BASAYANSI ha ne ba fumani lwa pili milyani ye bulaya maikolokuwawa mwa lilimo za ma 1950, madokota ne ba bile ni sepo ya kuli milyani ye minca yeo ne i ka felisa matuku a mañwi. Kwa makalelo, milyani ye ne ba fumani ne i bonahala kuli ne i ka beleka hande sina mo ne ba libelela. Kono hamulaho wa ku itusisa yona hahulu milyani yeo, ba kalisa ku palelwa ku bulaya maikolokuwawa a mañwi.

Kuli ba kone ku fumana milyani ye kona ku bulaya maikolokuwawa, basayansi ba bañwi ba sweli ku batisisa hape miezezo ye ne itusiswanga kwaikale kwa ku alafa matuku. Ye miñwi ya miezezo yeo ki ku itusisa liseli la lizazi ni moya.

Ku zwa kwa kale mwa England ne ku na ni batu ba bañata ba ne ba boni butokwa bwa liseli la lizazi ni moya kwa ku alafa matuku. Mualafi wa libizo la John Lettsom (ya naa pilile ku zwa ka silimo sa 1744 ku isa 1815) naa alafanga banana ba ba kula butuku bwa TB ka ku itusisa moya o zwa mwa liwate ni liseli la lizazi. Mwa silimo sa 1840, mupazuli wa libizo la George Bodington, naa lemuhile kuli batu ba ne ba belekela fande ba ba cwale ka balimi ni balisana ne ba sa kulangi butuku bwa TB, kono ba ne ba sebeleza mwa liofisi bona ne ba kona ku bu yambula ka bunolo.

Florence Nightingale (ya naa pilile ku zwa ka silimo sa 1820 ku isa 1910) ne li nasi ya naa zibahalile hahulu kabakala muezezo wa hae ha naa babalela masole ba kwa Britain ba ne ba holofezi mwa ndwa ye bizwa Crimean War. Naa buzanga kuli: “Kana mu kile mwa kena mwa musiyo wa mutu ufi kamba ufi . . . busihu, kamba kakusasana mahaulo a si ka kwalulwa kale mi mu fumana kuli moya o mwateñi u nunka bumaswe?” Naa bulezi kuli moya o mwa muzuzu wa mukuli u swanela ku ba o kenile sina o fande, kono ka nako ye swana mukuli ha swaneli ku andiwa ki silami.  U ekeza kuli: “Ne ni lemuhile kuli kwandaa milyani bakuli ba tokwa moya o kenile hande ni liseli . . . Mi isiñi liseli feela kono liseli le li zwa kwa lizazi luli.” Buñata bwa batu ka nako yeo ne ba lumela kuli ku beya likubo ni liapalo fa lizazi kwa tusa kwa ku lwanisa matuku.

Ku bile ni zwelopili mwa litaba za sayansi haisali ku zwiwa mwa lilimo za ma 1800, niteñi lipatisiso za cwanoñu fa li fumani nto ye swana. Ka mutala, mwa patisiso ye ne ezizwe mwa silimo sa 2011 mwa naha ya China, ne ku fumanwi kuli bana ba likolo ba kwa koleji ba ba pila mwa mandu a sa fitisi hande moya o zwa kwande ba kataziwa hahulu ki matuku a mwa sifuba.”

Ba Katengo ka Katuna ka ka Talima za Buino Bwa Makete Mwa Macaba A Lifasi (WHO) ba lemuhile kuli moya o fukela mwa miyaho ku zwa fande wa tusa kwa ku lwanisa matuku. Mane mwa silimo sa 2009, ba Katengo kao, ne ba hatisize litaba ze susueza ba lipatela ku kwalulanga mahaulo kuli mwa miyaho ya bona ku kene moya o munde o zwa fande ka mulelo wa ku fukuza kwa matuku a yambukela. *

Mu kana mu li, ‘Ku eza cwalo ku lukile hahulu. Kona kana ku na ni libaka luli la sayansi le li kolwisa? Liseli la lizazi ni moya li kona ku sileleza cwañi kwa matuku a yambukela?’

Lipatisiso ze ne ezelizwe kwa Sibaka sa Liluko le li Bona za Sisole Mwa United Kingdom ne li alabile lipuzo ze ñwi. Kwateñi koo, ba sayansi ne ba bata ku ziba kuli moya ne u kona ku ba o lubeta ka nako ye kuma kai ha ne ba ka hasanyeza mwa moya maikolokuwawa a tahisa matuku a bulaya fahalimwaa tolopo ya London. Kuli ba zibe kuli maikolokuwawa a zamaya mwa moya a kona ku pila nako ye kuma kai, ba batisisi bao banga maikolokuwawa a tahisa matuku a mwa mba ni ku a beya fa bwanda bwa liuyi mi ba siya bwanda bo fande a muyaho fo ku na ni moya. Ne ba ezize cwalo ka nako ya busihu, bakeñisa kuli ne ba ni ziba ni kale kuli liseli la lizazi la bulaya maikolokuwawa. Ki sifi se ne si ezahezi?

Hamulaho feela wa lihola ze bato ba ze peli, ibato ba maikolokuwawa kaufelaa ona naa sa shwile. Niteñi, maikolokuwawa a naa kwahezwi mwa mbokisi ye ne na ni mukamo fa sibaka se si swana ni mufutumala o swana, naa fumanwi kuli ibato ba kaufela a ona naa sa pila hamulaho wa lihola ze peli. Kabakalañi? Patisiso ye, ne i bonisa kuli moya o fuka fande wa bulaya maikolokuwawa. Kono nto ye bulayanga maikolokuwawa mwa moya o fuka fande ha i si ka zibwa kale. Nihakulicwalo, babatisisi ba bulela kuli ku na ni nto ye ñwi ye fumaneha mwa moya o fuka fande ili “ye sebeza sina mulyani o bulaya maikolokuwawa ni tukokwani to tuñwi to tu tahisa matuku.”

Liseli la lizazi ni lona ki mulyani o bulaya maikolokuwawa. Magazini ye bizwa Journal of Hospital Infection i talusa kuli “buñata bwa maikolokuwawa aa tahisa matuku a yambulwa mwa moya ha koni ku pila mwa liseli la lizazi.”

Mu kona ku tusiwa cwañi ki taba ye? Mwendi mwa kona ku fumananga nako ya ku ba fande a ndu ka nakonyana ni ku ba fa kazazi ni kuli mu buyele moya o kenile hande o kwande a miyaho. Ku eza cwalo kwa kona ku mi tusa luli.