1. Nĩ kĩĩ kĩagiragĩrĩria famĩlĩ ya Adamu na Hawa kũingĩra mũgũnda wa Edeni, na nĩ ũndũ ũrĩkũ Habili eendaga mũno?

HABILI akĩrora rũũru rwake rwa ng’ondu ikĩrĩa ihooreire kĩrĩma-inĩ. Agĩcoka hihi akĩrora haraya mbere ya ng’ondu ciake harĩa onire o kaũtheri. Nĩ aamenyaga atĩ hau haarĩ na rũhiũ rwatũũraga rũthiũrũrũkaga, rũkĩrĩrĩmbũkaga mwaki, rũkahinga njĩra ya gũtonya mũgũnda wa Edeni. Hĩndĩ ĩmwe aciari ake maatũũraga kuo, no rĩu matingĩatonyire, o na ciana ciao itingĩatonyire. Ta hũũra mbica rũhuho rwa hwaĩ-inĩ rũkĩhuruta njuĩrĩ ya Habili arorete igũrũ agĩciria igũrũ rĩgiĩ ũrĩa wamũmbire. Hihi ũiguano ũrĩa worire gatagatĩ ka mũndũ na Ngai nĩ kũrĩ hĩndĩ ũgaacoka? Ũguo nĩguo Habili eendaga.

2-4. Habili atwaragĩria na njĩra ĩrĩkũ?

² Habili nĩ akwaragĩria ũmũthĩ. Hihi nĩ ũmũiguaga? Wahota kuuga atĩ ũndũ ũcio ndũngĩhoteka tondũ mũrũ ũcio wa kerĩ wa Adamu aakuire tene. Nĩ aabuthire na agĩtuĩka rũkũngũ hakuhĩ mĩaka 6,000 mĩhĩtũku. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ akuũ, Bibilia ĩtũrutaga ũũ: “Matirĩ ũndũ moĩ.” (Koh. 9:5, 10) Makĩria ma ũguo, gũtirĩ kiugo o na kĩmwe Habili aaririe kĩandĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia. Angĩgĩtwarĩria atĩa?

³ Mũtũmwo Paulo aatongoririo nĩ roho kwandĩka ũũ igũrũ rĩa Habili: “Nĩ ũndũ wa wĩtĩkio ũcio wake-rĩ, o na aakuire, no aaragia o na rĩu.” (Thoma Ahibirania 11:4.) Atwaragĩria atĩa? Kũgerera wĩtĩkio. Habili nĩwe warĩ mũndũ wa mbere gũkũria ngumo ĩyo ya bata. Onanirie wĩtĩkio na njĩra nene ũũ atĩ kĩonereria gĩake kĩrĩ muoyo, na no twĩgerekanie nakĩo. Rĩrĩa twegerekania na wĩtĩkio wake nĩ ta tũkoragwo tũkĩigua agĩtwarĩria.

⁴ No rĩrĩ, tũngĩĩruta atĩa kuumana na Habili na wĩtĩkio wake o na gũtuĩka no maũndũ manini magwetetwo thĩinĩ wa Bibilia mamwĩgiĩ? Rekei tuone.

5. Ciugo cia Jesu atĩ Habili aatũũraga hĩndĩ ĩrĩa “thĩ yombirũo” ciendaga kuga atĩa? (Rora nginya kohoro ka magũrũ-inĩ.)

⁵ Habili aaciarirũo ihinda inini thutha wa andũ a mbere  kũũmbwo. Thutha-inĩ, Jesu oigire atĩ Habili aatũũraga hĩndĩ ĩrĩa “thĩ yombirũo.” (Thoma Luka 11:50, 51.) Jesu aaragia ũhoro wa thĩ ya andũ arĩa mangĩgaakũũrũo kuuma mehia-inĩ. O na gũtuĩka Habili nĩwe warĩ mũndũ wa kana thĩinĩ wa thĩ, kũroneka nĩwe warĩ wa mbere Ngai kuona atĩ no akũũrũo. * Hatarĩ nganja, Habili ndaakũrĩire gatagatĩ-inĩ ka andũ ega.

