KAUHANYO 5

Mu Lute Mwan’a Mina ku Zwa kwa Bumbututu

1, 2. Bashemi ba swanela ku talima ku mañi kwa neku la tuso mwa ku hulisa bana ba bona?

 “BANA ki sanda se si zwa ku [Jehova, NW],” ki mwa n’a bulelezi ka ku makala mushemi yo muñwi ya n’a na ni buitebuho lilimo ze 3,000 kwamulaho. (Samu 127:3) Ka buniti fela, tabo ya bushemi ki mupuzo wa butokwa hahulu o zwa ku Mulimu, o konwa ku fumanwa ki buñata bwa batu ba ba mwa linyalo. Nihakulicwalo, bao ba ba na ni bana hañihañi ba fita fa ku lemuha kuli ka ku zamaelela ni tabo yeo, bushemi hape bu tisa buikalabelo.

² Sihulu kacenu, ku uta bana ki musebezi o sabisa. Nihakulicwalo, ba bañata se ba u ezize ka ku kondisa lika, mi walisamu ya buyelezwi u supa nzila ya seo, ka ku bulela kuli: “Kabesi [Jehova, NW] ku yaha ndu, ba ba i yaha kabe ba sebeza mbango.” (Samu 127:1) Ka mo mu latelela hande litaelo za Jehova, ki mo mu ka bela mushemi yo munde hahulu. Bibele i bulela kuli: “U sepe [Jehova, NW] ka pilu ya hao kaufela, mi u si ke wa tiyela fa butali bwa hao.” (Liproverbia 3:5) Kana mwa tabela ku teeleza kwa kelezo ya Jehova ha mu nze mu kalisa mungendenge wa mina o k’a nga lilimo ze 20 ili wa ku hulisa bana?

KU AMUHELA MUBONELO WA BIBELE

3. Ki buikalabelo bufi bo ba na ni bona bondate mwa ku hulisa bana?

³ Mwa malapa a mañata ku potoloha lifasi kamukana, banna b’a nga ku luta mwana ku ba musebezi wa  ­musali ka butuna. Ki niti, Linzwi la Mulimu li supa kwa ­kalulo ya ndate sina yena mufumaneli yo mutuna wa ze tokwahala. Niteñi, hape li bulela kuli u na ni buikalabelo mwa lapa. Bibele i bulela kuli: “U kale ka musebezi wa hao wa kwande. U lime simu ya hao; ha ku felile zeo, u ka ziba ku yaha ndu ya hao.” (Liproverbia 24:27) Ka mubonelo wa Mulimu, bondate ni bome ba sebeza hamoho mwa ku luta bana.—Liproverbia 1:8, 9.

4. Ki kabakalañi ha lu sa swaneli k’u nga bana ba bashimani kuli ba fita ba basizana?

⁴ M’u nga cwañi bana ba mina? Lipiho li bulela kuli mwa Asia “bana ba basizana hañata ha ba tabelwi.” Ku bihilwe kuli saluluti sa ku ketulula basizana si sa li teñi kwa Latin America, nihaiba mwahal’a “mabasi a ba ba itutile ni ku fita.” Nihakulicwalo, niti ki ya kuli, basizana haki bana ba mayemo a kwatasi. Jakobo, ndate ya zibahala hahulu wa mwa linako za kwaikale, n’a talusize bana ba hae kaufela, ku kopanyeleza cwalo ni ba basizana ba ne ba se ba pepilwe ka nako yeo, kuli “ki bana b’a [ni] file Mulimu.” (Genese 33:1-5; 37:35) Ka ku swana, Jesu n’a fuyauzi “bana” kaufela (bashimani ni basizana) ba ne ba tisizwe ku yena. (Mateu 19:13-15) Lwa kona ku ikolwisa kuli n’a bonahalize mubonelo wa Jehova.—Deuteronoma 16:14.

