Angĩkorũo ndũreka wega cukuru no wĩcirie atĩ nĩ ũrabatara gũthoma makĩria. Angĩkorũo ndũreka wega mathaako-inĩ no wĩcirie atĩ ũrabatara kwĩmenyeria makĩria. No maũndũ-inĩ macio mothe, no ũkore kĩrĩa ũrabatara nĩ gũkoma toro wa kũigana. Nĩkĩ kĩngĩtũma tuuge ũguo?

•  Wagĩrĩirũo gũkoma nĩkĩ?

•  Nĩ maũndũ marĩkũ magiragĩrĩria ũkome?

•  Ũngĩka atĩa nĩguo ũiganie toro?

•  Ũrĩa andũ a riika rĩaku maroiga

 Ataaramu moigaga atĩ andũ aingĩ ethĩ magĩrĩirũo gũkoma gatagatĩ ka mathaa manana nginya ikũmi o mũthenya. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa bata gũkoma toro wa kũigana?

•   Gũkoma nĩ gũteithagia meciria kũruta wĩra wega. Kwĩragwo atĩ toro nĩ “irio cia meciria.” Kũigania toro no gũgũteithie gwĩka wega cukuru, mathaako-inĩ, na gũgũteithie kũhiũrania na mathĩna.

•   Gũkoma nĩ gũteithagia mũndũ gũkorũo na gĩkeno na muonere mwega wa maũndũ. Kũrĩ na ũhotekeku mũnene harĩ andũ arĩa mataiganagia toro kũrakara na ihenya, kũigua matarĩ na gĩkeno kana gũtangĩka, na kwaga kũiguana na andũ arĩa angĩ.

•   Gũkoma no gũgũteithie gũtwarithia ngaari wega. Ũthuthuria ũmwe thĩinĩ wa Amerika (US) wataarĩirie atĩ mũigana wa matereba a ũkũrũ wa mĩaka 16 nginya 24 arĩa makoragwo macũngĩte hĩndĩ ĩrĩa kũrekĩka aksidenti, nĩ hakuhĩ maita merĩ ũkĩringithania na matereba a ũkũrũ wa mĩaka 40 nginya 59.

•   Gũkoma nĩ gũtũmaga mũndũ akorũo na ũgima mwega wa mwĩrĩ. Gũkoma nĩ gũteithagia mwĩrĩ gũthondeka na gũcokereria tũhengereta tũrĩa tũthũku, o hamwe na mĩkiha ya icoka na ya thakame. Toro wa kũigana ningĩ no ũnyihanyihie ũgwati wa mũndũ kũgĩa na ũritũ ũkĩrĩtie njano, gũkorũo na mũrimũ wa cukari, na stroke.

 O na gũtuĩka gũkoma nĩ kũrĩ ũguni mũingĩ ta ũcio twarĩrĩria, andũ aingĩ ethĩ matikomaga toro wa kũigana. Kwa ngerekano, Elaine ũrĩa ũrĩ na ũkũrũ wa mĩaka 16 ooigire ũũ:

 “Hĩndĩ ĩmwe twĩ kĩrathi, mwarimũ nĩ aatũririe tũrakomire thaa cigana. Aingĩ mooigire kĩndũ ta thaa inyanya cia ũtukũ. Angĩ nao kĩndũ ta thaa ikũmi na ĩmwe cia rũcinĩ. Mũrutwo ũmwe nowe tu woigire thaa ithatũ na nuthu cia ũtukũ.”

 Nĩ maũndũ marĩkũ mangĩtũma wage gũkoma toro wa kũigana?

 Arata. “Nĩ ũndũ mũhũthũ gũcererũo kana gũteanga mathaa, makĩria rĩrĩa thiĩte gũceera na arata ũtukũ.”​—Pamela.

 Wĩra mũingĩ. “Nĩ nyendete gũkoma, no ti ũndũ mũhũthũ gũkoma toro wa kũigana mũndũ arĩ na wĩra mũingĩ.”​—Ana.

 Tekinolonjĩ. “Thimũ nĩyo ĩtũmaga njage gũkoma toro wa kũigana. Nĩ nemagwo kwĩgirĩrĩria kũmĩhũthĩra rĩrĩa ndĩ toro.”​—Anisa.

•   Thuthuria mawoni maku megiĩ toro. Bibilia yugaga ũũ: “Nĩ kaba rũhĩ rũmwe rwa kũhurũka gũkĩra hĩ igĩrĩ cia wĩra mũritũ na gũtengʼerania na rũhuho.” (Kohelethu 4:6) Gũkoma nĩ ũndũ wa o mũhaka. Ũngĩaga gũkoma ndũngĩkenera wĩra waku kana maũndũ ma gwĩkenia.

•   Menya gĩtũmi kĩrĩa kĩnene kĩgiragia ũkome. Kwa ngerekano-rĩ, nĩ ũceragĩrũo mũno rĩrĩa wathiĩ gũceera na arata? Hihi nĩ ũkoragwo na wĩra mũingĩ wa cukuru na wa mũciĩ? Hihi thimũ yaku nĩ ĩtũmaga ũcererũo gũkoma kana ĩgatũma ũũkĩre wathiĩ gũkoma?

 Ũndũ wa gwĩciria: Gũtooria ũndũ ũrĩa mũnene ũgiragia ũkome ti ũndũ mũhũthũ, no moimĩrĩro megũkorũo marĩ mega. Thimo 21:5 yugaga, “Mĩbango ya mũndũ ũrĩ kĩyo hatarĩ nganja nĩ ĩrehaga ũgaacĩru.”

 Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, ũndũ ũrĩa ũngĩteithia mũndũ gũkoma toro wa kũigana tiguo ũngĩteithia mũndũ ũrĩa ũngĩ. Kwa ngerekano andũ amwe moigaga atĩ gũkoma hanini mũthenya nĩ kũmateithagia gũkoma wega ũtukũ. No angĩ moigaga atĩ toro wa mũthenya nĩ ũtũmaga mage gũkoma ũtukũ. Menya ũndũ ũrĩa ũngĩkwagĩrĩra makĩria. Maũndũ maya marũmĩrĩire no magũteithie:

•   Koragwo na mahinda ma kũhurũka. Ũngĩamba kũhurũka mbere ya ũthiĩte gũkoma, ũndũ ũcio no ũgũteithie kuona toro na ihenya.

   “Nĩ wega kũrĩkia wĩra ma mũciĩ na mawĩra mangĩ tene nĩguo ndũgecirie ũhoro wa maũndũ macio wathiĩ toro.”​—Maria.

•   Bangaga maũndũ. Handũ ha gwĩkaga maũndũ ũtarĩ na mũbango mũna, bangaga maũndũ nĩguo ũkahota gũkoma toro wa kũigana.

   “Nyendaga gũkoma mathaa matanyihĩire manana o mũthenya. Kwoguo angĩkorũo nĩ ndĩrenda gũũkĩra mbere ya mathaa marĩa njũkagĩra, ndaraga harĩa mathaa manana megũkinyĩra nĩguo menye ngũkoma thaa cigana.”​—Vincent.

•   Geria kwaga gũcenjacenjia mathaa. Mwĩrĩ waku no ũmenyere ũndũ mũna ũngĩũmenyeria. Ataaramu moigaga atĩ wagĩrĩirũo gũthiĩ gũkoma na gũũkĩra mathaa o marĩa o mũthenya. Geria gwĩka ũguo ihinda rĩa mweri ũmwe na nĩ ũgũkena mũno.

   “Ũngĩkomaga mathaa o marĩa marĩa o mũthenya, ũrĩũkĩraga meciria maku macanjamũkĩte. Ũndũ ũcio nĩ ũrĩgũteithagia kũruta wĩra waku wega.”​—Jared.

•   Koragwo na ũigananĩru maũndũ-inĩ maku ma gwĩkenia. Bibilia ĩtwĩraga ‘twĩkage maũndũ na ũigananĩru,’ na maũndũ macio nĩ hamwe na ma gwĩkenia.​—1 Timotheo 3:2, 11.

   “Nĩ ndĩrutĩte kũnyihanyihia maũndũ marĩa njĩkaga ma gwĩkenia hwaĩ-inĩ. Ingĩaga gwĩka ũguo, kaingĩ mathaa makwa ma gũkoma nĩ mahĩtanaga.”​—Rebecca.

•   Rekaga thimũ yaku o nayo ĩhuhie! Ithaa ta rĩmwe mbere ya gũthiĩ toro wĩgirĩrĩrie kũingĩra Intaneti-inĩ kana gũtũmĩra arata ndũmĩrĩri. Ataaramu amwe moigaga atĩ ũtheri ũrĩa uumaga thimũ-inĩ, thĩinĩ wa tablet kana TV, no ũtũme wage kuona toro.

   “Andũ merĩgagĩrĩra ũkorũo thimũ-inĩ hĩndĩ ciothe. No mũndũ nĩ abataraga kũiga thimũ thĩ nĩguo ahote kũhurũka wega.”​—Julissa.