6. Aciari a Habili maatariĩ atĩa?

⁶ O na gũtuĩka andũ matiatũũrĩte thĩinĩ wa thĩ ihinda iraya, nĩ maacemanagia na maũndũ maritũ. No kũhoteke aciari a Habili, Adamu na Hawa, maarĩ andũ athaka na marĩ na hinya. No nĩ meekĩte ihĩtia iritũ ũtũũro-inĩ wao na nĩ maamenyaga ũguo. Maarĩ akinyanĩru hĩndĩ ĩmwe, marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũtũũra tene na tene. Magĩcoka makĩremera Jehova Ngai na makĩingatwo kuuma mũciĩ wao ũrĩa warĩ Paradiso mũgũnda-inĩ wa Edeni. Nĩ ũndũ wa kũiga merirĩria mao mbere ya maũndũ marĩa mangĩ, nginya mabataro ma njiaro ciao, nĩ maateire ũkinyanĩru na muoyo wa tene na tene.—Kĩam. 2:15–3:24.

7, 8. Hawa oigire atĩa rĩrĩa aagĩire Kaini, na no kũhoteke nĩ ũndũ ũrĩkũ eeciragia?

⁷ Adamu na Hawa nĩ maaritũhĩirũo nĩ ũtũũro thutha wa kũingatwo mũgũnda-inĩ. O na kũrĩ ũguo, rĩrĩa maagĩire mwana wa mbere, maamwĩtire Kaini, kana “Mũndũ Mũciare,” na Hawa akiuga ũũ: “Ndĩ kũgĩa na mwana wa mũndũ mũrũme nĩ ũndũ wa gũteithio nĩ Jehova.” Ciugo ciake ironania ta eeciragia ũhoro wa kĩĩranĩro  kĩa Jehova mũgũnda-inĩ wa Edeni, atĩ nĩ harĩ mũtumia ũngĩkagĩa “mbeũ” ĩrĩa hĩndĩ ĩmwe ĩngĩkaananga ũrĩa mũũru, ũrĩa wahĩtithĩtie Adamu na Hawa. (Kĩam. 3:15; 4:1) Hihi Hawa eeciragia atĩ nĩwe mũtumia ũcio na atĩ Kaini nĩwe “mbeũ” ĩrĩa yeranĩirũo?

⁸ Angĩkorũo nĩguo, nĩ aahĩtĩtie. Makĩria ma ũguo, angĩkorũo nĩguo we na Adamu meeraga Kaini makĩmũrera, ũndũ ũcio no kwongerera wongagĩrĩra mwĩtĩo ũrĩa Kaini aarĩ naguo. Thutha wa ihinda, Hawa akĩgĩa mwana wa kerĩ, no gũtirĩ handũ tuonaga ciugo ta icio cia kũmũtũũgĩria. Makĩmũtua Habili, rĩĩtwa riugaga “Tũhũ.” (Kĩam. 4:2) Hihi maamwĩtire ũguo tondũ matiarĩ na kĩĩrĩgĩrĩro kĩnene harĩ we, ta Kaini aarĩ wa bata gũkĩra Habili? Tũtirĩ na ma.

9. Nĩ ũndũ ũrĩkũ aciari mangĩĩruta kuumana na aciari aitũ a mbere?

⁹ Aciari no merute maũndũ maingĩ kuumana na aciari acio a mbere. Kũgerera ciugo na ciĩko cianyu, hihi mũgũtũma ciana cianyu ikorũo na mwĩtĩo, ciende maũndũ manene na ikũrie mĩerekera ya kwĩyenda? Kana mũgũciruta kwenda Jehova Ngai na gũkũria ũrata hamwe nake? Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, aciari acio a mbere matiahingirie itemi rĩao. O na kũrĩ ũguo, nĩ kwarĩ na mwĩhoko harĩ rũciaro rwao.

10, 11. Kaini na Habili maarutaga mawĩra marĩkũ, na nĩ ngumo ĩrĩkũ Habili aakũririe?