5. Ki linyakisiso lifi ze swanela ku etelela katulo ya bosinyalana ka ku ama kwa butuna bwa lubasi lwa bona?

⁵ Kana nyangela mo mu pila i libelela kuli musali a pepe bana ba bañata ka mo ku konahalela kaufela? Ka tukelo, palo ya bana bao bosinyalana ba ba ni bona ki keto ya ka butu. Ku cwañi haiba bashemi ha ba na za kwa mubili za ku fepa, ku apesa, ni ku kenisa bana ba bañata sikolo? Ka buniti fela, bosinyalana ba swanela ku nyakisisa seo muta ba eza katulo ka za butuna bwa ­lubasi lwa bona. Bosinyalana ba bañwi ba ba sa koni ku fumanela bana ba bona lika ze tokwahala ba fa bahaho bona buikalabelo bwa ku hulisa ba bañwi ba bona. Kana  mukwa w’o ki o munde? Kutokwa. Mi ha u felisi buikalabelo bwa bashemi kwa neku la bana ba bona. Bibele i li: “Mutu h’a sa babaleli banabahabo, sihulu ba ndu iliñwi ni ya hae, ki ya latuzi tumelo, mi u fitwa ki ya si ka lumela.” (1 Timotea 5:8) Bosinyalana ba ba sepahala mwa ku lwala buikalabelo ba lika ku singanyeka ka za buñata bwa “ba ndu i liñwi” ni bona ilikuli ba kone ku ‘babalela banabahabo bona.’ Kana ba kona ku zamaisa za lupepo kuli ba kone ku eza seo? Yeo ni yona ki keto ya ka butu, mi haiba bosinyalana ba ikatulela ku eza cwalo, keto ya mukwa wa ku hanisa ka ona ku itwala ni yona hape ki taba ya ka butu. “Mutu ni mutu u ka lwala mulwalo wa hae.” (Magalata 6:5) Nihakulicwalo, ku zamaisa za lupepo ko ku ama muinelo ufi kamba ufi wa ku sulula mba ku lwanisa likuka za Bibele. Jehova Mulimu ki yena “liwelu-welu la bupilo.” (Samu 36:9) Kacwalo, ku kauleza bupilo ha se bu tahisizwe ne ku ka bonisa lishwau le lituna ku Jehova mi ku likana ni bubulai.—Exoda 21:22, 23; Samu 139:16; Jeremia 1:5.

KU TALELEZA BUTOKWI BWA MWAN’A MINA

6. Ku luta mwana ku swanela ku kalisa lili?

⁶ Liproverbia 22:6 i bulela kuli: “Luta mwana nzila y’a swanezi ku zamaya.” Ku luta bana ki musebezi o muñwi o mutuna wa bashemi. Nihakulicwalo, tuto yeo i swanela ku kalisa lili? Ki ka ku itahanela hahulu. Muapositola Paulusi n’a ñozi kuli Timotea n’a lutilwe “ku zwa kwa bwanana [“bumbututu,” NW].” (2 Timotea 3:15) Linzwi la Sigerike le li itusisizwe fa li kona ku ama kwa mbututu ye nyinyani kamba nihaiba mwana ya si ka pepwa kale. (Luka 1:41, 44; Likezo 7:18-20) Kacwalo, Timotea n’a fumani tuto ku zwa ha n’a li yo munyinyani hahulu—mi seo ne li se si lukela. Bumbututu ki nako ye nde hahulu ya ku kalisa ku luta mwana. Mane ni mbututu ye nyinyani i na ni takazo ya ku bata zibo.

7. (a) Ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa kuli bashemi ba babeli kaufela ba tahise swalisano ye silikani se situna ni mbututu? (b) Ki swalisano ifi ye ne li teñi mwahal’a Jehova ni Mwan’a hae wa libanda?

