakoyaki e veiyasa i vuravura.

• Eso na manumanu ni mate era kaukaua sara, sa sega kina ni yaga na wainimate e vakarautaki me valuta na manumanu ni mate. E kaya na isoqosoqo na World Health Organization: “Dua na gauna qo sa na vodi na wainimate e dodonu me valuta na manumanu ni mate, sa na tekivu veivakamatei tale . . . e levu na matedewa.”

• Na tiko yavavala kei na dravudravua e dau vakadredretaka na sasaga ni matanitu me vakalailaitaka na dewa ni mate.

• E levu era sega ni kila mera tarova vakacava na tauvimate.

Ia kila na cava, e levu na ka o rawa ni cakava mo taqomaki iko kina kei na nomu vuvale. Ke o tiko mada ga ena veivanua e se vakatorocaketaki tiko, o se rawa ga ni muria eso na vakatutu yaga ena vakamacalataki ena ulutaga tarava.