WE NŨTONYA kũsoma kĩthyomo kya Kĩevelania kĩla kyatũmĩiwe kũandĩka Mbivilia? Noĩthwa ũteka ũu. O na noĩthwa ũtaaona Mbivilia ya Kĩevelania. Ĩndĩ, kũmanya mũsomi wĩtawa Elias Hutter, ũla waĩ thayũ myakanĩ ya 1501-1600, na waumĩthisye Mbivilia ilĩ sya Kĩevelania no kũũtetheesye ũkonaa Mbivilia yaku yĩ ya vata mũno.

Elias Hutter asyaiwe mwaka wa 1553, taoninĩ nini ya Görlitz, yĩ vakuvĩ na vala Germany ĩvakanĩe na Poland na Czech Republic. Hutter asomeie ithyomo ila ineenawa nthĩ sya Middle East e Lutheran University, Jena. E o na myaka 24, nĩwanyuviwe ethĩwe vulovesa wa kĩthyomo kya Kĩevelania taoninĩ ya Leipzig. Na nũndũ nĩwendaa kũete moalyũku maũndũnĩ ma kĩsomo, nĩwesie kwambĩĩsya sukulu Nuremberg, vala amanyĩw’a maĩ matonya kwĩmanyĩsya Kĩevelania, Kĩkiliki, Kĩlatinĩ, na kĩthyomo kya German kwa myaka ĩna. Ĩvindanĩ yĩu, vai sukulu kana yunivasĩtĩ ĩngĩ yeekaa ũu.

Mwakanĩ wa 1587, Hutter nĩwaumisye Mbivilia ĩla yĩsĩkĩe mũno ta Ũtianĩo Mũkũũ kwa kĩthyomo kya Kĩevelania. Mbivilia ĩsu yaĩ na kyongo kyaĩ na ndeto ii, Derekh ha-Kodesh, kuma ĩvukunĩ ya Isaia 35:8, na ũalyũlo wasyo nĩ “Nzĩa ya Ũtheu.” Mũandĩko mũseo wa Mbivilia ĩsu nĩwaĩkĩĩthisye ũw’o wa ndeto ila syaasyaa kana “kĩndũ kyonthe kĩ Mbivilianĩ ĩno nĩkyonanĩtye ũseo wayo.” Ĩndĩ Mbivilia ĩsu yaĩ ya vata vyũ nũndũ amanyĩw’a nĩmamĩtũmĩaa ĩmatetheesye kwĩmanyĩsya Kĩevelania.

Nĩ kana ũelewe nĩkĩ Mbivilia ya Kĩevelania ĩla Hutter waalyũlĩte yaĩ ya vata, eka twone maũndũ elĩ maĩ vinya kũeleeka nĩ mũmanyĩw’a ũkũsoma Mbivilia kwa Kĩevelania. Ũndũ wa mbee, Kĩevelania kĩandĩkawa na nthoo syĩ kĩvathũkany’o na itesĩkĩe, na ũndũ wa kelĩ, ndeto ila syongeleelawa mbee kana mũthya wa ndeto syatumaa yĩthĩwa ne vinya kũmanya ndeto ĩsu nesa. Nĩ kana tũelewe ũndũ ũsu, sũanĩa ĩũlũ wa ndeto ya Kĩevelania נפשׁ (ĩalyũlawa ta ne’phesh), na yonanasya “thayũ.” Ĩvukunĩ ya Esekieli 18:4, nthoo ya mbee ya ndeto ĩsu nĩ ה (ha), na kwoou syonthe syakwatanw’a iiseũvya ndeto ĩmwe הנפשׁ (han·ne’phesh), nayo nĩ “thayũ” (the soul). Methonĩ ma mũndũ ũtamanyĩĩtw’e nesa, ndeto הנפשׁ (han·ne’phesh) no yoneke yĩ kĩvathũkany’o vyũ na ndeto נפשׁ (ne’phesh).