 ⁷ “Ha ne ni boni mbututu wa ka lwa pili,” ki mwa bulelela me yo muñwi, “ne ni mu latile luli.” Bome ba bañata ba eza cwalo. Swalisano yeo ye nde hahulu mwahal’a me ni mbututu ya ekezeha ha ba nze ba pila hamoho hamulaho wa ku pepwa. Ku anyisa ku ekeza kwa silikani seo. (Mu bapanye 1 Matesalonika 2:7.) Ku lela kwa me mbututu wa hae ni ku bulela ku yona ki za butokwa hahulu mwa ku taleleza butokwi bwa mbututu bwa mwa maikuto. (Mu bapanye Isaya 66:12.) Kono ndate bo? Ni yena u swanela ku tahisa swalisano ye silikani se situna ku mwan’a hae ya sa z’o pepwa. Jehova yena ka sibili ki mutala wa seo. Mwa buka ya Liproverbia, lu ituta ka za swalisano ya Jehova ni Mwan’a hae wa libanda, ya yemezwi a nze a li: “[Jehova, NW] u ni bupezi ko i simuluha nzila ya hae . . . ne li na y’a n’a tabela ka zazi ni zazi.” (Liproverbia 8:22, 30; Joani 1:14) Ka ku swana, ndate yo munde u tahisa swalisano ye mufutumala, ye lilato ku mwan’a hae ku zwa kwa makalelo fela a bupilo bwa mwana. “Mu bonise lilato le lituna,” ki mw’a bulelela mushemi yo muñwi. “Ha ku na mwana ya n’a kile a bulaiwa ki ku kumbatiwa ni ku tubetiwa.”

8. Ki nyangumuno ifi ya munahano yeo bashemi ba swanela ku fa limbututu ka bubebe ka mo ku konahalela kaufela?

⁸ Kono limbututu li tokwa ze ñata ku fita zeo fela. Ku zwa fela fa ku pepwa, booko bwa zona bu iteekezi ku amuhela ni ku buluka litaba, mi bashemi ki bona simbule se si mutomo sa litaba zeo. Sina ka mutala mu nge puo. Babatisisi ba bulela kuli ku ituta hande ku bulela ni ku bala kwa mwana ku “nahanelwa ku ba ko ku swalisani hahulu ni muinelo wa liswalisano za mwana ni bashemi ba hae za kwa makalelo.” Mu bulele ku mwan’a mina ni ku mu balelanga ku zwa kwa bumbututu ku ya cwalo kwapili. Hañihañi u ka bata ku mi likanyisa, mi ku si ka  fita nako ye telele mu ka be mu mu luta ku bala. Mwendi, u ka kona ku bala a si ka kena kale sikolo. Seo si ka ba se si tusa hahulu sihulu haiba mu pila mwa naha m’o baluti ba li ba banyinyani mi litopa li tezi hahulu baituti.

9. Ki sifi sikonkwani sa butokwa ka ku fitisisa seo bashemi ba ­tokwa ku hupula?

⁹ Buiyakato bo butuna ka ku fitisisa bwa bashemi ba Sikreste ki bwa ku taleleza butokwi bwa mwan’a bona bwa kwa moya. (Mu bone Deuteronoma 8:3.) Ki ka ku ba ni sikonkwani sifi? Sa ku tusa mwan’a bona ku tahisa butu bo bu swana ni bwa Kreste, kacwalo, ili ku “apala mutu yo munca.” (Maefese 4:24) Ka sona seo ba tokwa ku nyakisisa liyahiso ze swanela ni miyahelo ye swanela.

MU LUTE MWAN’A MINA NITI

10. Ki tulemeno tufi to ba tokwa ku tahisa bana?

¹⁰ Mayemo a muyaho a itingile ka butuna fa mufuta wa liyahiso ze itusiswa mwa muyaho w’o. Muapositola Paulusi n’a bulezi kuli liyahiso ze nde ka ku fitisisa za butu bwa Sikreste ki ‘gauda, silivera, macwe a butokwa.’ (1 Makorinte 3:10-12) Zona zeo li yemela tulemeno to tu cwale ka tumelo, butali, kutwisiso, busepahali, likute, ni buitebuho bo bu lilato ku Jehova ni milao ya hae. (Samu 19:7-11; Liproverbia 2:1-6; 3:13, 14) Bashemi ba kona ku tusa cwañi bana ba bona ku zwa kwa bwanana hahulu kuli ba tahise tulemeno t’o? Ki ka ku latelela muezezo o ne u bonisizwe kale.

