1. Ki kabakalañi Kaine hanaaezize katulo yemaswe, mi nekuezaheziñi?

KAINE naatokwa kueza keto, kamba katulo: Naakaiketela kufelisa maikuto ahae a sibi kamba kutuhelela sibi kumuzamaisa. Katulo yanaaka eza neika ama bupilo bwahae kaufela. Mwaziba zanaaezize Kaine; naasika eza katulo yende. Katulo yanaaezize ni likezo zahae nelitahisize kuli munyanaa hae yanaasepahala Abele ashwe. Mi hape katulo ya Kaine neiamile silikani sahae ni Mubupi wahae.—Gen. 4:3-16.

2. Ki kabakalañi haluswanela kuezanga likatulo zende?

² Ni luna luezanga liketo ni likatulo. Luezanga likatulo zetuna ni zenyinyani. Nihakulicwalo, buñata bwa likatulo ni liketo zeluezanga zakona kulutahiseza matata amañata mwa bupilo. Ka mukwa ocwalo, halueza likatulo zende, lukapila bupilo bwa kozo, bobusina matata, mi haluna kuzwafa.—Liprov. 14:8.

3. (a) Kuli lueze likatulo zende, luswanela kuba ni tumelo mwañi? (b) Ki lipuzo mañi zeluka nyakisisa?

³ Ki lika mañi zeka lutusa kueza likatulo zende? Lutokwa kuba ni tumelo ku Mulimu ya kuli walata kulutusa mi uka lufa butali bwa kueza likatulo zende. Hape lutokwa kuba ni tumelo mwa  Linzwi la Jehova, ni kusepa likelezo zalufa. (Mubale Jakobo 1:5-8.) Halunze lusutelela hahulu ku yena ni kulata hahulu Linzwi lahae, lukasepa likatulo zahae. Kacwalo lukaitinga fa litaba zeñozwi mwa Linzwi la Mulimu lusika eza kale likatulo. Kono lukona cwañi kueza likatulo zende? Mi kana kueza likatulo kutalusa kuli halukoni kucinca likatulo zese luezize kale, miinelo niha icinca?

4. Adama naaezize katulo mañi, mi ki lika mañi zenezwile mwateñi?

⁴ Kuzwa feela kwa makalelo, batu nebatokwanga kueza likatulo za butokwa. Adama naatokwa kuketa kuutwa Mubupi wahae kamba kuutwa Eva. Naaezize katulo, kono ki katulo yecwañi yanaaezize? Musalaa hae yanaapumilwe naatahisize kuli aeze katulo yemaswe hahulu, ili yene itahisize kuli asike azwelapili kupila mwa Paradaisi ni kuli hasamulaho ashwe. Mi ao neli feela makalelo a butata. Ni luna kacenu lusanyanda bakeñisa katulo yemaswe yanaaezize Adama.

5. Luswanela kuunga cwañi buikalabelo bwa kueza likatulo?

⁵ Babañwi baikutwa kuli bupilo nebuka tabisa kambe haluezangi likatulo. Kana ni mina muikutwa cwalo? Muhupule kuli Jehova naasika bupa batu sina lipupe, zesakoni kunahana ni kueza likatulo. Mane Bibele iluluta molukona kuezeza likatulo zende. Jehova ubata kuli luezange likatulo, mi taba yeo yalutusa. Munyakisise mitala yebonisa cwalo.

6, 7. Maisilaele ba kwaikale nebatokwa kueza katulo mañi, mi ki kabakalañi hane kuli taata ku bona kueza katulo yeswanela? (Mubone siswaniso sesi fa likepe 13.)