¹⁰ O ũrĩa tũhĩĩ tũu twanenehaga, no kũhoteke Adamu nĩ aatũmenyeririe kũruta wĩra ũrĩa ũngĩamateithirie kũhingia mabataro ma famĩlĩ. Kaini agĩtuĩka mũrĩmi nake Habili mũrĩithi.

¹¹ O na kũrĩ ũguo, Habili nĩ eekire ũndũ wa bata makĩria. Ũtũũro-inĩ wake, nĩ aakũririe wĩtĩkio, ngumo njega ĩrĩa Paulo aacokire kwandĩka ũhoro wayo. Ta wĩcirie ũndũ ũcio! Habili ndaarĩ na mũndũ ũngĩakorirũo arĩ kĩonereria kĩega harĩ we. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, aakũririe wĩtĩkio harĩ Jehova Ngai atĩa? Wĩcirie maũndũ matatũ marĩa hihi maamũteithirie gũkũria wĩtĩkio mũrũmu.

12, 13. Kwahoteka kwĩrorera ũũmbi wa Jehova gwateithirie Habili atĩa gũkũria wĩtĩkio?

¹² Ũũmbi wa Jehova. Nĩ ma Jehova nĩ aarumĩte tĩri, agatũma ũmere mĩigua ĩrĩa ĩngĩatũmire ũrĩmi ũritũhe. O na kũrĩ ũguo, no warutaga irio iria ciatũũragia famĩlĩ ya Adamu. No nyamũ itiarumĩtwo, hamwe na nyoni na thamaki; o na irĩma, maria, na njũĩ; o na rĩera-inĩ, matu, riũa, mweri, na njata. Handũ hothe Habili aaroraga, nĩ onaga maũndũ ma kuonania wendo mũnene, ũũgĩ, na wega wa Jehova Ngai, ũrĩa wombire indo ciothe. (Thoma Aroma 1:20.)  Ecũrania igũrũ rĩa ũũmbi na ngumo cia Jehova, wĩtĩkio wake ũkĩgĩa na hinya.

¹³ Hatarĩ nganja, Habili nĩ aahũthagĩra mahinda make gwĩcũrania igũrũ rĩa Jehova. Ta hũũra mbica akĩrĩithia. Ũtũũro wa mũrĩithi nĩ watũmaga athiĩ magũrũ mũno. Aatongoragia ng’ondu irĩma-inĩ, mĩkuri-inĩ, njũĩ-inĩ—hingo ciothe agĩcaria kũrĩa kũrĩ na nyeki nduru, maĩ mega na kũndũ kwega gwa kũhuurũka. Harĩ ciũmbe ciothe cia Ngai, ng’ondu nĩcio cioonekaga itarĩ na hinya, ta ciombĩtwo ũndũ ciabataraga mũndũ wa gũcitongoria na gũcigitĩra. Hihi Habili nĩ onaga atĩ o nake nĩ aabataire gũtongorio, kũgitĩrũo, na kũmenyererũo nĩ Ngai ũrĩ na ũũgĩ na hinya gũkĩra mũndũ? Hatarĩ nganja nĩ aagwetaga ũguo maita maingĩ mahoya-inĩ make, na wĩtĩkio wake ũgĩthiĩ na mbere gũkũra.

14, 15. Ciĩranĩro cia Jehova ciateithirie Habili atĩa kũgĩa na maũndũ ma gwĩcũrania?

¹⁴ Ciĩranĩro cia Jehova. No mũhaka Adamu na Hawa makorũo nĩ maataarĩirie ariũ ao maũndũ marĩa meekĩkĩte mũgũnda-inĩ wa Edeni magĩtũma maingatwo. Kwoguo, Habili aarĩ na maũndũ maingĩ ma gwĩcũrania.

