KANA mwakona kubala Bibele ya Siheberu? Mwendi hamukoni. Mwendi mane hamusika bona kale Bibele ya Siheberu. Nihakulicwalo, mwakona kuitebuha hahulu Bibele yamina ya Mañolo Akenile ka kuituta ka za caziba wa libizo la Elias Hutter ni za Libibele zepeli za Siheberu zanaahatisize mwa lilimo za ma 1500.

Elias Hutter naapepilwe ka silimo sa 1553 mwa Görlitz, ili tolopo yeli bukaufi ni museto opuma linaha zetaalu za Germany, Poland ni Czech Republic. Hutter naaitutile lipuo zebulelwa kwa linaha za upa wa Asia ili fa Lutheran University, mwa Jena. Hanaanani lilimo ze 24 feela, aketiwa kuba caziba wa puo ya Siheberu mwa tolopo ya Leipzig. Bakeñisa kuli musebezi wahae neli wa kutahisa zwelopili mwa likolo, naakwaluzi sikolo mwa Nuremberg ili koo baituti nebaituta lipuo za Siheberu, Sigerike, Silatini, ni Sijelemani mi nebaitutanga lipuo zeo mwa lilimo zeene. Nto yeo neisakonahali kwa likolo kamba kwa mayunivesiti amañwi.

Mwa silimo sa 1587, Hutter naahatisize hatiso ya Mañolo a Siheberu ili yezibahala hahulu kuli ki Testamente Yakale. Hatiso yeo neinani toho ya taba yeli Derekh ha-Kodesh, yezwa kwa liñolo la Isaya 35:8 ili yetalusa kuli “Nzila Yekenile.” Muñolelo wa toho ya taba yende yeo neutahisize kuli yomuñwi abulele kuli: “Zeñozwi mwa hatiso ye, libonisa kuli hatiso ye ki yende luli.” Kono zenetahisize kuli Bibele yeo ibe yetusa hahulu, neli kabakala kuli baituti nebaitusisanga hahulu yona kuituta Siheberu.

Kuli luutwisise libaka Bibele ya Siheberu yanaañozi Hutter haneitusize hahulu batu, halunyakisiseñi miinelo yetaata yemibeli yene batalimana ni yona baituti hane babalanga Bibele ya Siheberu. Pili, haisika ñolwa ka kulatelela mutatamanelo wa litaku ozibahala, mi sabubeli kikuli manzwi akopanyizwe-kopanyizwe ili nto yetahisa kuli kube taata kubala manzwi ao. Ka mutala, hamunyakisise linzwi la Siheberu la נפשׁ (ili lelitolokilwe kuli ne’phesh), kutalusa “moyo.” Kwa Ezekiele 18:4, kwa linzwi leo kuekelizwe linzwi la ה (ha), ili kupanga linzwi la הנפשׁ (han·ne’phesh.)’ Ku mutu yasazibi Siheberu, linzwi la הנפשׁ (han·ne’phesh) likona kubonahala kushutana hahulu ni linzwi la נפשׁ (ne’phesh).

Kuli atuse baituti bahae, Hutter naaitusisize muezezo omuñwi oipitezi kwa kuhatisa. Naañozi manzwi ka miñolelo yemibeli. Muñolelo wapili neli wa kukopanya manzwi mi muñolelo wabubeli neli wa kukauhanya manzwi aswana ao. Naahatisize manzwi amatuna ka kukopanya litaku zaona.  Mi naakauhanyize litaku za manzwi abeiwanga kwa makalelo kamba kwa mafelelezo a linzwi. Muezezo obunolo wo, neutusize baituti kuziba manzwi a Siheberu, ili nto yene batusize hahulu hane banze baituta puo yeo. Bibele ya Sikuwa ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References iitusisize muezezo oswana mwa litaluso za kwatasi. Manzwi aatolokilwe fa manzwi luli a Siheberu, añozwi mwa muñolo otibile, mi manzwi aekelizwe kwa makalelo ni kwa mafelelezo, añozwi mwa muñolo osika tiba. Mitala yebulezwi fahalimu ibonisa muñolelo oitusisizwe kwa Ezekiele 18:4 mwa Bibele ya Siheberu yehatisizwe ki Hutter, ili oswana ni muñolelo oitusisizwe mwa Bibele ya Sikuwa ya Reference Bible kwa manzwi ayona a litaluso za kwatasi mwa timana yeswana.

Hutter hape naahatisize hatiso yezibahala hahulu kuli ki Testamente Yenca, mwa lipuo ze 12. Hatiso yeo neihatisizwe mwa silimo sa 1599, mwa Nuremberg, mi hañata batu baibizanga kuli Nuremberg Polyglot. Kwa lipuo ze 12 zeo, Hutter naabata kuekeza kwateñi ni toloko ya Mañolo A Sigerike A Sikreste a mwa puo ya Siheberu. Kono naabulezi kuli ‘niha naakaitatela kulifela musebezi wa kutoloka Mañolo ao mwa Siheberu ka maluwo ahae kaufela,’ naakashwa feela mabote. * Kacwalo, aikatulela kutoloka Testamente Yenca kuzwisa mwa Sigerike kuisa mwa Siheberu. Hutter naafelize musebezi wo wa kutoloka mwa silimo silisiñwi feela, mi naaeza feela wona kusina kueza misebezi yemiñwi!

Toloko ya Hutter ya Testamente Yenca ya mwa puo ya Siheberu neeli yende ka mukwa ufi? Caziba wa Muheberu wa libizo la Franz Delitzsch yanaapilile mwa lilimo za ma 1800, naañozi kuli: “Toloko ya Hutter ya Siheberu ibonisa kuli mutoloki yo waziba puo, ili kushutana ni batoloki babañwi mwahalaa Bakreste bane batolokile Mañolo, mi batu basakona kutusiwa ki yona kakuli itolokilwe ka kuketa hande manzwi autwahala.”

Hutter naasika fumela fa musebezi wahae wa butoloki; mane kubonahala kuli lihatiso zahae nelisika lekiwa hahulu. Nihakulicwalo, musebezi wahae ki ona oneuli wa butokwa mi usatusa ni kacenu. Ka mutala, toloko yahae ya Testamente Yenca ya Siheberu neilukisizwe sinca ni kuhatiswa hape ka silimo sa 1661 ki William Robertson, mi hamulaho neilukisizwe sinca ni kuhatiswa hape ka silimo sa 1798 ki Richard Caddick. Hanaatoloka kuzwa mwa puo ya Sigerike sa kwa makalelo, Hutter naayolisize malumbatina a Kyʹri·os (Mulena) ni The·osʹ (Mulimu) ka “Jehova” (יהוה, JHVH) mi naaezanga cwalo hanaafumananga kuli manzwi anaatoloka naazwa mwa Mañolo a Siheberu.Naaezanga cwalo hape hanaaikutwanga kuli litaba zanaatoloka liama ku Jehova. Taba yeo yatabisa kakuli litoloko zeñata za Testamente Yenca halisika itusisa libizo la Mulimu, kono toloko ya Hutter yona iitusisize lona mwa Testamente Yenca ili kufa bupaki bwa kuli libizo la Mulimu liswanela kubeiwa mwa mabaka mone liswanela kuba kaufela mwa Mañolo A Sigerike.

Nako yetatama hamuka bona libizo la Mulimu, lona la Jehova, mwa Mañolo A Sigerike A Sikreste, muhupulange musebezi wa Elias Hutter ni Libibele zahae za Siheberu zekomokisa.