Sang nagligad nga siglo, minilyon ka pamatan-on nga lalaki ang nagbiya sa ila balay para magpakig-away. Gusto gid nila ini bangod sang impluwensia sang patriotismo. “Nalipay ako kag nalangkag gid sa matabo,” sulat sang Amerikano nga boluntaryo sang 1914.

Pero wala madugay, ang ila kalipay nangin kasubo. Wala sing nakahibalo nga ining madamo nga soldado malubonglubong sing pila ka tuig sa lutak sang Belgium kag Pransia. Gintawag nila ini sadto nga “Daku nga Inaway.” Subong, kilala naton ini nga una nga bug-os kalibutan nga inaway.

Daku gid man ang una nga bug-os kalibutan nga inaway kon parte sa kadamuon sang naapektuhan sini. Suno sa pila ka pagbulubanta, mga 10 milyones ang napatay kag 20 milyones ang nahalitan. Resulta man ini sang daku nga kapalpakan. Wala mapunggan sang mga lider sang Europa ang tension nga nagdangat sa bug-os kalibutan nga inaway. Kag mahimo nga ang labing talalupangdon amo ang daku gid nga halit sang “Daku nga Inaway.” Ginbag-o sini ang kalibutan kag nagaapektar gihapon ini sa aton subong.

Natabo ang una nga bug-os kalibutan nga inaway bangod sang sayop nga pagbulubanta. Ang mga lider sang Europa wala sing hinalung-ong nga ang ila mga desisyon magadul-ong sa bug-os kalibutan nga kalaglagan sang 1914, suno sa The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922.

Sa sulod lang sang pila ka semana, napilitan nga mag-inaway ang dalagku nga mga pungsod sa Europa bangod ginpatay ang archduke sang Austria. “Paano ini natabo?” ang pamangkot sa chancellor sang Germany pila ka adlaw pagkatapos magsugod ang inaway. “Hay, kon may nakahibalo lang tani,” pangasubo niya.

Wala gid ginpaabot sang mga lider nga nagdesisyon nga mag-inaway ang mga resulta sini. Pero sang ulihi, narealisar ini sang mga soldado sa patag-awayan. Nadiskobrehan nila nga ginpaslaw sila sang ila mga lider, gin-into sang ila mga klero, kag gintraidoran sang ila mga heneral. Paano?

Ang mga lider nagsaad nga ang inaway makabag-o kag makapaayo sang kalibutan. Ang German nga chancellor nagsiling: “Nagapakig-away kita para sa aton kalinong, para sa palanublion, kag para sa aton palaabuton.” Ang presidente sang Amerika nga si Woodrow Wilson nagbulig sa paghimo sang bantog nga islogan nga ang inaway “magahimo sang kalibutan nga hilway para sa demokrasya.” Kag para sa mga taga-Britanya, amo ini “ang inaway nga magatapos sang inaway.” Nagsayop gid sila tanan.

Ang mga klero nalipay gid sa pagsuporta sa inaway. “Ang manugbantay sang Pulong sang Dios nga amo tani ang magatudlo sang Biblia, nagpalig-on sa mga tawo nga magpakig-away. Ang kabug-usan nga inaway nangin kabug-usan nga pagdumot,” siling sang The Columbia History of the World. Kag gindabukan pa gid sang mga lider sang relihion ang pagdumot sa baylo nga dulaon ini. “Indi mahimo sang mga klero, kag ang kalabanan sa ila indi luyag nga unahon ang Cristiano nga pagtuo sangsa nasyonalismo,” siling sang A History of Christianity. “Nagpahapos lang ang kalabanan kag ginhimo ang Cristianismo nga patriotismo. Ang Cristiano nga mga soldado sang tanan nga denominasyon ginlaygayan nga magpinatyanay sa ngalan sang ila Manluluwas.”

Ang mga heneral nagsaad sing madasig kag mahapos nga kadalag-an, pero indi amo sini ang natabo. Wala madugay, wala gid sing may nagdaug sa mga nag-inaway. Sang ulihi, minilyon ka soldado ang nakaeksperiensia sa ginsiling sang isa ka istoryador nga “mahimo amo ang pinakamasingki nga handumanan nga naeksperiensiahan sang tawo sa pisikal kag emosyonal.” Bisan pa madamo ang nagakapatay, ginapasalakay gihapon sang mga heneral ang ila mga tinawo sa mga barikada sang alambre kag mga bala sang machine gun. Indi katingalahan nga madamo ang nagrebelde.

Ano ang epekto sang una nga bug-os kalibutan nga inaway sa katilingban? Ang isa ka balasahon nagkutlo sang ginsiling sang isa ka beterano: “Ang inaway . . . nagguba sang hunahuna kag kinaiya sang isa ka henerasyon.” Ang matuod, bangod sini nadula ang tanan nga emperyo. Ina nga makapasubo nga inaway amo ang panugod sang pinakamadugo nga siglo sang katawhan. Nangin ordinaryo na ang mga rebolusyon kag protesta.

Ngaa nagbag-o ang kalibutan bangod sang inaway? Isa lang bala ini ka daku nga aksidente? May ginapakita bala ang sabat sini parte sa palaabuton?