11. Bashemi ba Maisilaele ne ba tusize cwañi bana ba bona ku tahisa butu bwa silumeli?

¹¹ Nakonyana pili sicaba sa Isilaele si si ka kena kale mwa Naha ya Sepiso, Jehova n’a bulelezi bashemi ba Maisilaele kuli: “Manzwi ao, e ni ku laela kacenu, a ine mwa pilu ya hao; Mi u na ni ku a luta bana ba hao ka tokomelo, u be ni ngambolo ka ona, niha u inzi mwa ndu ya hao, niha u zamaya mwa nzila, niha u y’o lobala, niha u zuha.” (Deuteronoma 6:6, 7) Ee, bashemi ba tokwa ku ba mitala, balikani, baamboli, ni baluti.

12. Ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa hahulu kuli bashemi ba fe mutala o munde?

 ¹² Mu be mutala. Pili, Jehova n’a ize: “Manzwi ao . . . a ine mwa pilu ya hao.” Cwale, a ekeza kuli: “U na ni ku a luta bana ba hao ka tokomelo.” Kacwalo tulemeno twa silumeli pili tu lukela ku ba mwa pilu ya mushemi. Mushemi u lukela ku lata niti ni ku pila ka yona. Ki fo fela a ka kona ku fita kwa pilu ya mwan’a hae. (Liproverbia 20:7) Kabakalañi? Kakuli bana ba susuezwa hahulu ki se ba bona ku fita se ba utwa.—Luka 6:40; 1 Makorinte 11:1.

13. Mwa ku fa mamelelo kwa bana ba bona, bashemi ba Sikreste ba kona ku likanyisa cwañi mutala wa Jesu?

¹³ Mu be mulikani. Jehova n’a bulelezi bashemi mwa Isilaele kuli: ‘Mu ambole ni bana ba mina ha mu inzi mwa ndu ya mina, niha mu zamaya mwa nzila.’ Seo si tokwa ku itusisa nako mwa ku ba hamoho ni bana ku si na taba kuli bashemi ba patehile cwañi. Jesu ka mo ku bonahalela fela n’a ikutwile kuli bana ne ba swanela ku fiwa nako ki yena. Mwahal’a mazazi a mafelelezo a bukombwa bwa hae, “kwa tiswa ku yena bana ba banyinyani kuli a ba beye mazoho.” Jesu n’a ngile cwañi muhato? “Kih’a ba nga mwa mazoho a hae, mi a ba fuyola.” (Mareka 10:13, 16) Ha mu nahane seo, lihora za mafelelezo za bupilo bwa Jesu ne li cibilika. Niteñi, n’a fanile nako ni mamelelo ya hae kwa banana bao. Ki tuto kwa bunde!

14. Ki kabakalañi ha ku li ko ku tusa kwa neku la bashemi ku ba hamoho ni mwan’a bona ka nako ye ñwi?

¹⁴ Mu be muamboli. Ku banga ni bana ba mina ka nako ye ñwi ku ka mi tusa ku ambolisana ni bona. Ka mo mu ambolela, ki ka mo mu ka lemuhela hande ni ku fita m’o butu bwa hae bu sweli ku zwelapili. Nihakulicwalo, mu hupule kuli ku ambolisana ki nto ye fita ku bulelisana. “Ne ni na ni ku tahisa bucaziba bwa ku teeleza,” ki mwa n’a bulelezi me yo muñwi mwa Brazil, “ku teeleza ka pilu ya ka.” Pilu-telele ya hae ne i tahisize siselo mwan’a hae wa mushimani ha n’a kalisize ku abana maikuto a hae ni me y’o.

