Ano ang Ginatudlo sang Kinaugali?

“Pamangkuta karon ang kasapatan, kag sila magatudlo sa imo; ang kapispisan sang kalangitan, kag magasugid sila sa imo; ukon hambala ang duta, kag ini magatudlo sa imo; kag ang kaisdaan sang dagat magasaysay sa imo.”—JOB 12:7, 8, Ang Biblia, PBS.

SINING karon lang nga tinuig ang mga sientipiko kag mga enhinyero literal nga nagpatudlo sa mga tanom kag kasapatan. Ginatun-an kag ginailog nila ang desinyo sang nagkalainlain nga mga tinuga—isa ka patag nga ginatawag biomimetics—sa panikasog nga makaimbento sing bag-o nga mga butang kag mapauswag pa ang nagaluntad na nga mga makina. Samtang ginabinagbinag mo ang masunod nga mga halimbawa, pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Sin-o ang nagakabagay gid nga hatagan sing kredito tungod sini nga mga desinyo?’

Pagtuon Gikan sa mga Kapay sang Balyena

Ano ang matun-an sang mga manugdesinyo sing eroplano gikan sa balyena nga humpback? Tuman kadamo. Ang isa ka adulto nga humpback nagabug-at sing mga 30 ka tonelada—kaangay sang bug-at sang kargado gid nga trak—kag medyo matig-a ang lawas sini nga may daku kag daw pakpak nga mga kapay. Ining 12-metros kalaba nga sapat makisay sa idalom sang tubig. Halimbawa, agod makuha ang kalan-on nga mga kasag ukon isda sa idalom-tubig, ini nga balyena nagatiyog paibabaw samtang nagabuga sing madamo nga bukal. Ginasikop kag ginabatak sining daw lambat nga mga bukal, nga may 1.5 metros lamang nga diametro, ang mga pagkaon sa ibabaw-tubig. Nian maabtik ini nga ginahalunhon sang balyena.

Natingala gid ang mga manugpanalawsaw kon paano ining matig-a sing lawas nga sapat makatiyog sa tuman kagamay nga tipulon. Natukiban nila nga ang korte sang mga kapay sang balyena amo gali ang sekreto. Ang kilid sang iya mga kapay indi mahining, kaangay sang pakpak sang eroplano, kundi daw may ngipon sang lagari kag isa ka raya sang mga bukolbukol nga ginatawag mga tubercle.

 Samtang ang balyena madasig nga nagalangoy, ining mga tubercle labi pa nga nagahatag-buylo paibabaw kag nagapamag-an pa sang iya madasig nga paglangoy. Paano? Ginpaathag sang dyurnal nga Natural History nga ginapadasig sang mga tubercle ang talunsay nga pagbuyong sang tubig sa ibabaw sang kapay, bisan pa hinali nga magpaibabaw ang balyena. Kon ang kilid sang kapay wala sini nga mga bukolbukol, ang balyena indi makatiyogtiyog samtang nagalumpatlumpat bangod ang tubig daw magaalimpulos sa likuran sang kapay kag indi ini makahatag-buylo sa pagpaibabaw.

Ano ang kapuslanan sini nga tukib? Ang mga pakpak sang eroplano nga ginsunod sa desinyo sang kapay sang balyena dapat nga may pila ka wing flap ukon iban pa nga mga mekanismo sa pagpaayon sa hangin. Ini nga mga pakpak indi peligruso kag mas mahapos mentinahon. Nagapati ang eksperto sa biomechanics nga si John Long nga sa pila ka adlaw “mahimo gid nga ang tanan nga jetliner may bukolbukol subong sang kapay sang balyena nga humpback.”

Pag-ilog sa mga Pakpak sang Seagull

Siempre pa, ang pakpak sang eroplano gin-ilog na sa korte sang pakpak sang pispis. Apang, sining karon lang, ginpauswag pa gid sang mga enhinyero ini nga pag-ilog. “Ang mga manugpanalawsaw sa University of Florida,” report sang New Scientist, “naghimo sing isa ka de-remote control nga modelo nga nagailog sa ikasarang sang seagull sa paglupadlupad, pagsurip kag pagtimbuok sing madasig.”

