Silimo ni silimo ku kala ka kweli ya July, litapi za basali za mwa liwate zebizwa ka sikuwa kuli right whales, ili zebizwa hape ka sayansi kuli Eubalaena australis, liyanga kwa likamba leli kwa mboela wa tolopo ya Santa Catarina, mwa naha ya Brazil. Lizwanga kwa sibaka sesikwahule hahulu sesibizwa subantarctic, mi lizamayanga limaili zeñata hahulu kuli liyo zwala ni kuanyiseza bana bazona kwa likamba lelinani mezi amanyinyani. Ka likweli zeñata, batu ba mwa naha ya Brazil, ni bapoti babatahanga kwa miuwa kamba kwa makamba ao, batabelanga hahulu kubuha li-whale za bashemi ni za bana halipumuzi kamba halinze libapala mwa mezi! *

Whale yamusali ya mufuta wo, ikona kuba ya butelele bobueza limita ze 16, ili kulikana ni limbasi zepeli zetuna zengungahanyizwe mi inani buima bobueza litani ze 80! Mubili wa yona kaufela ki omunsu, kono fokuñwi ibonahalanga kuba ni mibala yemisweu fa mba yayona. Inani toho yetuna yebato eza licika la butelele bwa mubili wayona. Mulomo wa yona ki omutelele osikami. Whale ye, haina lumbambo sina litapi zeñwi kaufela. Haitapa kuya kwa pata iminyaukisanga muhata wayona ka kuunanulela wahalimu ni mwataasi, mwa sibaka sa kutapa sina molitapelanga litapi zeñwi kaufela. Haibata kusikuluha, iitusisanga tulabiso twayona. Musikuluhelo wo, uswana ni wa fulai.

Nto yekomokisa hahulu ki ya kuli, kusina taba ni butuna bwa zona, li-whale zeo litulanga ni kuminyauka ka bubebe bobutuna hahulu. Mwakona kuiponela zona halitapa inze lizusize mihata yazona mwa mezi ka nako yetelele, halinanulela mihata yazona mwahalimu ni kuinata fa mezi ka maata amatuna hahulu kuli mane halinwela, mwakona kubona mwahasanela mezi nihamuli kwahule.

Fahalimu ni mwatuko a toho ya tapi yeo, kunani makakalapa amubala o musweu okopani  ni wa ñandatalukeke, mi mwa makakalapa ao kutezi linkala zenyinyani za mifuta-futa zezibahala sina linda za li-whale. Karina Groch yali mueteleli wa katengo ka Brazilian Right Whale Project, naabulezi kuli: “Likakalapa ni likakalapa la tapi yeo liipitezi. Sina momukona kuzibela mutu ka kuya ka sinyatela sa munwana wa hae, makakalapa ao ni ona akona kumitusa kuziba shutano yemwahaa whale ni whale. Lunganga maswaniso a makakalapa a litapi zeo halitahanga fa makamba aluna ni kuabuluka mwa sibulukelo sa luna.”

Basayansi ya lika zepila, babulela kuli, litapi zeo halishwa kutaata hahulu kuziba lilimo zelipilile kakuli halina meeno. Baakaleza kuli mwendi lipilanga lilimo zebato eza 65 ka avareji. *

Litapi zeo licanga linkala zenyinyani za mwa mawate. Kwaneku la mutahali ni mutahali wazona wa kwahalimu kunani maaka a sefa masila. Halinze litapa, liatamisanga milomo yazona ilikuli maaka ao akone kusefa mezi ni kuswala tunkala totunyinyani totuzamaya mwa mezi kuli lice. Ka mukwa wo, mwa lizazi lililiñwi feela, whale ni whale ikona kuca linkala zeñata hahulu zekwana litani zepeli.

Ka nako ya mbumbi, li-whale zepila kwa mboela, liyanga kwa Liwate la Antarctic, ko liyo fumananga lico ilikuli libe ni mafula. Mafula ao alisilelezanga kwa silami halili mwa mezi abata hahulu, mi alitusanga kuba ni maata halinze lishimbulukela kwa sibaka sisili.

Kuzwa feela mwa lilimo za ma 1700, batu babapila mwa linaha ze kwa mboela wa lifasi, nebakalile kuyambanga hahulu li-whale zeo. Kabakalañi? Kakuli nelikona kubulaiwa ka bunolo bakeñisa kuli litapanga ka bunya kuli mane nihaiba mandui bane bashimbanga feela miwayo mwa lisepe zabona za mabala nebakona kulibulaya ka kuitusisa miwayo. Nto yeñwi hape ki kuli, ka kufapahana ni li-whale zeñwi kaufela, li-whale zeo zacimbaukanga halibulailwe bakeñisa kuli linani mafula amañata hahulu. Nto yeo neitahisa kuli mandui bakone kulihohela ka bunolo kwa likamba.

Kwandaa zeo, mafula ni maaka a zona neli zabutokwa hahulu ka nako yeo. Mafula azona naaitusiswanga mwa lilambi za kuzamaya ni zona mi hape naakona kulambiwa kwa lisipi za mishini yemiñwi cwalo. Maaka a zona, naakona kuitusiswa kwa kupanga lika ze cwale ka mufuta omuñwi wa liapalo za basali, liwepu za kucaelisa, ni tukalulo totuñwi twa kwa likuku. Mane maaka a whale iliñwi naafumanisanga mandui masheleñi anaakona kulifela lisinyehelo za musipili wabona kaufela!

Mwa lilimo za ma 1900, li-whale zeo nelibatile kufela bakeñisa kuli nelibulaiwa hahulu, mi kwa mafelelezo, batu nebatuhezi bundui bwa li-whale bakeñisa kuli nebusa bafumanisi hande masheleñi. Mane mwa Brazil, munganda wa mandui ba li-whale wa mafelelezo neukwalilwe ka silimo sa 1973. Nihaike kuli li-whale zeo nelikalile kuekezaha hanyinyani-hanyinyani, li-whale za mufuta omuñwi zona lisayambiwa hahulu.

Li-whale zeo, ki zeñwi za libupiwa zetuna hahulu kwa lika zepila fa lifasi. Mi libonisa butali bobukomokisa ni maata a Mubupi wazona Yomutuna, yena Jehova Mulimu.—Samu 148:7.