15. Ki sifi se si tokwa ku hupulwa ha ku amiwa kwa ku itabisa?

 ¹⁵ Bana ba tokwa “nako ya ku seha . . . ni nako ya ku bina,” nako ya ku itabisa. (Muekelesia 3:1, 4; Zakaria 8:5) Ku itabisa ku tahisa hahulu se siñwi muta bashemi ni bana ba ikola ku itabisa k’o hamoho. Ki taba ye swabisa kuli mwa malapa a mañata ku itabisa ku talusa ku buha televishini. Hailif’o litukiso ze ñwi za fa televishini ne li kana za ba ze katulusa, ze ñata li sinya lipimo za butokwa, mi ku buha televishini ku tengamela fa ku fokolisa ku ambolisana mwa lubasi. Kacwalo, ki kabakalañi ha mu sa ezi nto ye ñwi ya ka muhupulo o munca ni bana ba mina? Mu opele, ku bapala lipapali, ku ba homoho ni  balikani, ku potela libaka ze tabisa. Likezo ze cwalo li ­susueza ku ambolisana.

16. Ki sifi seo bashemi ba swanela ku luta bana ba bona ka za Jehova, mi ba swanela ku eza cwañi seo?

¹⁶ Mu be muluti. “U na ni ku . . . luta bana ba hao [manzwi a] ka tokomelo,” ki mwa n’a bulelezi Jehova. Mutomo wa taba u mi bulelela seo mu ka luta ni ka m’o mu ka si lutela. Pili, “u na ni ku lata [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ka pilu ya hao kaufela, ni ka moya wa hao kaufela, ni ka mata a hao kaufela.” (Deuteronoma 6:5) Hamulaho, “manzwi ao . . . u na ni ku a luta.” Mu fe taelo ya ka mulelo wa ku tahisa lilato la ka moyo kaufela ili la ku lata Jehova ni milao ya hae. (Mu bapanye Maheberu 8:10) Pulelo ye tolokilwe ‘ku luta ka tokomelo’ i talusa ku luta ka ku kuta-kutela. Kacwalo Jehova, ka muinelo wa taba, u mi bulelela kuli nzila ye mutomo ya ku tusa ka yona bana ba mina ku tahisa tulemeno twa silumeli ki ku bulela ka za hae ka sipimo se si sa cinca-cinci. Seo si kopanyeleza cwalo ni ku eza ni bona tuto ya Bibele ya kamita.

17. Ki sifi seo bashemi ne ba kana ba tokwa ku tahisa ku mwan’a bona? Kabakalañi?

¹⁷ Bashemi ba bañata ba ziba kuli ku fitisa litaba kwa pilu ya mwan’a bona haki nto ye bunolo. Muapositola Pitrosi n’a susuelize Bakreste sina yena kuli: “Sina bana ba ba s’a zw’o pepwa, mu shukelwe mabisi a moya, a’ si ka zwakwa.” (1 Pitrosi 2:2) Pulelo ya kuli “mu shukelwe” i akaleza kuli ba bañata ka taho ha ba lakazi sico sa kwa moya. Bashemi ne ba kana ba tokwa ku fumana linzila za ku tahisa ka zona ku shukelwa k’o mwa bana ba bona.

18. Ki ifi ye miñwi ya milutelo ya Jesu yeo bashemi ba susuezwa ku i likanyisa?

¹⁸ Jesu n’a fitile kwa lipilu ka ku itusisa liswanisezo. (Mareka 13:34; Luka 10:29-37) Mulutelo wo ki o buanyu hahulu sihulu kwa banana. Mu lute likuka za Bibele ka ku itusisa makande a miinelo ye fitana-fitana, a’ tabisa, mwendi ao a fumaneha mwa hatiso ya Buka ya Ka ya  Makande a Bibele. a Mu kenye bana mwa tuto yeo. Mu ba tuhele ba itusise buikoneli bwa bona bwa ku nahana mwa ku swanisa ni ku bapala likezahalo za mwa Bibele. Jesu hape n’a itusisize lipuzo. (Mateu 17:24-27) Mu likanyise muezezo wa hae mwa tuto ya lubasi lwa mina. Mwa sibaka sa ku bulela fela mulao o muñwi wa Mulimu, mu buze lipuzo ze cwale ka ze, Ki kabakalañi Jehova ha n’a lu file mulao wo? Ki sifi se si ka ezahala haiba lu u buluka? Ki sifi se si ka ezahala haiba lu sa u buluki? Lipuzo ze cwalo li tusa mwana ku nahana ni ku bona kuli milao ya Mulimu ya sebeza mi ki ye minde.—Deutero­noma 10:13.

