Sambu na Nki Nge Lenda Tula Ntima na Baevanzile ya Biblia

“Yo mekumaka kununga mingi mpenza. Yo mesadisaka na kusala bafilme yina kelombaka mbongo mingi . . . mpi mikanda yina bantu mingi kesumbaka . . . Tumabundu ya Bukristu mendimaka yo. Yo mebasisaka mabundu mpi malongi ya luvunu.”​—SUPER INTERESSANTE, ZULUNALU MOSI YA BRÉSIL.

INKI yango yina kepesa bantu kyese mutindu yai? Zulunalu yina vandaka kutubila dikebi yina bantu mingi ketula ntangu yai na kimvuka mosi ya baevanzile, mikanda, mpi bangogo ya kupemama ya luvunu yina bo sengumunaka na kati-kati ya mvu-nkama ya 20 na Nag Hammadi mpi na bisika yankaka na Ezipte. Mbala mingi bantu kebingaka mikanda yai mpi mikanda yankaka ya mutindu yai nde masonama ya ba gnostique to ya kukonda kupemama (écrits apocryphes). *

Keti Yo Vandaka Komplo?

Na nsungi yina bantu mingi kendima ve Biblia mpi mabundu ya ortodokse, yo kemonana nde masonama ya ba gnostique to ya kukonda kupemama kesepedisa bantu mingi. Masonama yai kele na bupusi ya nene na mutindu bantu mingi ketadilaka malongi ya Yezu Kristu mpi Bukristu yo mosi. Mutindu zulunalu mosi kutubaka: “Evanzile ya Toma mpi [mikanda] yankaka ya kukonda kupemama kesimbaka ntima ya kimvuka mosi ya bantu yina kelanda kukuma mingi na bilumbu na beto: bantu yina kele na mpusa ya ngolo ya kimpeve, kansi yina ketulaka ve ntima na dibundu.” Bansosa ya bo salaka kumonisaka nde na Brésil mpamba “yo kele ti kiteso ya bimvuka 30 yina balukwikilu na bo mesimbamaka na masonama ya kukonda kupemama.”

Kusengumuna ya mikanda yai mepusaka bantu mingi na kundima dilongi ya ketubaka nde na mvu-nkama ya iya T.B., Dibundu ya Katolika kusalaka komplo sambu na kubumba kyeleka ya metala Yezu, nde bo katulaka masolo yankaka ya  luzingu na yandi yina kele na masonama ya kukonda kupemama, mpi nde bo sobaka Baevanzile iya yina kele na Babiblia ya bubu yai. Elaine Pagels, profesere ya kelongaka mambu ya Nzambi, ketuba yo na bangogo yai: “Ntangu yai beto keyantika na kubakisa nde kima yina beto kebingaka nde Bukristu​—mpi yina beto kebingaka nde binkulu ya Bakristu—​kemonisa kaka mwa mikanda ya sikisiki, ya bo meponaka na kati ya mikanda mingi yankaka.”

Na mabanza ya bantu ya mayele bonso Pagels, Biblia kele ve nto mosi kaka ya lukwikilu ya Bukristu; kele ti banto yankaka, mu mbandu masonama ya kukonda kupemama. Mu mbandu, na programe mosi ya BBC ya kele na ntu-dyambu Bible Mysteries, ntangu bo vandaka kutubila “Maria Magdalena ya Kyeleka,” bo tubaka nde yandi vandaka “longi mpi ntwadisi ya kimpeve sambu na balongoki yankaka. Yandi kele ve kaka longoki; yandi kele ntumwa sambu na bantumwa.” Ntangu yandi vandaka kutubila mukumba yina yandi keyindula nde Maria Magdalena kuvandaka na yo, Juan Arias kusonikaka mutindu yai na zulunalu ya Brésil O Estado de S. Paulo: “Bubu yai mambu yonso kepusa beto na kundima nde dibundu ya Bukristu ya ntete, yina Yezu kusalaka, vandaka kupesa ‘bankento valere mingi,’ sambu banzo-Nzambi ya ntete kuvandaka banzo ya bankento, kisika bo vandaka kusala bonso banganga-Nzambi mpi baepisikopo.”