¹⁵ Jehova oigĩte atĩ tĩri nĩ ũngĩgaakorũo wĩ mũrume. Habili nĩ onaga mĩigua ĩrĩa yoonanagia atĩ ciugo icio nĩ ciahingĩte. Ningĩ Jehova nĩ oigĩte atĩ Hawa nĩ angĩgaakorũo na ruo arĩ na nda na akĩgĩa ciana. Hatarĩ nganja Habili nĩ onire ciugo icio o nacio ikĩhinga rĩrĩa ciana iria ingĩ ciao ciaciaragwo. Jehova nĩ onete kabere atĩ Hawa nĩ angĩkerirĩria gũkĩria njano kwendwo nĩ mũthuriwe, nake Adamu nĩ angĩkamwathaga. Habili nĩ eeyoneire ũndũ ũcio ũgĩkĩka harĩ ithe na nyina. Maũndũ-inĩ macio mothe, Habili nĩ onire atĩ kiugo kĩa Jehova nĩ gĩa kwĩhokeka biũ. Kwoguo, Habili aarĩ na itũmi njiganu cia kwĩhoka kĩĩranĩro kĩa Ngai kĩgiĩ “mbeũ” ĩrĩa ĩngĩkaarũnga mahĩtia marĩa maambĩrĩirie mũgũnda-inĩ wa Edeni.—Kĩam. 3:15-19.

16, 17. Hihi nĩ maũndũ marĩkũ Habili eerutire kuumana na akerubi?

 ¹⁶ Ndungata cia Jehova. Habili ndaarĩ na mũndũ wamũigĩire kĩonereria kĩega, no andũ to o maarĩ ciũmbe njũgĩ thĩinĩ wa thĩ hĩndĩ ĩyo. Rĩrĩa Adamu na Hawa maingatirũo mũgũnda-inĩ, Jehova aatigĩrĩire atĩ o ene hamwe na njiaro ciao, matingĩaingĩrire Paradiso ĩyo. Nĩguo arangĩre njĩra ya kũingĩra, Jehova aaigire akerubi, araika mahetwo gĩtĩo kĩnene, na akĩiga rũhiũ rwa rũrĩrĩmbĩ rwa mwaki rũrĩa rwathiũrũrũkaga rũtegũtigithĩria.—Thoma Kĩambĩrĩria 3:24.

¹⁷ Ta wĩcirie ũrĩa Habili aaiguaga ona akerubi acio rĩrĩa aarĩ kamwana. Tondũ meehumbĩte mĩĩrĩ ya andũ, aamonaga marĩ na hinya mũingĩ mũno. O naruo “rũhiũ” rũu, rũrĩa rwaikaraga rũkĩrĩrĩmbũkaga na rũgĩthiũrũrũkaga, nĩ rwamũgegagia. O ũrĩa Habili aathire akĩnenehaga-rĩ, hihi kũrĩ hĩndĩ onire akerubi acio manogetio nĩ wĩra wao na makaũtiganĩria? Aca. Ciũmbe icio irĩ ũũgĩ na hinya ciaikarire hau mũthenya na ũtukũ, kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ mũno. Kwoguo Habili akĩĩruta atĩ Jehova Ngai nĩ aarĩ na ndungata ciarĩ na ũthingu na wĩhokeku. Harĩ akerubi acio, Habili onire wĩhokeku na wathĩki atangĩonire thĩinĩ wa famĩlĩ yao. Hatarĩ nganja kĩonereria kĩu kĩa araika nĩ gĩekĩrire wĩtĩkio wake hinya.

18. Tũkoragwo na mũthingi ũrĩkũ wa gwĩkĩra wĩtĩkio witũ hinya?

¹⁸ Wĩtĩkio wa Habili wathiire ũkĩgĩaga na hinya makĩria nĩ ũndũ wake gwĩcũrania igũrũ rĩa maũndũ mothe marĩa Jehova aaguũrĩtie igũrũ rĩake we mwene kũgerera ũũmbi, ciĩranĩro ciake, na cionereria cia akerubi. Githĩ kĩonereria gĩake gĩtitwaragĩria?  Makĩria andũ ethĩ no mekĩrũo ngoro nĩ kũmenya atĩ no makũrie wĩtĩkio wa ma harĩ Jehova Ngai, gũtekũmakania ũrĩa andũ ao a famĩlĩ mekaga. Tũrĩ na mũthingi mwega wa gwaka wĩtĩkio witũ ũmũthĩ, tondũ tũthiũrũrũkĩirio nĩ magegania ma ũũmbi, tũrĩ na Bibilia ĩrĩ yothe, na twĩ na andũ aingĩ arĩa makoragwo marĩ kĩonereria kĩega kĩa wĩtĩkio.