19. Haiba bashemi ba latelela likuka za Bibele mwa ku sebelisana ni bana ba bona, ki lituso lifi ze tuna zeo bana ba ka ikola?

¹⁹ Ka ku ba mutala, mulikani, muamboli, ni muluti, mu kona ku tusa mwan’a mina ku zwa kwa bwanana hahulu kuli a tahise swalisano ye tuna ya ka butu ni Jehova Mulimu. Swalisano yeo i ka susueza mwan’a mina ku ba ya tabile sina Mukreste. U ka satalala kuli a pile ka tumelo ya hae niha ka talimana ni kukuezo ya litaka ni miliko. Kamita mu mu tuse ku itebuha swalisano yeo ya butokwa hahulu.—Liproverbia 27:11.

TOKWAHALO YA BUTOKWA HAHULU YA KALIMELO

20. Kalimelo ki nto mañi, mi i swanelwa ku fiwa cwañi?

²⁰ Kalimelo ki tuto ye hakulula munahano ni pilu. Banana ba i tokwa kamita. Paulusi u eleza bondate kuli “ba hulise [bana ba bona] ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya Mulena.” (Maefese 6:4) Bashemi ba swanela ku kalimela ka lilato, sina mwa ezeza Jehova. (Maheberu 12:4-11) Kalimelo ye tomile fa lilato i kona ku fitiswa ka nahanisiso. Kacwalo, lu bulelezwi kuli lu “utwe ku laelwa [“ku kalimelwa,” NW].” (Liproverbia 8:33) Kalimelo i swanelwa ku fiwa cwañi?

21. Ki likuka lifi zeo bashemi ba swanela ku hupula ha ba kalimela bana ba bona?

 ²¹ Bashemi ba bañwi ba nahana kuli ku kalimela bana ba bona ku ama fela ku bulela ku bona ka manzwi a ku bemba, ku ba yukaukela, kamba nihaiba ku ba shubula. Nihakulicwalo, fa taba ye swana, Paulusi u eleza kuli: “Mina bondate, mu si ke mwa halifisa bana ba mina.” (Maefese 6:4) Bakreste kamukana ba susuezwa ku ba ni “musa kwa batu kaufela . . . [ba] sikulule ka musa ba ba hanyeza.” (2 Timotea 2:24, 25) Bashemi ba Sikreste, ha ba nze ba lemuha tokwahalo ya ku tiya, ba lika ku buluka manzwi ao mwa munahano ha ba nze ba kalimela bana ba bona. Nihakulicwalo, ka linako ze ñwi nahanisiso haki ye likani, mi koto ye ñwi neikana ya tokwa­hala.—Liproverbia 22:15.

22. Haiba mwana u tokwa ku fiwa koto, u lukelwa ku tusiwa ku utwisisa nto mañi?

²² Banana ba ba fitana-fitana ba tokwa mifuta ye fitana-fitana ya kalimelo. Ba bañwi ha ba “bakiswi ki manzwi fela.” Ku bona, koto ya ka linako ze ñwi ye fiwa kabakala ku sa utwa neikana ya ba ye pulusa bupilo. (Liproverbia 17:10; 23:13, 14; 29:19) Nihakulicwalo, mwana u swanela ku utwisisa libaka ha fiwa koto. “Tupa ni kalimelo li fa mutu butali.” (Liproverbia 29:15; Jobo 6:24) Fahalimu a zeo, koto i na ni maciñekelo. ‘Ni ka ku nata ka tikanyo,’ ki mwa n’a bulelezi Jehova kwa batu ba hae. (Jeremiah 46:28b) Bibele ha i lumelezi ni hanyinyani ku shapa kwa ka bunyemi kamba ku lambaula, ko ku tiseza mwanana miupa mi nihaiba ku mu holofaza.—Liproverbia 16:32.