Nĩ kana Hutter atetheesye amanyĩw’a make, atũmĩie ũtũĩka aumĩlya nzĩa nzaũ ya kũtumbĩthya mavuku. Atũmĩie mũandĩko wa nthoo sya Kĩevelania  waĩ na langi mũkwatu na ũngĩ ũte mũkwatu. Atũmĩaa langi mũkwatu kũandĩka ndeto ĩla ya mũsingi (root of a word). Ĩndĩ atũmĩaa langi ũte mũkwatu aiandĩka nthoo ila syĩ mbee kana ĩtina wa ndeto ya mũsingi. Nzĩa ĩsu yĩ laisi nĩyatetheeisye amanyĩw’a mamanyae na mĩtũkĩ ndeto ĩla ya mũsingi ya Kĩevelania, na ũu nĩwamatetheeasya mayĩmanyĩsya kĩthyomo kĩu. O nayo Mbivilia ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References ĩtũmĩĩte nzĩa o ĩsu nthĩnĩ wa maelesyo ma kwongeleela. * Ndeto ĩla ya mũsingi ĩandĩkĩtwe na langi mũkwatu, nasyo nthoo ila syĩ mbee na ĩtina wa ndeto ĩsu syĩ na langi ũte mũkwatu. Visa ila syĩ ĩthangũnĩ yĩĩ syĩ na kũndũ kwĩ na langi mweũ wonanĩtye nzĩa ĩla Hutter watũmĩie kũalyũla ĩandĩko ya Esekieli 18:4 Mbivilianĩ yake ya Kĩevelania, na nzĩa ĩsu noyo ĩtũmĩĩtwe Mbivilianĩ ya Reference Bible maelesyonĩ ma kwongeleela o mũsoanĩ ũsu.

Hutter nĩwasyokie aumya kwa ithyomo 12 Mbivilia ĩla yĩsĩkĩe mũno ta Ũtianĩo Mweũ. Mbivilia ĩsu yaumĩthĩiw’e Nuremberg mwakanĩ wa 1599, na yĩtawa Nuremberg Polyglot. Hutter nĩwendaa vethĩwe Mbivilia ya Kĩevelania ya Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto. Ĩndĩ aisye kana o na keka “nĩwendaa kumya mbesa mbingĩ” nĩ kana Mbivilia ĩsu ya Kĩevelania ĩkwatĩkane, ũsu wĩthĩwa wĩ o wĩa wa mana. * Kwoou nĩwatwie kũalyũla Mbivilia ya Ũtianĩo Mweũ kwa Kĩevelania atũmĩĩte Mbivilia ya kĩthyomo kya Kĩkiliki. Hutter nĩwaekanie na maũndũ ala angĩ nĩ kana aalyũle Mbivilia ĩsu, na kwoou amĩmina na mwaka o ũmwe!

Mbivilia ya Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto ya Kĩevelania ĩla Hutter waalyũlile yaĩ na ũseo mwaũ? Mũsomi ũmwe waĩ nguma wĩtawa Franz Delitzsch, aandĩkie ndeto ii mwakanĩ wa 1891: “Maandĩko ala [Hutter] waalyũlĩte kwa Kĩevelania meonany’a nĩweesĩ kĩthyomo kĩteesĩkĩe nĩ Aklĩsto aingĩ na ũmũnthĩ nĩmatũmĩawa andũ mayĩka ũkunĩkĩli, nũndũ kaingĩ atũmĩĩte nesa ndeto ila syaĩlĩte.”

Hutter ndaathua nũndũ wa wĩa wake wa kũalyũla, na veonekana Mbivilia ila waalyũlĩte iyaathoow’a mũno. Ĩndĩ wĩa wake nũtethetye andũ kwa ĩvinda ĩasa. Kwa ngelekany’o, Mbivilia ya Ũtianĩo Mweũ ya Kĩevelania ĩla waalyũlile nĩyeekiwe moalyũku na yatumbĩthw’a ĩngĩ mwakanĩ wa 1661 nĩ William Robertson na mwakanĩ wa 1798 nĩ Richard Caddick. Ĩla waalyũlaa kuma kĩthyomonĩ kya Kĩkiliki, Hutter nĩwaalyũlile ũndũ vaĩle masyĩtwa ma ũnene Kyʹri·os (Mwĩaĩi) na The·osʹ (Ngai) kwonany’a “Yeova” (יהוה, JHVH), vala ndeto syeethĩawa syumĩtw’e Maandĩkonĩ ma Kĩevelania kana vala woona ta iũneenea Yeova. Ũsu nĩ ũndũ wa kwendeesya nũndũ o na kau Mbivilia mbingĩ sya Ũtianĩo Mweũ iitũmĩaa ĩsyĩtwa ya Ngai mwene, Mbivilia ya Hutter nĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa yĩu, na kwoou nĩyĩĩkĩĩthasya ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyaĩle kũtũngwa vala yaĩlĩte Maandĩkonĩ ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.

Yĩla woona ĩsyĩtwa ya Ngai, Yeova, Maandĩkonĩ ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto, kana woona maelesyo ma kwongeleela nthĩnĩ wa Reference Bible, lilikanaa wĩa wa Elias Hutter na Mbivilia nzeo sya Kĩevelania ila waumĩthisye.