Ang mga seagull daw naga-eksibisyon nga makalupadlupad paagi sa pagkulokulo sang ila pakpak sa mga lutalutahan sa siko kag abaga. Nagailog sang desinyo sining nagakulokulo nga pakpak, “ang 24-pulgada nga modelo nagagamit sing isa ka diutay nga motor sa pagkontrol sang isa ka serye sang metal nga mga kordon nga nagapagiho sang mga pakpak,” siling sang magasin. Bangod sining gindesinyo sing maalamon nga mga pakpak, ang magagmay nga eroplano makalupadlupad kag makasurip sa ulot sang matag-as nga mga tinukod. Interesado gid ang U.S. Air Force sa paghimo sining mahapos maniobrahon nga eroplano para gamiton sa pagpangita sing kemikal ukon biolohiko nga mga hinganiban sa dalagku nga mga siudad.”

Pagkopya sa Tiil sang Tuko

Ang tawo madamo man sing matun-an gikan sa mga sapat sa duta. Halimbawa, ang tuko may ikasarang sa pagkamang sa mga dingding kag sa pagtapik sa kisame. Bisan sang panahon sang Biblia, ini nga sapat nakilal-an tungod sining tumalagsahon nga ikasarang. (Hulubaton 30:28) Ano ang sekreto kon ngaa ang tuko indi apektado sang grabidad amo nga indi sia mahulog?

Ang tuko nagapilit bisan sa daw kristal kahining nga mga kadaygan bangod sang gamay nga  bulubalahibo sa tiil sini, nga ginatawag seta. Ang tiil wala nagapagua sing kola. Sa baylo, ginagamit sini ang puwersa sang magagmay kaayo nga mga molekula. Ang mga molekula sa duha ka kadaygan nagatapik bangod sang nagapatapik nga puwersa nga nakilal-an nga van der Waals forces. Sa kinaandan, ang grabidad mas mabaskog sangsa sini nga mga puwersa, amo kon ngaa indi ka makasaka sa dingding paagi lamang sa pagpadapat sang imo kamot sa sini. Apang, bangod sang gamay nga mga seta sang tuko, nagalapad ang kadaygan nga nagadapat sa dingding. Ang van der Waals forces, kon pamuaron sa linibo ka seta sa tiil sang tuko, makapatubas sing bastante nga puwersa nga makadala sang kabug-aton sang tuko.

Ano ang kapuslanan sini nga tukib? Ang sintetiko nga materyales nga gin-ilog sa tiil sang tuko sarang magamit subong alternatibo sa Velcro—isa pa ka ideya nga ginkopya gikan sa kinaugali. * Ginbalikwat sang dyurnal nga The Economist ang isa ka manugpanalawsaw nga nagsiling nga ang materyal nga ginhimo gikan sa “gecko tape” ilabi na nga mapuslanon “para sa mga doktor kon ang kemikal nga adhesibo indi mahimo gamiton.”

Sin-o ang Takus sa Kredito?

Sini man nga tion, ang National Aeronautics and Space Administration naghimo sing isa ka madamo sing tiil nga robot nga nagalakat kaangay sang iwi-iwi, kag ang mga enhinyero sa Finland nakahimo na sing anom sing tiil nga traktora nga makataklad sa mga balagbag kaangay sang ginahimo sang isa ka daku kaayo nga insekto. Ang iban nga mga manugpanalawsaw nagdesinyo sing tela nga may gamay nga mga takoptakop (flap) nga nagailog sa kon paano nagaabre kag nagakipot ang pinecone. Ang isa ka pabrika sang mga salakyan nagahimo sing isa ka behikulo nga nagailog sang daw nagadanlog lang sa tubig (low-drag) nga desinyo sang boxfish. Kag ginatun-an sang iban nga mga manugpanalawsaw ang pagka-shock-absorber sang pakinhason nga abalone (sobrasobra), sa tuyo nga makahimo sing mas mamag-an, mas mabakod nga limbutong.

Tuman kadamo kag maayo gid nga mga ideya ang makuha gikan sa kinaugali amo nga ang mga manugpanalawsaw naghimo sing isa ka database nga may listahan sang linibo ka sistema sa biolohiya. Sarang mausisa sang mga sientipiko ini nga database sa pagpangita sing “mga solusyon sang kinaugali sa ila mga problema sa desinyo,” siling sang The Economist. Ining kinaugali nga mga sistema gikan sa sining database ginatawag nga “biolohiko nga mga patente.” Kinaandan na nga ang nagapanag-iya sang patente isa ka tawo ukon kompanya nga nagrehistro sing legal sang isa ka bag-ong ideya ukon makina. Tuhoy sining database sang biolohiko nga patente, ang The Economist nagsiling: “Paagi sa pagtawag sa maalamon nga mga ideya sang biomimetic nga ‘biolohiko nga mga patente’, ginapadaku gid sang mga manugpanalawsaw nga ang kinaugali amo, kon sa aton pa, ang nagapanag-iya sang patente.”

Paano naangkon sang kinaugali ining tanan nga maalamon nga mga ideya? Mahimo ipatungod sang madamong manugpanalawsaw ang daw maalamon nga mga desinyo nga makita gid sa kinaugali sa minilyon ka tuig nga trial and error sang ebolusyon. Apang, tuhay ang nangin konklusion sang iban nga mga manugpanalawsaw. Ang microbiologo nga si Michael Behe nagsulat sa The New York Times sang 2005: “Ang mabakod nga pagluntad sang desinyo [sa kinaugali] nagahatag sing maathag gid nga argumento: kon ang hitsura, paglakat kag gahod pareho sang pato, nian, magluwas nga tuhay ang ginapakita sang ebidensia, may basihan gid kita sa paghinakop nga isa ini ka pato.” Ano ang iya konklusion? “Kon ang isa ka butang maathag gid nga may desinyo, ini nga katunayan indi dapat balewalaon.”

Pat-od gid nga ang enhinyero nga nagdesinyo sang luwas sa katalagman kag mas episyente nga pakpak sang eroplano takus gid nga hatagan sing kredito bangod sang iya desinyo. Subong man, ang imbentor nga nagdesinyo sang isa ka mas madamo sing kapuslanan nga bendahe—ukon sang isa ka mas komportable nga tela ukon sang isa ka mas episyente nga salakyan—takus gid nga hatagan sing kredito bangod sang iya desinyo. Sa katunayan, ang isa ka manufacturer nga nagakopya sang desinyo sang iban apang wala nagakilala ukon nagahatag sing kredito sa naghimo sang desinyo mahimo tamdon nga isa ka kriminal.

Busa, sa banta mo, makatarunganon bala nga ang kaalam sa orihinal nga desinyo sa kinaugali nga ginakopya lamang sang batid nga mga manugpanalawsaw sa paglubad sang ila mabudlay nga mga problema bahin sa inhenyeriya, ipatungod nila ang kredito sa teoriya sang ebolusyon? Kon ang kopya nagakinahanglan sing isa ka intelihente nga desinyador,  kamusta naman ang orihinal? Sa pagkamatuod, sin-o ang takus gid nga hatagan sing mas daku nga kredito, ang maestro nga dibuhista bala ukon ang estudyante nga nagailog lamang sang iya desinyo?

Isa ka Lohiko nga Konklusion

Sa tapos marepaso ang ebidensia sang desinyo sa kinaugali, madamo nga tawo ang nagaugyon sa balatyagon sang salmista nga nagsulat: “Kadamo sang imo mga binuhatan, O Jehova! Sa kaalam ginhimo mo ini tanan. Ang duta puno sang imo mga binuhatan.” (Salmo 104:24) Amo man sini ang nangin konklusion sang manunulat sang Biblia nga si Pablo. Nagsulat sia: “Kay ang iya [Dios] di-makita nga mga kinaiya, bisan ang iya dayon nga gahom kag pagka-Dios, maathag nga makita kutob sang pagtuga sa kalibutan, bangod mahantop ini sa mga butang nga gintuga.”—Roma 1:19, 20.