Sambu na bantu mingi, mikanda ya kukonda kupemama kevandaka na mfunu mingi kuluta Biblia. Kansi, nsola yai kebasisa mwa bangyufula ya mfunu: Keti masonama ya kukonda kupemama kele nto ya mefwana sambu na lukwikilu ya Bukristu? Ntangu yo kewakana ve ti malongi ya pwelele ya Biblia, inki mikanda beto fwete kwikila​—Biblia to mikanda ya kukonda kupemama? Keti bo salaka mpenza komplo na mvu-nkama ya iya sambu na kukatula mikanda yai mpi kusoba Baevanzile iya sambu na kukatula bansangu ya mfunu ya metala Yezu, Maria ya Magdalena, mpi bantu yankaka? Sambu na kupesa mvutu na bangyufula yai, bika beto tadila mosi na kati ya Baevanzile iya ya Biblia, Evanzile ya Yoane.

Banzikisa ya Mekatuka na Evanzile ya Yoane

Bo sengumunaka kitini mosi ya mfunu ya Evanzile ya Yoane na luyantiku ya mvu-nkama ya 20 na Ezipte mpi bubu yai yo mezabana na zina ya Papirisi Rylands 457 (P⁵²). Yo kele ti mambu yina kele na Yoane 18:31-33, 37, 38 na Biblia ya bubu mpi bo mebumbaka yo na Biblioteke John Rylands, na mbanza Manchester, na Angleterre. Yai kele kitini ya kuluta ntama ya maniskri ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu yina kele bubu yai. Bantu mingi ya mayele kekwikilaka nde bo sonikaka yo penepene ya mvu 125 T.B., mwa bamvula kiteso ya 25 na nima ya lufwa ya Yoane. Dyambu ya kebenda dikebi kele nde masonama ya kele na kitini yina kewakana mingi mpenza ti yina kele na bamaniskri ya bo sonikaka na nima. Sambu kopi ya Evanzile ya Yoane ya ntama mingi mutindu yina kukumaka dezia na Ezipte, kisika bo sengumunaka yo, yo kendimisa nde nsangu ya mbote ya kusonikaka Yoane, kusonamaka mpenza na mvu-nkama ya ntete T.B. mpi na Yoane yandi mosi, mutindu Biblia kemonisa yo. Yo yina, mukanda ya Yoane kele mukanda yina moni-mambu kusonikaka.

Kansi, bo sonikaka masonama ya kukonda kupemama yonso banda na mvu-nkama ya zole mpi na nima, mpi bo sonikaka yo bamvula nkama to mingi na nima ya ntangu yina mambu yango kusalamaka. Bantu yankaka ya mayele kemekaka kumonisa nde masonama ya kukonda kupemama mesimbama na masonama to binkulu ya ntete, kansi kele ve ata ti nzikisa mosi ya kendimisa mambu yai. Yo yina, ngyufula yai mefwana mpenza, Na nki nge tatula lukwikilu  mingi​—na kimbangi ya bamoni-mambu to ya bantu yina kuzingaka bankama ya bamvula na nima ya kusalama ya mambu ya bo ketubila? Mvutu kele pwelele. *

Inki beto lenda tuba na dyambu yina bo ketubaka nde bo sobaka Baevanzile ya Biblia sambu na kukatula masolo yankaka ya luzingu ya Yezu? Mu mbandu, keti kele ti banzikisa ya kemonisa nde bo sobaka Evanzile ya Yoane na mvu-nkama ya iya sambu na kubebisa mambu yankaka? Sambu na kupesa mvutu na ngyufula yai, beto fwete yibuka nde mosi na kati ya banto ya mfunu ya Biblia ya bilumbu na beto kele maniskri yina bo kebingaka nde Vaticanus 1209. Kana Biblia na beto kele ti bansoba yina kusalamaka na mvu-nkama ya iya, pana bansoba yai fwete monana na maniskri yai. Yo kele kyese na kuzaba nde, maniskri yankaka ya kele ti mambu mingi ya mukanda ya Luka mpi ya Yoane, mezabanaka na zina ya Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), ya bo sonikaka banda na mvu 175 T.B. tii na mvu 225 T.B. Sambu na bantu ya mayele, masonama na yo mefwanana mpenza ti ya Vaticanus 1209. Na kutuba yankaka, bo salaka ve ata nsoba mosi ya nene na Baevanzile ya Biblia mpi Vaticanus 1209 kendimisa dyambu yai.

