ANDŨ milioni mbingĩ ma Katholeki maĩkĩĩaa kana mwĩao ũla waumiw’e nthĩnĩ wa Nzama ya Vatican (Vatican Council) ya mbee Mwaka wa 1870 ndwĩsa kũalyũka na nĩ ũmanyĩsyo waĩle kũatĩĩawa nĩ kĩla mũndũ. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, no nginya twĩkũlye atĩĩ, Ũmanyĩsyo ũsu nĩwosanĩte na Maandĩko? We Pope Francis nĩwe ũendeesye kĩanda kĩla kyai na Vetelo? Na Vetelo nĩwe waĩ vovu wa mbee?

Mwĩao ũla waumiw’e nĩ Nzama ya Vatican mwakanĩ wa 1870, waseũviw’e kwosana na ũndũ nzama ĩsu yaeleetwe ĩandĩko ya Mathayo 16:16-19 na Yoana 21:15-17. Ndeto ila syĩ maandĩkonĩ asu sya ũneenany’a katĩ wa Yesũ na Vetelo, o vamwe na maandĩko angĩ Mbivilianĩ syĩonany’a kana mũtũmwa Vetelo aĩ na kĩanda kya vata ĩla kĩkundi kya Kĩklĩsto kyambĩĩaa. Ĩvinda ya mbee yĩla Yesũ wakomanie na Vetelo, nĩwathanie kana Vetelo akeethĩwa ailyĩ ta ĩvia. (Yoana 1:42) Ĩndĩ we Klĩsto anengae Vetelo ũtongoi kana ũnene?

Nthĩnĩ wa ĩandĩko ya Mathayo 16:17, 18, Yesũ eeie Vetelo atĩĩ: “Nakwa nĩngũkwĩa, kana nue Vetelo [ĩsyĩtwa Vetelo ĩalyũlĩtwe ta “Kĩlungu kya Ĩvia”], na ĩvianĩ yĩĩ ngaaka ĩkanisa yakwa.” We Yesũ aasya “ĩkanisa” kana kĩkundi kyake kĩkaakwa ĩũlũ wa mũndũ, nake nĩ Vetelo? Vetelo nĩwe wesaa kwĩthĩwa e mũtongoi wa aatĩĩi onthe ma Yesũ? Atũmwa ala maĩ vo maeleiwe ata ndeto ila Yesũ watavasya Vetelo? Mavuku ma Ũvoo Mũseo monanĩtye kana mavinda kwa mavinda ĩtina wa ũneenany’a wa Yesũ na Vetelo, atũmwa nĩmakananĩaa ĩũlũ wa ũla mũnene katĩ woo. (Mathayo 20:20-27; Maliko 9:33-35; Luka 22:24-26) Amanyĩw’a nĩmethĩwa makananĩaa kethĩwa Yesũ aĩ anamũnenga Vetelo ũnene kana ũtongoi ĩũlũ woo?

We Vetelo aeleiwe ata ndeto ila wataviw’e nĩ Yesũ? Nũndũ aĩ Mũisilaeli, Vetelo nĩwaĩle kwĩthĩwa eesĩ mawathani me kĩvathũkany’o kuma Maandĩkonĩ  ma Kĩevelania ala mawetete ĩũlũ wa “ĩvia” kana “ĩvia ya kĩkotonĩ.” (Isaia 8:13, 14; 28:16; Nzekalia 3:9) Valũanĩ ũla waandĩkĩie Aklĩsto ala angĩ, Vetelo nĩwawetie ndeto imwe sya mawathani asu na aelesya kana “ĩvia ya kĩkotonĩ” yĩla yathanĩtwe nĩ Mwĩaĩi Yesũ Klĩsto, ũla nĩwe Masia. Ĩandĩkonĩ yĩu, Vetelo atũmĩie ndeto ya Kĩkiliki pe’tra (ndeto ĩsu noyo Yesũ watũmĩie ĩandĩkonĩ ya Mathayo 16:18) kũweta ĩũlũ wa Klĩsto e weka.—1 Vetelo 2:4-8.

Mũtũmwa Vaulo aĩ mũatĩĩi ũngĩ mũĩkĩĩku wa Yesũ. We nĩwĩthĩwa aĩkĩĩaa kana Yesũ aĩ amũnengie Vetelo ũtongoi kana ũnene? Vaulo aiweta ĩũlũ wa kĩanda kĩla Vetelo waĩ nakyo kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto, awetie kana Vetelo aĩ ũmwe wa ala “matalawa kwĩthĩwa nĩmo ituĩ.” Vaulo nĩweesĩ kana kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto vaĩ “ituĩ” mbingĩ. (Akalatia 2:9) Kwoou ethĩwa Yesũ aĩ anyuvie Vetelo ethĩwe mũtongoi wa kĩkundi, vatonyeka ata Aklĩsto ala angĩ makethĩwa meekaa o kũmũtala ta kĩtuĩ?