Apang, madamo nga sinsero nga mga tawo nga nagatahod sa Biblia kag nagatuo sa Dios ang ayhan mangatarungan nga mahimo nga gintuga sang Dios ang mga kalatingalahan sa kinaugali paagi sa ebolusyon. Apang, ano ang ginatudlo sang Biblia?

[Nota]

[Blurb sa pahina 5]

Ngaa ang kinaugali may yara tuman kadamo nga maayo nga mga ideya?

[Blurb sa pahina 6]

Sin-o ang nagapanag-iya sang patente sang kinaugali?

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 7]

Kon ang kopya nagakinahanglan sing intelihente nga desinyador, kamusta naman ang orihinal?

Ginailog sining mahapos maniobrahon nga eroplano ang mga pakpak sang “seagull”

Ang tiil sang tuko wala gid nagakahigkuan, wala nagabilin sing agi, nagapilit sa bisan ano nga kadaygan magluwas sa Teflon, kag mahapos nga nagapilit kag nagakahukas. Ginatinguhaan ini nga kopyahon sang mga manugpanalawsaw

Ang isa ka behikulo ginkopya sa daw nagadanlog lang sa tubig nga desinyo sang “boxfish”

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kahon/Mga retrato sa pahina 8]

DUNA NGA MAALAM NGA MGA NABIGADOR

Madamo nga kasapatan ang “duna nga maalam” kon paano sila nagalakbay sa bug-os nga planeta nga Duta. (Hulubaton 30:24, 25) Binagbinaga ang duha ka halimbawa.

▪ Sistema sa Trapiko sang mga Subay Paano makatultol pauli ang mga subay nga nagapangita sing pagkaon? Natukiban sang mga manugpanalawsaw sa United Kingdom nga wala labot sang pagbilin sing baho bilang tanda, ang iban nga subay nagagamit sing geometriya sa paghimo sing banas nga nagapahapos sang pagtultol nila sang dalan pauli. Halimbawa, ang mga subay nga pharaoh “nagahimo sing banas halin sa ila balay nga nagasanga sa anggulo nga 50 tubtob 60 ka digri,” siling sang New Scientist. Ano ang tumalagsahon sa sini nga pamaagi? Kon ang subay magpauli kag mag-abot sa nagasanga nga banas, duna ini nga nagaagi sa banas nga nagaliko diutay, nga sigurado gid nga nagapadulong sa ila balay. “Ang geometriya sang nagasanga nga mga banas,” siling sang artikulo, “daku gid nga bulig sa paglakat sang mga subay, ilabi na kon ang mga subay nagalakat sa duha ka direksion, kag indi gid sila magtalang, gani indi mauyang ang ila enerhiya.”

▪ Mga Kompas sang Pispis Madamo nga pispis ang nagalakbay sing eksakto gid sa malayo nga mga lugar kag sa tanan nga sahi sang paniempo. Paano? Natukiban sang mga manugpanalawsaw nga mahibaluan sang mga pispis ang magnetic field sang duta. Apang ang “magnetic field lines [sang duta] indi palareho sa nagkalainlain nga mga lugar kag indi sa tanan nga tion nagatudlo sa aminhan,” siling sang dyurnal nga Science. Ngaa wala nagatalang ang nagalakbay nga mga pispis? Ginapasibu sing eksakto sang mga pispis ang ila nasulod nga kompas sa pagtunod sang adlaw kada gab-i. Bangod ang posisyon sang nagatunod nga adlaw nagabag-o depende sa latitud kag sa panag-on, nagahunahuna ang mga manugpanalawsaw nga ini nga mga pispis makapasibu sa mga pagbag-o bangod sang “isa ka biolohiko nga relo nga nagasugid sa ila sang tiempo sang tuig,” siling sang Science.

Sin-o ang nagtudlo sa subay nga mahangpan niya ang geometriya? Sin-o ang naghatag sa mga pispis sing kompas, biolohiko nga relo, kag utok nga makapatpat sang impormasyon nga ginahatag sini nga mga instrumento? Ang indi intelihente bala nga ebolusyon? Ukon ang isa ka intelihente nga Manunuga?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004