Kele ve ata ti nzikisa mosi, yo vanda na mikanda to na kisika yankaka, ya kendimisa nde bo sobaka mukanda ya Yoane​—to Baevanzile yina yankaka—​na mvu-nkama ya iya. Na nima ya kutadila kimvuka mosi ya bitini ya bamaniskri yina bo sengumunaka na Oxyrhynchos, na Ezipte, Dr. Peter M. Head, ya Iniversite ya Cambridge, kusonikaka nde: “Na bunkufi bamaniskri yai kendimisa masonama ya bisono ya nene [bamaniskri yina bo sonikaka na bisono ya nene na mvu-nkama ya iya] yina kele kisina ya Babiblia ya bilumbu yai ya masonama ya [Greki] ya ntama. Kele ve ata ti kima mosi awa ya kelomba nde beto vanda ti mbakisa ya mpa mpenza ya mutindu yina bo vandaka kusala bakopi ya masonama ya Kuwakana ya Mpa.”

Inki Beto Lenda Tuba Sambu na Kusukisa?

Baevanzile iya ya kupemama​—Matayo, Marko, Luka, mpi Yoane—​kundimamaka na Bakristu yonso banda na kati-kati ya mvu-nkama ya zole. Tatien kusalaka mukanda na yandi Diatessaron (Ngogo mosi ya Kigreki yina ketendula “na nsadisa ya iya”), na kati ya bamvu 160 mpi 175 T.B., mpi yo kabulamaka mingi. Sambu na kusonika mukanda yina, Tatien kusadilaka kaka Baevanzile iya ya kupemama kansi ve “baevanzile” ya kukonda kupemama. (Tala lupangu  “Kunwanina Baevanzile.”) Dyambu yankaka ya kebenda dikebi kele mambu yina Irénée, yina kuzingaka na nsuka ya mvu-nkama ya zole T.B., kutubaka. Yandi tubaka nde Baevanzile fwete vanda iya, sambu nsi-ntoto kele na bitini iya mpi mipepe ya nene kele iya. Ata bantu lenda tula ntembe na kufwanisa yina, dibanza na yandi kendimisa ngindu ya kemonisa nde na ntangu yina Baevanzile ya kupemama kuvandaka kaka iya.

Mambu yai yonso kemonisa inki? Yo kemonisa nde Masonuku ya Kigreki ya Bukristu​—tanga mpi Baevanzile iya—​yina beto kele na yo bubu yai mesobaka mpenza ve banda na mvu-nkama ya zole tii bubu yai. Yo kele ve ti kikuma ya ngolo ya kundima nde bo salaka komplo na mvu-nkama ya iya sambu na kusoba to kakatula konso kitini yina ya Masonuku ya kupemama na Nzambi. Kansi, Bruce Metzger, muntu ya mayele yina kelongukaka Biblia, kusonikaka nde:  “Banda na nsuka ya mvu-nkama ya zole, . . . kitini ya nene ya Kuwakana ya Mpa kundimamaka na kati ya mabundu ya Bakristu ya kuswaswana mpi ya vandaka na bisika mingi kaka na ndambu ya Mediterane ve kansi mpi na kitini yina kebanda na Grande-Bretagne tii na Mezopotami.”

Ntumwa Polo mpi Piere vandaka kukotila kyeleka ya Ndinga ya Nzambi. Bo zole kukebisaka ngolo bampangi na bo Bakristu na yina metala kundima to kukwikila na mambu yankaka katula mambu yina bo longaka bo. Mu mbandu, ntumwa Polo kusonikilaka Timoteo nde: “Timoteo, kuwa! Simba mbote-mbote mambu yina yonso ya bo songaka nge. Kuwa ve mambu ya mpamba yina ke kwendaka ve nzila mosi na lukwikilu na beto. Kuwa mpi ve bantembe ya bantu yina ke tubaka nde bo ke na mayele, kansi mayele yina kele mayele ya kieleka ve. Sambu bantu ya nkaka ke tubaka nde bo ke na mayele yina, kansi bo me vidisaka lukwikilu na bo.” Piere kundimisaka nde: “Bansangu yina ya mpamba-mpamba ya bantu ke yindulaka na ntu, beto landaka yo ve ntangu beto zabisaka beno nde Mfumu na beto Yesu Kristo ta kwisa ti ngolo; kansi beto monaka kimfumu na yandi na meso na beto mosi.”​—1 Timoteo 6:20, 21; 2 Piere 1:16.