23. Ki sifi seo mwana a swanela ku kona ku lemuha ha fiwa koto ki bashemi ba hae?

²³ Jehova ha n’a file batu ba hae mamela ya kuli u ka ba kalimela, pili n’a bulezi kuli: “Si sabi . . . kakuli ni na ni wena.” (Jeremia 46:28a) Ka ku swana, kalimelo ya bashemi, ibe ka muinelo ufi kamba ufi o swanela, ni kamuta ha i swaneli ku siya mwana inze a ikutwa ku ba  muha­niwa. (Makolose 3:21) Ka ku fapahana, mwana u swanela ku utwa kuli kalimelo i fiwa ka libaka la kuli mushemi u ‘na ni yena,’ u kwa lineku la hae.

MU SILELEZE MWAN’A MINA KU ZE HOLOFAZA

24, 25. Mazazi a, ki lubeta lufi lo lu maswe hahulu l’o bana ba ­tokwa silelezo ku lona?

²⁴ Ba bahulu ba bañata ba hupula bwanana bwa bona ku ba nako ya tabo. Ba hupula maikuto a’ mufutumala a silelezo, buikolwiso ka za kuli bashemi ba bona ne ba ka ba babalela ku be cwañi kamba cwañi. Bashemi ba bata kuli bana ba bona ba ikutwe ka nzila yeo, kono mwa lifasi la kacenu le li silafezi, ki ko ku t’ata ku fita mo ne ku belanga kale ku buluka bana mwa silelezo.

²⁵ Lubeta lo luñwi lo lu maswe hahulu lo se lu atile mwa lilimo za cwanoñu fa ki lwa ku shengula banana ka tobali. Mwa Malaysia, lipiho li bonisa kuli palo ya litaba za ku shengulwa kwa banana se i minahani hane mwa silengo sa nako ya lilimo ze lishumi. Mwa Germany banana ba ba bat’o eza 300,000 ba itusiswa maswe ka  tobali ka silimo ni silimo, mi mwa naha ye ñwi ya kwa South America, ka ku ya ka patisiso ye ñwi, palo ye akalezwa ku ba ya ka silimo ni silimo ki ya butuna bo bu mbwetukisa bo bu eza 9,000,000! Ka bumai, buñata bwa banana bao ba shengulwa mwa lapa la habo bona tota mi seo si ezwa ki batu ba ba zibwa ni ku sepiwa ki bona. Kono bana ba swanela ku ba ni silelezo ye tiile ka bashemi ba bona. Bashemi ba kona ku ba cwañi basilelezi?

26. Ki lifi linzila ze ñwi zeo bana ba kona ku bulukiwa ka zona mwa silelezo, mi zibo i kona ku sileleza cwañi mwana?

²⁶ Bakeñisa kuli yeloseli i bonisa kuli banana ba ba sa zibi ze ñata ka za tobali ki bona sihulu ba ba mwa mayemo a ku ba bonalimai kwa bashenguli, muhato o mutuna wa ku tibela seo ki ku luta mwana, niha sa li yo munyinyani. Zibo i kona ku fa silelezo kwa “nzila ya bumaswe, ni kwa batu ba ba bulela ka lunya.” (Liproverbia 2:10-12) Zibo mañi? Zibo ya likuka za Bibele, ya se si lukile ni se si fosahezi mwa muzamao. Hape ni zibo ya kuli ba bahulu ba bañwi ba ezanga lika ze maswe ni ya kuli mwanana h’a tokwi ku ipeya ku utwa batu ha ba akaleza likezo ze sa swaneli. (Mu bapanye Daniele 1:4, 8; 3:16-18.) Mu si ke mwa fa litaelo ze cwalo ka ngambolo ya hañwi fela. Banana ba bañata ba tokwa kuli tuto i kuta-kutelwe pili ba si ka kalisa ku i hupula hande. Bana ha ba nze ba hula, ndate ka lilato n’a ka kuteka tukelo ya mwan’a hae wa musizana ya ku ba ni mayemo a mukunda, mi me n’a ka eza cwalo ku mwan’a hae wa mushimani—kacwalo ili ku tiisa maikuto a mwana a se si swanela. Mi, ka mo ku inezi fela, ye ñwi ya lisilelezo ze nde ka ku fitisisa kwa ku itusiswa maswe ki ku zamaiswa kwa ka ku tiya ko ku eziwa ki mina ka ku ba bashemi.