Ĩla Vaulo waandĩkaa ĩũlũ wa ũndũ Vetelo wakuaa andũ angĩ kwa nzĩa ĩtaĩle, amũtavisye ĩmwe kwa ĩmwe enyivĩtye na asya: “Nĩnamũkanisye twenene, nũndũ aĩ mũsilĩle kwĩthĩwa nĩ mũvĩtan’ya.” (Akalatia 2:11-14) Vaulo ndaaĩsa kũsũanĩa kana Klĩsto aakĩte ĩkanisa kana kĩkundi kyake ĩũlũ wa Vetelo, kana mũndũ o na wĩva wĩ na naĩ. Ĩndĩ nĩwaĩkĩĩte vyũ kana kĩkundi kyaakĩtwe ĩũlũ wa Yesũ Klĩsto ta we mũsingi wakyo. Vaulo aisye kana, ‘ĩvia yaĩ Klĩsto.’—1 Akolintho 3:9-11; 10:4.

Kwoou twaĩle kũelewa ata ndeto ii: “Nue Vetelo, na ĩvianĩ yĩĩ ngaaka ĩkanisa yakwa”? Nĩ kana tũelewe nesa kĩlungu kĩna, twaĩle kũsoma ilungu ila ingĩ ikĩthyũlũlũkĩte. Yesũ na Vetelo maneeneaa kyaũ? Yesũ aĩ anamakũlya amanyĩw’a make atĩĩ: “Inyw’ĩ mwĩasya nyie nĩ ũũ?” Vetelo asũngĩie ate na nzika na asya: “We nue Klĩsto, Mwana wa Ngai ũla wĩ thayũ.” Vetelo amina kũsũngĩa, Yesũ  nĩwamũtũngĩie mũvea na amwĩa akaaka “ĩkanisa,” kana kĩkundi, “ĩvianĩ” ĩlũmu mũno, yĩla Vetelo waĩ anoonany’a mũĩkĩĩo nthĩnĩ wayo, nayo nĩ Yesũ.—Mathayo 16:15-18.

‘Avea’ aingĩ nĩmeetĩkĩlanile na ndeto isu na maandĩka kana ĩvia yĩla yĩwetetwe ndetonĩ ila syĩ Mathayo 16:18 nĩ Klĩsto. Kwa ngelekany’o, myakanĩ ya 400 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto, Augustine aandĩkie atĩĩ: “Mwĩaĩi aisye: ‘Ĩvianĩ yĩĩ ngaaka ĩkanisa yakwa,’ nũndũ Vetelo aĩ anamwĩa: ‘We nue Klĩsto, Mwana wa Ngai ũla wĩ thayũ.’ Kwoou ĩvianĩ yĩĩ woonany’a mũĩkĩĩo nthĩnĩ wayo, nĩyo ngaka Ĩkanisa.” Augustine nĩwatũngĩlĩĩile kana “Klĩsto nĩwe Ĩvia (Petra).”

Kwosana na momanyĩsyo ma mĩtũkĩ ma Katholeki, Augustine na andũ angĩ maaĩle kwoneka me alei ma mũĩkĩĩo. Ĩndĩ ũw’o nĩ kana Mũsomi wa maũndũ ma ndĩni wa Swiss, wĩtawa Ulrich Luz, oonanisye kana Nzama ya Vatican ya 1870 yĩthĩwa yaisye kana mawoni ala asomi aingĩ ma Mbivilia methĩawa namo ĩũlũ wa ũndũ ũsu mayaĩle.

Mũtũmwa Vetelo ndeesĩ ĩsyĩtwa “vovu.” Ũw’o nĩ kana kũvikĩĩa myakanĩ ya 800 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto mambisovu aingĩ mate ma Lomi nĩmambĩĩie kwĩyĩtaa vovu. Ĩndĩ ĩsyĩtwa yĩu ya vovu yambĩĩie kũtũmĩwa kwosana na mĩao kuma myakanĩ ya 1000 yũkĩte kũthela. O na ĩngĩ, Aklĩsto ma tene mayaĩkĩĩaa kana Vetelo nĩwanengiwe ũtongoi na kana kĩanda kyake kyaaĩle kũtiĩawa mũndũ ũngĩ. Nĩkyo kĩtumi mũsomi ũmwe wa German wĩtawa Martin Hengel waisye kana “vai ũndũ wonanĩtw’e nthĩnĩ wa isitoli na maũndũnĩ ma kũsomea ndĩni ũkwonany’a ũndũ ‘ũkũmũ’ wa vovu wambĩĩie.”

Kwoou no twĩkũlye-ĩ: We Vetelo nĩwe waĩ vovu wa mbee? Ve mũndũ waendeeisye kĩanda kyake? Ũmanyĩsyo wa Katholeki ũtesa kũalyũka ũla ũeleetye ũnene na ũtongoi wa vovu nĩwosanĩte na Maandĩko? Ũsũngĩo wa makũlyo asu onthe nĩ, aiee. Ũw’o nĩ kana Yesũ Klĩsto aakie ĩkanisa yake, yĩla nĩ kĩkundi kyake kya w’o, ĩũlũ wake mwene. (Aeveso 2:20) Kwoou, kĩla ũmwe aĩle kwĩkũlya ĩkũlyo yĩĩ ya vata, Nyie nĩ kĩkundinĩ kĩu kya w’o?