Bamvu-nkama mingi na ntwala, mbikudi Yezaya kusonikaka mutindu yai na ngolo ya mpeve: “Matiti ke yumaka, bintuntu ke bebaka, kansi ndinga ya Nzambi na beto yo ta zinga tii kuna!” (Yezaya 40:8) Beto lenda vanda na kivuvu ya mutindu mosi nde Muntu yina kupesaka bantu mpeve santu sambu na kusonika Masonuku ya Santu kutaninaka yo mpi na nsungi ya bamvula na mpila nde “bantu ya mitindu yonso kuguluka mpi kukuma ti nzayilu ya sikisiki ya kyeleka.” ​—1 Timoteo 2:4, NW.

[Banoti na Nsi ya lutiti]

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 9]

Papirisi Rylands 457 (P⁵²), kitini mosi ya Evanzile ya Yoane ya mvu-nkama ya zole T.B., yina bo sonikaka mwa bamvula fyoti na nima ya masonama ya kisina

[Lupangu/Bifwanisu ya kele na lutiti 11]

 Kunwanina Baevanzile

Na luyantiku mpenza ya disolo ya Bukristu, bantu ya ketulaka ntembe kutubaka nde Baevanzile kele ve na kuwakana na kati na yo, yo yina mpila ya kutudila masolo na yo ntima kele ve. Nsoniki ya Siria Tatien (penepene ya mvu 110-180 T.B.) kwisaka kunwanina Baevanzile. Yandi yindulaka nde kukonda kuwakana yonso yina lenda monana tamana kana bo wakanisa mpi kuvukisa na sikisiki yonso Baevanzile yonso na disolo mosi na kisika ya masolo iya.

Tatien kubakaka lukanu ya kusala kisalu yina ya kuwakanisa yo. Beto mezaba ve kana na kisina yandi sonikaka yo na Kigreki to na ndinga ya Syriaque. Ata yandi sonikaka yo na konso ndinga yina, Tatien kumanisaka mukanda na yandi, yina mezabanaka na zina ya Diatessaron, ngogo ya Kigreki ya ketendula “na nsadisa ya iya,” penepene na mvu 170 T.B. Sambu na nki nge fwete tula dikebi na mukanda yai ya kukonda kupemama?

Na mvu-nkama ya 19, bantu ya ketulaka ntembe yantikaka kutuba nde bo sonikaka ve ata Evanzile mosi na ntwala ya kati-kati ya mvu-nkama ya zole T.B.; yo yina, yo lendaka kuvanda na mfunu mingi ve na yina metala mambu ya melutaka. Kansi, bamaniskri ya ntama ya Diatessaron yina bo sengumunaka banda na ntangu yina kepesa banzikisa ya bo lenda tudila ve ntembe ya kemonisa nde Baevanzile iya​—mpi kaka iya—​kuzabanaka dezia banda ntama mpi bo vandaka kundima yo bonso kimvuka banda na kati-kati ya mvu-nkama ya zole T.B.

Kusengumuna ya Diatessaron mpi bakomantere na yo na Kiarameye, na Kiarabi, na Kigreki, mpi na Latini kupusaka Sir Frederic Kenyon, muntu ya mayele yina kelongukaka Biblia, na kusonika nde: “Bima yai ya bo sengumunaka kekatula konso ntembe na yina metala Diatessaron, mpi yo kendimisa nde banda na mvu 170 T.B. Baevanzile iya ya kupemama kuvandaka na valere mingi kuluta masolo yonso yankaka ya luzingu ya Ngulusi na beto.”

[Bifwanisu]

Tatien

Diatessaron na Kiarabi

[Tablo ya kele na lutiti 8, 9]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

“p.” ketendula “penepene.”

33 T.B.

Lufwa ya Yezu

p. 41

Kusonama ya Matayo

p. 58

Kusonama ya Luka

p. 65

Kusonama ya Marko

p. 98

Kusonama ya Yoane

125

Rylands 457 (P52)

p. 140

Masonama ya kukonda kupemama meyantika

p. 175

Bodmer 14, 15 (P75)

Mvu-nkama ya iya

Vaticanus 1209

[Kifwanisu ya kele na lutiti 10]

Vaticanus 1209

Maniskri Vaticanus 1209 ya mvu-nkama ya iya, yina kele na zulu, kemonisa nde yo vandaka na bansoba fyoti mpenza na Baevanzile

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 9]

© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin