MADAMO ang nagaduhaduha sa ila nabasahan kag nabatian nga mga balita. Halimbawa, sa isa ka surbe nga ginhimo sang Gallup sa Estados Unidos sang 2012, ginpamangkot nila ang mga tawo kon “may pagsalig” sila nga sibu, patas, kag kompleto ang mga balita sa pamantalaan, TV, kag radyo. Ang sabat sang 6 sa 10 sa ila amo nga “diutay lang” ukon “wala gid.” May basihan bala ang ila sabat?

Madamo nga dyurnalista kag organisasyon nga ila ginaubrahan ang nagapasalig nga mangin sibu kag impormatibo ang ila mga report. Pero amo gid bala? Binagbinaga ang masunod:

• KADALAGKUAN SANG MEDIA. Pila lang pero gamhanan nga korporasyon ang nagapanag-iya sang dalagku nga mga media. Daku gid ang impluwensia sini nga mga korporasyon sa kon ano nga topiko ang ibalita, paano ini ibalita, kag kon daw ano kasunson ini ibalita. Bangod madamo nga korporasyon ang gindesinyo para makakuarta, ang mga desisyon nga ginahimo sang media mahimo maimpluwensiahan sang negosyo. Ang mga balita nga mahimo makasablag sa ginansia sang media mahimo nga indi pag-ireport.

• GOBIERNO. Kalabanan sang mahibaluan naton sa media amo ang parte sa mga tawo kag sa ginahimo sang mga pulitiko kag sang gobierno. Luyag sang gobierno nga kumbinsihon ang mga tawo nga suportahan ang ila mga kasuguan kag mga opisyal. Kag bangod nagakuha sing report ang media sa gobierno, nagakunsabuhay kon kaisa ang mga dyurnalista kag gobierno.

•  PASAYOD. Sa madamo nga pungsod, kinahanglan sang media ang kuarta para indi maputo, kag masami nga nagahalin ini sa mga pasayod. Sa Estados Unidos, mga 50 asta 60 porsiento sang ginaganar sang mga magasin ang halin sa sini, 80 porsiento naman sa mga pamantalaan, kag 100 porsiento ang sa TV kag radyo. Gani rasonable nga indi luyag sang mga manugpasayod ang mga programa nga nagapakalain sang ila mga produkto kag sa pamaagi sang ila pagdumala. Kon indi nila maluyagan ang ginapagua sang isa ka media, puede sila makasaylo sa iban. Bangod nahibaluan ini sang mga editor, mahimo nga indi nila pag-ibalita ang nagapakalain sa mga manugpasayod.

• PAGKADIBUNAYAG. Indi tanan nga reporter bunayag. Ang iban sa ila nagahimuhimo sang mga istorya. Halimbawa, pila ka tuig ang nagligad, isa ka reporter sa Japan ang luyag magpakita kon paano ginaguba sang mga manugsalom ang mga korales sa Okinawa. Sang wala sia sing makita nga guba nga mga korales, ginguba niya mismo ang pila sa sini kag ginkuhaan sang piktyur. Mahimo man bag-uhon ang mga piktyur para tontohon ang mga tawo. Nangin moderno na gid ang teknolohiya nga nagabag-o sang piktyur, kag ang pila ka pagbag-o daw indi na gid bal-anon.

• PAGBAG-O. Bisan pa tuman kaathag ang hitabo, nagadepende gihapon ang pagpresentar sini sa pagtamod sang dyurnalista. Ano nga impormasyon ang ilakip ukon indi? Halimbawa, isa ka team sa soccer ang napierde sing duha ka puntos. Amo ini ang matuod. Pero madamo sing paagi ang dyurnalista nga mapaathag kon ngaa napierde sila.

• PAGBUHIN. Sa paghimo sing makawiwili nga istorya, pirme ginadula sang mga dyurnalista ang mga detalye nga makapagumon ukon makapalibog. Bangod sini, kon kaisa ginapasobrahan ang iban nga detalye kag ang iban ginadula na lang. Bangod nga kinahanglan isaysay sang reporter ang isa ka komplikado nga istorya sa isa lang ka minuto, mahimo nga indi malakip ang pila ka importante nga detalye.

