SAMU na Baebreo yina vuandaka na Yinsi ya nsilulu, mvula vuandaka banda na ntangu ya kubalula ntoto mpe kukuna, bubu yayi beto lenda tuba yavuandaka banda kati na ngonda ya Septembre mpe Octobre

Bantu vuandaka zaba yinda ya ngonda na kutadilaka sikle ya ngonda yina kezingilaka kana bilumbu 29 to 30. Bavuandaka kalkile yinda ya mvula na kutadilaka ntangu (soleil). Nzokande mvula yina bavuandaka kalkile na kutadilaka sikle ya ngonda vuandaka nkufi kuluta mvula yina bamekalkile na kutadilaka ntangu (soleil). Yavuandaka lomba kusosa mutindu mosi samu na kuwizanisa mitindu yango zole ya kutanga bilokola. Yalendaka salama na kubuelaka bilumbu yankaka to na kutulaka ngonda mosi na konso kilokola, mbala yankaka tekila kubanda ya mvula yina kelanda. Mutindu yina nde mvula lendaka kokana na bansungi ya kukuna mpe ya kubuka.

Kasi na ntangu ya Mose, Nzambi zabisaka bisadi na Yandi ti mvula ya nlongo lendaka banda na ngonda ya Abibi, to Nisana, na nsungi ya printemps. (Kub. 12:2; 13:4) Nkinzi yina vuandaka salama na ngonda yango vuandaka sangisa diaka kubuka orje.​—Kub. 23:15, 16.

Na mukanda na yandi (The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ. 175 B.C.–A.D. 135). Emil Schürer, muntu mosi ya mayele tubaka: “Yavuandaka pete kuzaba yinki ntangu kubuela ngonda mosi na kalandriye.” Yandi buelaka diaka: “Nkinzi ya Paki yina vuandaka salama na kubima ya mvimba ya ngonda na ngonda ya Nisana (14 Nisana), fueti salama na manima ya kilumbu ya nsungi ya printemps, yina kilumbu mpe mpipa kezingilaka mutindu mosi . . . Kasi kana yamemonana na nsuka ya mvula ti nkinzi ya Paki mekubua tekila kilokola yina kilumbu mpe mpipa kezingilaka mutindu mosi, bavuandaka buela ngonda mosi tekila ngonda ya Nisana.”

Bambangi ya Yehova kesadilaka mayele yango samu na kuzaba kilumbu ya mbote samu na Madia ya nkokila ya Mfumu, yina kekubuaka na nsungi ya printemps mpe yamefuanana na kilumbu ya 14 Nisana na kalandriye ya Baebreo. Bimvuka ya yinza ya mvimba kebakaka nsangu ya dati yango na ntuala. *

Kasi yinki mutindu Baebreo vuandaka zaba kumanisa ya ngonda mosi mpe kubanda ya ngonda ya yimpa? Bubu yayi nge lenda tala kaka na kalandriye yina kele na papie to yina kele na telefone. Kasi na ntangu ya ntama, yavuandaka pete ve.

Na ntangu ya Nkuka ya maza bavuandaka tadila bangonda na bilumbu 30. (Kuy. 7:11, 24; 8:3, 4) Na manima, samu na Baebreo, bangonda vuandaka kaka ve na bilumbu 30. Samu na kalandriye ya Ebreo, ngonda vuandaka banda kaka ntangu bavuandaka na dikoki ya kumona ngonda ya yimpa (nouvelle lune). Yavuandaka na bilumbu 29 to 30 na manima ya kubanda ya ngonda yina meluta.

Na diluaku mosi, Davidi mpe Yonatane tubilaka diambu metadila kubanda ya ngonda ya yimpa, na kutubaka: ‘Mbazi kele ngonda ya yimpa.’ (1 Sa. 20:5, 18) Yakena kumonana ti na siekle ya 11 T.N.B., bavuandaka kalkile bangonda na ntuala. Kasi yinki mutindu Bayisaele vuandaka zaba kubanda ya ngonda ya yimpa? Mukanda mosi (Mishnah) yina ketubilaka minsiku mpe nzingulu ya Bayuda, mepesa ndambu ya mambu samu na yau. Yakena kumonana ti na manima ya kukatuka ya Bayuda na kinanga na Babiloni, diambu yango tadilaka diaka Sanedrina (Tribinale ya nene ya Bayuda). Na bangonda 7 yina bankinzi vuandaka salama, bazuzi vuandaka sangana na tribinale na kilumbu ya 30 ya konso ngonda yango. Babakala yango nde vuandaka baka nzengolo samu na kuzaba yinki ntangu ngonda yina kelanda fueti banda. Yinki diambu bavuandaka tadila?

Babakala yina bavuandaka tula na zulu nzinganzinga ya Yerusaleme, bavuandaka tala na dizulu na mpipa samu na kumona kubima ya ngonda ya yimpa. Bavuandaka zabisa nsangu yango na Sanedrina na nsualu. Ntangu bazuzi yango ya tribinale vuandaka mona ti bakele na bidimbu mingi yina kena kumonisa ti ngonda ya yimpa bandaka kubima, bavuandaka pesa nsangu ya kubanda ya ngonda ya yimpa. Bosi kana dituti to buyare kena kupekisa bankengi yango  bamona kubanda ya kubima ya ngonda yimpa? Bavuandaka tadila ngonda yina bavuandaka na yau lokola ngonda yina kele na bilumbu 30, mpe ngonda ya yimpa lendaka banda.

Mukanda (Mishnah) kena kusasila ti nzengolo ya Sanedrina vuandaka samunua na nzila ya kidimbu ya tiya yina bavuandaka pedisa na zulu ya Mongo ya bayinti ya Olive, pembeni ya Yerusaleme. Na bisika yankaka ya Yisaele, bavuandaka sadila tiya samu na kumuanga nsangu yango. Na bilokola yina landaka, bavuandaka tinda banati nsangu. Na mutindu yango nde bavuandaka zabisa Bayuda na Yerusaleme, na Yisaele ya mvimba mpe na bisika yankaka ti ngonda ya yimpa mebanda. Mutindu yina nde bantu nionso lendaka sala bankinzi ya nsungi nzila mosi.

Nge lenda mona tablo yina bametula samu yasadisa nge na kubakusa mbote bangonda, bankinzi, mpe bansungi ya kalandriye ya Baebreo.