MU BATE KETELELO YA BUMULIMU

27, 28. Ki mañi ya li Simbule se situna ka ku fitisisa sa tuso kwa bashemi ha ba talimana ni likulutendano la ku hulisa mwana?

²⁷ Ka buniti fela, ku lutiwa kwa mwana ku zwa kwa bumbututu ki likulutendano le lituna, kono bashemi ba ba  lumela ha ba tokwi ku peta likulutendano leo ba nosi. Kwamulaho k’o mwa mazazi a Baatuli, munna ya n’a bizwa Manoa ha n’a fitile fa ku ziba kuli n’a ka ba ndate-mwana, n’a kupile Jehova ketelelo mwa ku uta mwan’a hae. Jehova n’a alabile litapelo za hae.—Baatuli 13:8, 12, 24.

²⁸ Ka nzila ye swana kacenu, bashemi ba balumeli ha ba nze ba hulisa bana ba bona, hape ba kona ku bulela ku Jehova ka tapelo. Ku ba mushemi ki ku sebeza ka t’ata, kono ku na ni mipuzo ye mituna. Bosinyalana ba bañwi ba Sikreste mwa Hawaii ba li: “Mu na ni lilimo ze 12 za ku peta musebezi wa mina pili lilimo z’ani ze t’ata za ku nonoboka li si ka fita kale. Kono haiba mu sebelize ka t’ata mwa ku sebelisa likuka za Bibele, ki nako ya ku kutula tabo ni kozo ha ba ikatulela kuli ba bata ku sebeleza Jehova ku zwelela kwa pilu.” (Liproverbia 23:15, 16) Mwan’a mina ha eza katulo yeo, ni mina mu ka susuezwa ku bulela ka ku makala kuli: “Bana ki sanda se si zwa ku Jehova.”

[Litaluso za kwatasi]

LIKUKA ZE ZA MWA BIBELE LI KONA KU TUSA CWAÑI . . . BASHEMI MWA KU LUTA BANA BA BONA?

Mu sepe Jehova.—Liproverbia 3:5.

Mu sepahale mwa ku peta buikalabelo.—1 Timotea 5:8.

Jehova ki Ndate ya lilato.—Liproverbia 8:22, 30.

Bashemi ba na ni buikalabelo bwa ku luta bana ba bona.—Deuteronoma 6:6, 7.

Kalimelo ya tokwahala.—Maefese 6:4.

[Lipuzo za Tuto]

[Mbokisi fa likepe 61]

KALIMELO YE BUANYU

Mufuta o muñwi o’ butokwa wa kalimelo ki ku tahiseza bana ku ikutwela ze sa tabisi ze taha ka likezo ze fosahezi. (Magalata 6:7; mu bapanye Exoda 34:6, 7.) Sina ka mutala, haiba mwan’a mina a tampakanya sibaka, ku si kenisa yena ka sibili ne ku ka mu luta tuto ye tuna luli. Kana u ngile yo muñwi ka ku tokwa katulo ye nde? Ku bata kuli a inyaze ne ku kana kwa hakulula yona tengamo ye fosahezi yeo. Muinelo o muñwi wa kalimelo ki ku tima matohonolo a mañwi ka nako ye ñwi ilikuli mwana a utwisise tuto ye tokwahala. Ka nzila yeo mwana u fita fa ku ziba butali bwa ku kumalela kwa likuka ze lukile.

[Maswaniso a fa likepe 57]

Bashemi, mu be mitala, balikani, baamboli, ni baluti