WUVƐ̌ Ɔ: Wuvɛ̌ ɖé lɛ, ɖi gblègblé kpo gbeklanxamɛ kpo kpéwú bo sú kún dó nú Biblu ɔ ǎ. É ɖò mɔ̌ có, wema-vɔ́-wlantɔ́ kpo lilɛdogbeɖevomɛtɔ́ ɖé lɛ kpo ko tɛnkpɔn bo na ɖyɔ wɛn Biblu tɔn ɔ. Hweɖelɛnu ɔ, ye tɛnkpɔn bo na ɖyɔ Biblu ɔ sɔgbe xá nùkplɔnmɛ yetɔn lɛ, bo gbɛ́ nùkplɔnmɛ yetɔn lɛ ɖyɔ sɔgbe xá Biblu ɔ. Kpɔ́ndéwú ɖé lɛ ɖíe:

• Nɔtɛn sinsɛn-biblo tɔn: Ðò xwè kanweko ɛnɛgɔ ɔ kpo wegɔ ɔ kpo J.H.M. tɔn tɛntin ɔ, mɛ e wlan Pɛntateki Samalíinu lɛ tɔn * lɛ é gɔ́ xó nú Tíntɔ́n 20:17 bo ɖɔ, “ɖò Aargaareezem. Bɔ finɛ wɛ a ɖó na bló vɔsakpe ɖé ɖó.” Mɔ̌ mɛ ɔ, Samalíinu lɛ ba bo na bló bɔ Mawuxówema ɔ na nɔ gudo nú tɛmpli e ye gbá ɖó “Aargaareezem,” alǒ Galizimu Só jí é.

• Nùkplɔnmɛ atɔnɖobǔ tɔn: È fó Biblu ɔ b’ɛ kpò kpɛɖé b’ɛ na bló xwè 300 é ɔ, wema wlantɔ́ e nɔ jɛhun dó Atɔnɖobǔ jí é ɖé gɔ́ xó nú 1 Jaan 5:7 bo ɖɔ, “ɖò jixwé, Tɔ́ ɔ, Xó ɔ, kpo Gbigbɔ Mímɛ́ ɔ kpo: bɔ atɔn enɛ lɛ nyí ɖokpo.” Xó enɛ lɛ ka ɖò nùwlanwlan dòdó ɔ mɛ ǎ. Akɔwé Biblu tɔn Bruce Metzger ɖ’ayǐ wu ɖɔ jí, “bɛ́sín xwè kanweko ayizɛngɔ ɔ, è nɔ mɔ xógbe enɛ lɛ hwɛhwɛ ɖò alɔnuwema Biblu tɔn Latɛ́ɛngbe Xóxó tɔn lɛ kpo [Latɛ́ɛngbe] Vulgate tɔn lɛ kpo mɛ.”

• Nyikɔ Mawu tɔn: Lilɛdogbeɖevomɛtɔ́ Biblu tɔn gègě nɔ ɖó dó tangbló Jwifu lɛ tɔn ɖé wu bo nɔ ɖè nyikɔ Mawu tɔn sín Mawuxówema ɔ mɛ. Ye nɔ sɔ́ tɛnmɛ-nyikɔ ɖevo lɛ ɖó tɛn tɔn mɛ, ɖi “Mawu” alǒ “Aklunɔ.” È ka zán tɛnmɛ-nyikɔ enɛ lɛ ɖò Biblu mɛ nú Gbɛɖotɔ́ ɔ kɛɖɛ ǎ, loɔ, è lɛ́ zán nú gbɛtɔ́ lɛ, nǔmɛsɛn lɛ, kaka jɛ Awovi jí.​—Jaan 10:34, 35; 1 Kɔlɛntinu lɛ 8:5, 6; 2 Kɔlɛntinu lɛ 4:4. *

LEE BIBLU Ɔ GÉZÉ GBƆN É: Jɛ nukɔn hwɛ̌ ɔ, Biblu-vɔ́-wlantɔ́ ɖé lɛ keya nú nǔ ǎ alǒ tlɛ ɖu ahizi có, ye mɛ gègě ɖevo lɛ sín alɔ sè kpɛ́n tawun bɔ ye ɖó ayi te céɖécéɖé dó azɔ̌ yetɔn wu. Ðò xwè kanweko ayizɛ́n  gɔ́ ɔ kpo wǒ gɔ́ ɔ kpo H.M. tɔn vlamɛ ɔ, Massorète lɛ vɔ́ Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É wlan, bɔ è nɔ ylɔ azɔ̌ yetɔn lɛ ɖɔ nùwlanwlan Massorète lɛ tɔn lɛ. È ɖɔ ɖɔ ye nɔ xà xókwin lɛ kpo wekwín lɛ kpo bo na dó kudeji ɖɔ emi kún wà azɔ̌ nyì dò ó. Enyi ye mɔ ɖɔ nùwanyido lɛ ɖò wema dòdó e zán wɛ ye ɖè é mɛ ɖò fí ɖé ɔ, ye nɔ ɖó wuntun ɖó tɛnmɛ vɔ̌tɔ́ e ɖò fí ɔ kpá lɛ é. Massorète lɛ lɔn bo ɖyɔ nùwlanwlan Biblu tɔn lɛ ǎ. Nùkplɔnmɛtɔ́ Moshe Goshen-Gottstein wlan ɖɔ: “Jlǒ sísɔ́ dó ɖyɔ nǔ e ɖ’emɛ é na cí hwɛ e syɛn hú bǐ é huhu ɖɔhun nú ye.”

