SANG ikap-at nga siglo B.C.E., ang Gresya * nangin importante nga bahin sang kasaysayan. Ginatawag ini sa Biblia nga ikalima nga kagamhanan sa kalibutan. Ini tanan bangod sa bataon nga taga-Macedonia nga si Alejandro nga sang ulihi gintawag Alejandro nga Daku. Ang mga kagamhanan nga ginsundan sang Gresya amo ang Egipto, Asiria, Babilonia, kag Medo-Persia.

Sang mapatay si Alejandro, nabungkag kag nagluya ang iya emperyo. Pero ang kultura, lenguahe, relihion, kag pilosopiya sang Gresya nagpadayon.

Wala ginasugid sang Biblia kon may mga propeta sang Dios sang tion nga nagagahom ang Gresya, ukon may mga tulun-an sa Biblia nga ginsulat sadto. Pero may tagna ang Biblia parte sa Gresya. Isa pa, ang impluwensia sang Griego nga kultura pirme ginasambit sa Cristianong Griegong Kasulatan, nga ginatawag man Bag-o nga Testamento. Ang matuod, sa Israel may isa ka grupo sang napulo ka siudad nga ginatawag Decapolis, nga naghalin sa Griego nga tinaga nga “pulo ka siudad.” (Mateo 4:25; Marcos 5:20; 7:31) Ini nga lugar ginasambit pirme sa Biblia kag ginapamatud-an sang sekular nga kasaysayan kag sang nabilin sang  mga teatro, ampiteatro, templo, kag mga palaliguan.

Madamo man sing ginsambit ang Biblia parte sa kultura kag relihion sang Gresya, ilabi na sa tulun-an sang Binuhatan nga ginsulat sang doktor nga si Lucas. Binagbinaga ang pila sa sini:

Sang magbisita si apostol Pablo sa Atenas sang 50 C.E., ang Biblia nagsiling nga ang siudad “puno sing mga idolo.” (Binuhatan 17:16) Ginpamatud-an sang kasaysayan nga ang Atenas kag ang pila ka siudad sini puno sing mga idolo kag mga altar.

Ang Binuhatan 17:21 nagsiling nga “ang tanan nga taga-Atenas kag ang mga dumuluong nga nagapuyo didto wala sing ginahimo sa ila bakante nga tion kundi nagasugid ukon nagapamati sa bag-o nga butang.” Ginpamatud-an sang mga sinulatan nanday Thucydides kag Demosthenes nga ang mga taga-Atenas mahilig mag-istorya kag magdebate.

Ang Biblia espesipiko nga nagasiling nga may pila ka Epicureo kag Estoico “nga nagpakigdiskusyon” kay Pablo kag gindala pa gani nila sia sa Areopago para makapamati pa gid sa iya. (Binuhatan 17:18, 19, APD) Ang Atenas kilala nga madamo sing mga philosopher, pareho sang mga Epicureo kag Estoico.

Ginhinambitan ni Pablo ang altar sa Atenas nga nasulatan, sa isa ka dios nga wala makilala. (Binuhatan 17:23) Ini nga mga altar mahimo ginpatindog ni Epimenides sang Creta.

Sa iya pamulongpulong sa mga taga-Atenas, ginsulit ni Pablo ang mga tinaga nga “kay kita man mga kaliwat niya.” Ginapatuhuyan niya diri indi lamang ang isa ka mamalaybay, kundi ang ‘pila ka mamalaybay.’ (Binuhatan 17:28) Ining Griego nga mga mamalaybay mahimo nga amo sanday Aratus kag Cleanthes.

Gani, ang isa ka iskolar nagsiling: “Ang sinulatan parte sa pagkadto ni Pablo sa Atenas daw ginsulat sang tawo nga ato gid didto.” Amo man sini ang masiling sa rekord sang Biblia parte sa natabo kay Pablo sa Efeso sang Asia Minor. Sang unang siglo C.E., ginasimba gihapon sini nga siudad ang diosa nga si Artemis. Ginapakita sini nga ginasunod gihapon nila ang pagano nga relihion sang mga Griego.

 Ang templo ni Artemis, nga isa sa pito ka kalatingalahan sa dumaan nga kalibutan, ginsambit pirme sa tulun-an sang Binuhatan. Halimbawa, ginasugid sini nga sang magwali si Pablo sa Efeso, naakig ang platero nga si Demetrio, nga may matin-ad nga negosyo sa paghimo sing pilak nga mga altar ni Artemis. Nagsiling si Demetrio: “Ginbuyok sini nga Pablo ang daku nga kadam-an kag ginpaliso sila sa tuhay nga pagpati, nga nagasiling nga ang mga dios nga ginhimo sang mga kamot indi mga dios.” (Binuhatan 19:23-28) Dayon, gintipon niya ang akig nga grupo nga nagsinggit: “Daku si Artemis sang mga taga-Efeso!”

Sa karon, makita pa ang mga kagulub-an sang Efeso kag ang lugar nga ginatindugan sang templo ni Artemis. Dugang pa, ginapamatud-an sang dumaan nga mga inskripsion sa Efeso nga may mga idolo nga ginahimo para sa mga diosa kag may grupo sang mga platero sa sina nga siudad.

Mga 200 ka tuig antes sang panahon ni Alejandro nga Daku, ang propeta ni Jehova nga Dios nga si Daniel nagsulat parte sa pagpangsakop sa kalibutan: “Ang kanding nga lalaki nag-abut gikan sa katundan sa kadaygan sang bug-os nga duta, nga wala [nagadapat, NW] sa duta; kag ang kanding may dakung sungay sa ulut sang iya mga mata. Nagkadto sia sa carnero nga lalaki nga may duha ka sungay, . . . kag nagdalasa sa iya sa kasingkal sang iya gahum. . . . Kag ginsungay ang carnero kag ginpungal ang iya duha ka sungay; kag ang carnero wala na sing gahum sa pagbato sa iya, kondi ginpukan niya sia sa duta kag gintapak sia . . . Niyan ang kanding nga lalaki nagpakadaku sang iya kaugalingon sing lakas; kag sang nagbakud sia, ang dakung sungay napungal, kag sa baylo sini nag-ulhut ang apat ka sungay nga dalagku nayon sa apat ka hangin sang langit.”—Daniel 8:5-8.

Sin-o ang ginapatuhuyan sini? Si Daniel mismo nagsabat: “Ang carnero nga lalaki nga nakita mo nga may duha ka sungay, sila amo ang mga hari sang Media kag Persia. Kag ang kanding nga lalaki nga bulbulan amo ang hari sang Grecia; kag ang sungay nga daku nga yara sa ulut sang iya mga mata amo ang nahaunang hari.”—Daniel 8:20-22.

Pensara bala, sang ang Babilonia amo ang kagamhanan sa kalibutan, gintagna sang Biblia nga ang magabulos sa iya amo ang Medo-Persia, dayon ang Gresya. Dugang pa, ang Biblia espesipiko nga nagtagna nga ‘kon magbakud ang dakung sungay,’ nga si Alejandro, ‘mapungal’ ini kag buslan sang apat, pero indi maghalin sa iya mga kaliwat.—Daniel 11:4.

Natuman gid sing detalyado ini nga tagna. Sang 336 B.C.E., naghari si Alejandro kag sa sulod sang pito ka tuig napierde niya ang gamhanan nga hari sang Persia nga si Dario III. Dayon, ginpalapad ni Alejandro ang iya emperyo asta napatay sia sang 323 B.C.E., sa edad nga 32. Wala sing may nagbulos sa iya nga hari, bisan sin-o man sa iya kaliwat. Sa baylo, “ginproklamar” sang apat niya ka heneral nga sanday Lysimachus, Cassander, Seleucus, kag Ptolemy “ang ila kaugalingon nga hari” kag ginkontrol ang emperyo, siling sang libro nga The Hellenistic Age.

Sang ginpalapad ni Alejandro ang iya emperyo, gintuman niya ang iban pa nga tagna  sa Biblia. Halimbawa, gintagna nanday propeta Ezequiel kag Zacarias, nga nagkabuhi sang ikapito kag ikan-om nga siglo B.C.E., ang pagkalaglag sang siudad sang Tiro. (Ezequiel 26:3-5, 12; 27:32-36; Zacarias 9:3, 4) Nagsiling pa gani si Ezequiel nga ang mga bato kag yab-ok sang Tiro itagbong sa “tunga sang mga tubig.” Natuman bala ini?

Binagbinaga kon ano ang ginhimo sang mga soldado ni Alejandro sang ginsalakay nila ang Tiro sang 332 B.C.E. Ginpanguha nila ang mga kagulub-an sang sentro nga siudad sang Tiro kag gintampok ini sa dagat para himuon nga alagyan pakadto sa isla, ang bag-o nga siudad sang Tiro. Nagmadinalag-on ini nga estratehiya kag napierde ang Tiro. “Ang mga tagna parte sa Tiro natuman asta sa pinakagamay nga detalye,” siling sang ika-19 nga siglo nga explorer sa sini nga lugar. *

Ang pagpanakop ni Alejandro wala nakapaluntad sang paghidait kag kalig-unan. Sang ginbinagbinag sang isa ka iskolar ang paggahom sang mga Griego sang una, sia nagsiling: “Ang kahimtangan sang ordinaryo nga mga tawo . . . halos wala nagbag-o.” Ini nga kahimtangan sulitsulit nga nagakatabo halin sang una. Ginapamatud-an lamang sini ang ginasiling sang Biblia nga “ginagamhan sang tawo ang iya isigkatawo sa iya kahalitan.”—Manugwali 8:9, NW.

Pero ang malain nga paggahom indi magpadayon. Ang Dios naghimo sing isa ka panggobierno nga mas maayo gid sangsa bisan ano nga nahimo sang tawo. Ginatawag ini nga Ginharian sang Dios kag buslan sini ang tanan nga gobierno sang tawo. Ang mga sakop sini makaeksperiensia sing matuod kag walay katapusan nga paghidait.—Isaias 25:6; 65:21, 22; Daniel 2:35, 44; Bugna 11:15.

Ang Hari sang Ginharian sang Dios amo si Jesucristo. Indi pareho sa mga manuggahom subong nga mabudlay palapitan kag makagod sa gahom, si Jesus may gugma sa Dios kag sa mga tawo. Ang salmista nagsulat parte sa iya: “Ginabuligan niya ang mga pinabay-an nga mga kubos, nga nagapangayo sang bulig sa iya. Naluoy sia sa mga wala sing ikasarang kag mga kubos, kag ginabuligan niya sila. Ginaluwas niya sila sa mga nagapamigos kag sa mga nagapamintas, kay ang ila mga kabuhi bilidhon sa iya.”—Salmo 72:12-14, APD.

Amo bala sini nga Manuggahom ang gusto mo? Kon amo, maayo nga binagbinagon mo ang ikan-om nga kagamhanan sa kalibutan sa kasaysayan sang Biblia—ang Roma. Sa sini nga pagginahom, natawo ang gintagna nga Manluluwas nga indi gid malipatan sa kasaysayan. Palihug basaha ang ikan-om nga bahin sining artikulo sa masunod nga isyu sini nga magasin.