19. Nĩ ũũma ũrĩkũ wa bata Habili aamenyire?

¹⁹ O ũrĩa wĩtĩkio wa Habili harĩ Jehova wakũraga, nĩ eendaga kũwonania na ciĩko. No rĩrĩ, nĩ kĩĩ mũndũ angĩaheire Mũũmbi wa thĩ na igũrũ? Ma nĩ atĩ, Ngai ndaabataraga kĩheo o na kĩrĩkũ kana ũteithio wa andũ. Thutha wa ihinda, Habili akĩmenya ũũma ũyũ wa bata: Angĩaheire Jehova kĩndũ kĩrĩa kĩega biũ aarĩ nakĩo arĩ na muoroto mwega, Ithe wa igũrũ ũrĩa ũrĩ wendo nĩ angĩakenire.

20, 21. Kaini na Habili maarutĩire Jehova magongona marĩkũ, na aamonire atĩa?

²⁰ Habili akĩĩhaarĩria kũruta ng’ondu imwe cia rũũru rwake. Agĩthuura iria ciarĩ njega biũ, marigithathi, na nyama ciacio iria njega biũ. Kaini o nake nĩ eendaga irathimo cia Ngai na gwĩtĩkĩrĩka nĩwe, nĩ ũndũ ũcio akĩhaarĩria igongona kuuma maciaro make ma mũgũnda. No ndaarĩ na muoroto ta wa Habili. Ngũrani yoonekire wega rĩrĩa anake acio maarutire magongona mao.

²¹ No gũkorũo ariũ acio erĩ a Adamu maahũthĩrire kĩgongona na mwaki makĩruta magongona mao, hihi makĩonagwo nĩ akerubi, arĩa no o tu maarĩ ndungata cia Jehova thĩinĩ wa thĩ hĩndĩ ĩyo. Jehova onire magongona macio atĩa? Tũthomaga ũũ: “Nake Jehova agĩĩtĩkĩra Habili na ihaki rĩake.” (Kĩam. 4:4) Bibilia ndiugaga ũrĩa Ngai onanirie atĩ nĩ eetĩkĩrire Habili.

22, 23. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Jehova etĩkĩre igongona rĩa Habili?

²² No nĩ kĩĩ gĩatũmire etĩkĩre Habili? Hihi nĩ igongona rĩo rĩene? Habili aarutire kĩũmbe kĩarĩ muoyo, agĩita thakame yakĩo. Hihi Habili nĩ aamenyaga ũrĩa igongona ta rĩu rĩngĩgaakorũo rĩrĩ rĩa bata? Mĩaka mĩingĩ thutha wa hĩndĩ ya Habili, Ngai aahũthĩrire igongona rĩa ng’ondu ĩtarĩ na kaũgũ kũrũgamĩrĩra igongona rĩa Mũrũ Wake mũkinyanĩru, “Gatũrũme ka Ngai,” ũrĩa thakame yake ĩngĩaitirũo. (Joh. 1:29; Tham. 12:5-7) O na kũrĩ ũguo, Habili ndaamenyaga maũndũ macio wega.

²³ Ũndũ ũrĩa tũũĩ na ma nĩ ũyũ: Habili aarutire kĩndũ kĩrĩa kĩega biũ aarĩ nakĩo. To igongona riki Jehova eetĩkĩrire no nĩ nginya Habili we mwene. Habili aarutire igongona rĩake nĩ ũndũ wa wendo wake harĩ Jehova na wĩtĩkio ũtarĩ na ũhinga.

24. (a) Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge atĩ igongona rĩa Kaini tirĩo rĩarĩ na mahĩtia? (b) Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Kaini aahaanaga ta andũ aingĩ ũmũthĩ?