•  KOMPETISYON. Sini lang nga mga dekada, nagdamo pa gid ang estasyunan sang telebisyon, kag daku ang pagnubo sang oras nga ginahinguyang sang mga nagalantaw sa isa lang ka estasyon. Para mawili ang mga nagatan-aw, kinahanglan sang estasyon maghimo sang pinasahi ukon makawiwili nga balita. Ang libro nga Media Bias nagkomento parte sa sini nga kahimtangan: “Halos mga piktyur na lang ang makita sa mga balita [sa telebisyon] nga nagapakibot ukon nagalingaw, kag ginapanubo ang mga istorya para magbagay sa [matinalak-on] nga mga tumalan-aw.”

• SAYOP. Bangod tawo man lang ang mga dyurnalista, makahimo gid sila sing indi hungod nga sayop. Ang sala nga spelling, comma, kag grammar mahimo makapabag-o sa kahulugan sang dinalan. Mahimo nga wala maayo mausisa ang mga impormasyon. Mahimo nga madali man magsayop ang mga dyurnalista sa numero, labi na kon ginadalian ini kag mahimo nga mabutang nila ang 10,000 sa baylo nga 100,000.

• SAYOP NGA PAGPATI. Indi mahapos ang sibu nga pagreport pareho sa ginahunahuna sang iban. Ang daw matuod subong, mahimo nga indi na matuod pagkasunod nga adlaw. Halimbawa, ang duta ginapatihan anay nga amo ang sentro sang solar system. Subong, nahibaluan naton nga ang duta nagalibot sa adlaw.

Bisan pa maalamon nga indi naton pagpatihan ang tanan nga mabasa naton sa balita, indi buot silingon sini nga wala na kita sing masaligan. Kinahanglan lang nga mangin balanse kita.

Ang Biblia nagasiling: “Wala bala ang dulunggan nagatilaw sang mga polong subong nga ang ngalagngag nagadimdim sang iya kalan-on?” (Job 12:11) Gani ari ang pila ka panugda nga makabulig sa aton nga matilawan ang mga mabasa kag mabatian naton:

• NAGABALITA: Naghalin bala ang balita sa isa ka masaligan kag may awtoridad nga tawo ukon organisasyon? Kilala bala nga serioso ukon nagapasobra ang programa ukon publikasyon? Diin nagahalin ang pundo para sa balita?

• GINHALINAN: May ebidensia bala nga gin-research sing maayo ang balita? Isa lang bala ang ginhalinan sini? Masaligan, patas, kag rasonable bala ang ginhalinan sini? Balanse bala ukon isa lang ka bahin ang ginapakita sini?

• KATUYUAN: Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ginhimo bala ang balita para maghatag sing impormasyon ukon maglingaw lang? May ginabaligya bala ini ukon ginasuportahan?

• TONO: Kon ang dalagan sang balita nagapangakig, nagapanghikay, ukon nagapang-insulto, nagapakita ini nga may ginaigo sia kag indi ini rasonable.

• PALAREHO: Pareho bala ang mga impormasyon sa iban nga mga artikulo ukon report? Kon nagasumpakilay ang mga istorya, dapat maghalong!

• KADUGAYON: Bag-o bala ang impormasyon amo nga masaligan ini? Ang mga ginahunahuna nga husto sang nagligad nga 20 ka tuig mahimo nga indi na mapatihan subong. Sa pihak nga bahin, kon bag-o ang balita, mahimo nga kulang ini sing impormasyon.

Gani, masaligan mo bala ang media? May maayo nga laygay kita nga makita sa kaalam ni Solomon nga nagsulat: “Ang kulangkulang nagapati sa tagsa ka polong, apang ang mahalongon nagatan-aw sa iya paglakat.”—Hulubaton 14:15.