Wegɔ ɔ, alɔnuwema Biblu tɔn tobutobu e tíìn ɖò égbé lɛ é d’alɔ akɔwé Biblu tɔn lɛ bɔ ye ɖ’ayi nùwanyido lɛ wu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, sinsɛngán lɛ kplɔ́n mɛ nú xwè kanweko mɔkpan ɖɔ Biblu Latɛ́ɛngbe tɔn e emi nɔ zán é mɛ wɛ nùwlanwlan Biblu tɔn adodwé ɔ ɖè. É ɖò mɔ̌ có, ɖò 1 Jaan 5:7 mɛ ɔ, ye gɔ́ xógbe masɔgbe e mǐ mɔ ɖò bǐbɛ̌mɛ xota elɔ tɔn lɛ é na. Nùwanyido enɛ tlɛ ɖò Biblu nukúnɖeji Roi Jacques tɔn e ɖò Glɛnsigbe mɛ é mɛ! Loɔ, ee è mɔ alɔnuwema Biblu tɔn ɖevo lɛ é ɔ, etɛ ye ka ɖexlɛ́? Bruce Metzger wlan ɖɔ: “Nukɛgbe ɔ [ee è gɔ́ nú 1 Jaan 5:7 é] ɖò alɔnuwema Biblu tɔn xóxó lɛ (Syriaque, Copte-Gbè, Arménie-Gbè, Ethiopie-Gbè, Arabe-Gbè, Slave-Gbè) ɖebǔ mɛ zɛ Latɛ́ɛngbe tɔn kɛɖɛ wu ǎ.” Wǎgbɔ tɔn ɔ, è ɖè nukɛgbe agɔ ɔ sín Biblu Roi Jacques tɔn e è vɔ́ jla ɖó é kpo Biblu ɖevo lɛ kpo mɛ.

Alɔnuwema Biblu tɔn xóxó lɛ ka ɖexlɛ́ ɖɔ wɛn e ɖ’emɛ é ɖò alɔji à? Hwenu e è mɔ Wema Mlámlá Xù Kúkú ɔ Tɔn Lɛ ɖò 1947 é ɔ, akɔwé Biblu tɔn lɛ wá kpéwú bo jlɛ́ nùwlanwlan Massorète lɛ tɔn e ɖò Ebléegbe mɛ lɛ é dó nǔ e ɖò wema mlámlá Biblu tɔn e è wlan sín xwè afatɔ́n jɛji jɛ nukɔn lɛ mɛ é wu. Gbɛ̌ta e ɖè Wema Mlámlá Xù Kúkú ɔ Tɔn Lɛ tɔ́n é sín hagbɛ̌ ɖé wá ɖɔ ɖɔ wema mlámlá ɖokpo wɛ “na kúnnuɖenú e è ma sixu gbɛ́ ǎ é ɖɔ wema-vɔ́-wlantɔ́ Jwifu lɛ nɔ gbeji ɖò wema Biblu tɔn lɛ vívɔ́ wlan mɛ, bo ka bló kpo sɔxwixwe kpo nú xwè afatɔ́n jɛji.”

Ðò wemasɛxwetɛn The Chester Beatty Library Dublin tɔn ɖò Irlande ɔ, è tɛ́ fɛ́n e jí Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É sín wema ɖokpo ɖokpo ɖè é, bɔ alɔnuwema Biblu tɔn xwè kanweko wegɔ H.M. tɔn lɛ lɔmɔ̌ ɖ’emɛ; è fó Biblu ɔ wlanwlan é ɔ, xwè 100 mɔ̌ kpowun gudo sín alɔnuwema wɛ nyí enɛ lɛ. Xókwintinmɛwegbo Biblu tɔn ɖé ɖɔ: “Fɛ́n lɛ na mɔjɛmɛ yɔyɔ̌ gègě dó gǒflɛ́mɛ nùwlanwlan ɔ tɔn jí kpowun ǎ, ye lɛ́vɔ ɖexlɛ́ ɖɔ nǔ ɖě kún jɛ dò ɖò lee è vɔ́ nǔ lɛ wlan gbɔn é mɛ ó.”​—The Anchor Bible Dictionary.

NǓ E MƐ É TƆ́N KƆ DÓ É: Xwè nabi e alɔnuwema Biblu tɔn lɛ ɖó é kpo kpɔ́ e ye sù é kpo d’akpà nǔ e ɖò Biblu mɛ é wu ǎ, é nyɔ́ wà ɔ, ye bló è ɖó wɛ. Mɛɖaxo Frederic Kenyon wlan dó Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Glɛkigbe Mɛ É wu ɖɔ: “Wema hwexónu tɔn ɖebǔ ɖó kúnnuɖenú dòdó gègě mɔhun dó nùwlanwlan e ɖ’emɛ lɛ é wu ǎ, lobɔ akɔwé e ma ɖu kpa ǎ é ɖě sixu gbɛ́ ɖɔ nùwlanwlan e mǐ ɖó égbé é kún ɖò alɔji tawun ó ǎ.” Akɔwé William Henry Green ɖɔ dó Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É wu ɖɔ: “È hɛn ɔ, è na ɖɔ kpo jiɖiɖe kpo ɖɔ è kún vɔ́ wema hwexónu tɔn ɖé wlan bɔ é sɔgbe sɔ ɛ ó.”