 ²⁴ Ũguo tiguo Kaini eekire. Jehova “ndaigana gwĩtĩkĩra Kaini na ihaki rĩake.” (Kĩam. 4:5) Ti kuuga atĩ ihaki rĩa Kaini nĩrĩo rĩarĩ na mahĩtia. Thutha ũcio Watho wa Ngai nĩ wetĩkĩririe andũ kũruta maciaro ma mũgũnda marĩ igongona. (Alaw. 6:14, 15) No Bibilia yugaga atĩ Kaini “maũndũ marĩa ekaga maarĩ moru.” (Thoma 1 Johana 3:12.) O ta andũ aingĩ ũmũthĩ, Kaini eeciragia wĩyamũrĩri wa kwĩyonania tu harĩ Ngai warĩ mũiganu. Kũgerera ciĩko ciake, Kaini nĩ onanirie atĩ ndaarĩ na wĩtĩkio wa ma na wendo harĩ Jehova.

25, 26. Jehova aaheire Kaini mũkaana ũrĩkũ, na Kaini eekire atĩa?

²⁵ Rĩrĩa Kaini onire atĩ ndanetĩkĩrĩka harĩ Jehova-rĩ, hihi nĩ aageririe kwĩruta kuumana na kĩonereria kĩa Habili? Aca. Aarakarĩire mũrũ wa nyina arĩ na rũmena. Jehova nĩ onire kĩrĩa gĩathiaga na mbere ngoro-inĩ ya Kaini na akĩgeria kũmũrũnga arĩ na ũkirĩrĩria. Akĩmũhe mũkaana atĩ mĩthiĩre yake nĩ ĩngĩatũmire aingĩre mehia-inĩ maritũ, na akĩmwĩra atĩ o nake nĩ ‘angĩetĩkĩrĩkire’ angĩagarũrĩire mĩthiĩre yake.—Kĩam. 4:6, 7.

²⁶ Kaini ndaatindanĩire na mũkaana wa Ngai. Ithenya rĩa ũguo, eerire mũrũ wa nyina ũrĩa wamwĩhokete atĩ mathiĩ mũgũnda-inĩ. Kaini agĩũkĩrĩra Habili na akĩmũũraga. (Kĩam. 4:8) Kwoguo, Habili agĩtuĩka mũndũ wa mbere kũnyarirũo na gũkua nĩ ũndũ wa wĩtĩkio wake. Nĩ aakuire no Jehova ndaariganĩirũo nĩwe.

27. (a) Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tũkorũo na ma atĩ Habili nĩ akaariũkio? (b) Nĩ atĩa tũngĩka nĩ getha tũkona Habili?

²⁷ Na njĩra ya mũhaano, thakame ya Habili nĩ yakaĩire Jehova Ngai nĩguo ĩrĩhĩrio kana kĩhooto gĩethwo. Na Ngai agĩtigĩrĩra kĩhooto nĩ gĩekĩka, akĩherithia Kaini nĩ ũndũ wa gĩĩko gĩake kĩũru. (Kĩam. 4:9-12) Ũndũ wa bata makĩria, historĩ ya wĩtĩkio wa Habili nĩ ĩtwaragĩria. Ũtũũro wake—ta mĩaka igana rĩmwe—warĩ mũnini harĩ andũ a mahinda macio, no aatũũrire na njĩra yakenirie Ngai. Aakuire akĩmenyaga atĩ nĩ eendetwo na agetĩkĩrĩka nĩ Jehova, Ithe wa igũrũ. (Ahib. 11:4) Nĩ ũndũ ũcio, no tũkorũo na ma atĩ Habili arĩ kĩririkano-inĩ kĩa Jehova, etereire gũkaariũkio atũũre paradiso gũkũ thĩ. (Joh. 5:28, 29) Hihi wee nĩ ũkaamuona kuo? Nĩ ũkaamuona angĩkorũo nĩ ũkũmũthikĩrĩria agĩkwarĩria na wĩgerekanie na wĩtĩkio wake mũrũmu.