⁶ Maisilaele ba kwaikale hane bafitile mwa Naha ya Sepiso ni kukala kupila mwateñi, nebatokwa kueza katulo: Nebakona kuketa kulapela Jehova kamba kusebeleza milimu yemiñwi. (Mubale Joshua 24:15.) Kueza cwalo nekubonahala kuba nto yebunolo. Nihakulicwalo, katulo yene bakaeza neika ama bupilo bwabona. Ka nako yene babusa Baatuli, Maisilaele nebakuta-kutezi kueza likatulo zemaswe. Bafulalela Jehova ni kukala kulapela milimu ya buhata. (Baat. 2:3, 11-23) Kamba muhupule hape nako yeñwi batu ba Mulimu hane batokwa kueza katulo. Mupolofita Elia naababulelezi kuli baiketele kusebeleza Jehova kamba kusebeleza mulimu wa buhata Baale. (1 Mal. 18:21) Elia naakalimezi sicaba kabakala kuli nebasa lati kueza katulo. Mwendi mukona kunahana kuli kueza katulo mwa muinelo wo neli nto yebunolo, kakuli kamita kusebeleza Jehova ki yona nto yende. Mane mutu kaufela yanahana hande haswaneli kulapela Baale. Nihakulicwalo, Maisilaele bao ‘nebatozeza kafa ni kafa.’ Kacwalo Elia abasusueza kuli baiketele kusebeleza Mulimu wa niti, yena Jehova.

⁷ Ki kabakalañi mwendi hane kubile taata kwa Maisilaele bani kueza katulo yende? Libaka lapili kikuli, nese batuhezi kuba ni tumelo ku Jehova mi nebahanile kuutwa linzwi lahae. Nebasika ba ni mutomo otiile wa zibo yenepahezi ni butali bobuzwa ku Mulimu, mi nebasika sepa Jehova. Hane bakaeza cwalo, nebaka eza likatulo zende. (Samu 25:12) Libaka labubeli kikuli nebatuhelezi babañwi kubakukueza kamba kubaezeza likatulo. Batu bane basalapeli Jehova bane bapila mwa naha, nebakukuelize Maisilaele kuli bakale kunahana sina bona, mi bakala kubalatelela. Jehova naabalemuselize  cimo kuli taba yeo neika ezahala.—Exo. 23:2.

8. Ki tuto mañi ya butokwa yeluituta kwa Maisilaele ka za kueza likatulo?

⁸ Luituta taba ya butokwa kwa mitala yelunyakisisize. Yomuñwi ni yomuñwi waluna utokwa kuikezeza likatulo, mi kuli lueze likatulo zende ili zeswanela, lulukela kuitinga fa zibo yefumaneha mwa Mañolo. Liñolo la Magalata 6:5 liluhupulisa kuli: “Yomuñwi ni yomuñwi ukashimba mulwalo wa kuikalabela.” (Litaluso ze kwatasi.) Haluswaneli kufa mutu yomuñwi buikalabelo bwa kuluezeza likatulo. Kono luswanela kuziba lika zelukile mwa meeto a Mulimu ni kuikatulela kulieza.

9. Ki kabakalañi halukona kukena mwa butata haiba lutuhelela babañwi kuluezeza likatulo?

⁹ Lukona kutuhelela cwañi babañwi kuli baluezeze likatulo? Kukukuezwa ki litaka kukona kutahisa kuli lueze katulo yemaswe. (Liprov. 1:10, 15) Kono nihaiba kuli babañwi balukukueza, lusanani buikalabelo bwa kulatelela lizwalo laluna lelilutilwe ki Bibele. Haiba lutuhelela babañwi kuluezeza likatulo, uzibe luketile ‘kubalatelela.’ Keto yeo ikona kutahisa butata.

10. Paulusi naalemusize Bakreste ba Magalata ka za taba mañi?

¹⁰ Muapositola Paulusi naalemusize Bakreste ba Magalata za butata bobukona kubateñi haiba lutuhelela babañwi kuluezeza likatulo. (Mubale Magalata 4:17.) Babañwi mwa puteho nebabata kuezezanga babañwi likatulo ilikuli batu bao basike balatelela ketelelo ya baapositola. Ki kabakalañi hane baezize cwalo? Batu bao nebanani mukwañuli mi nebabata kuzibahala hahulu. Nebatulile maciñekelo abona mi nebasa kuteki tukelo ya Bakreste babañwi ya kuikezeza likatulo.

11. Lukona kutusa cwañi babañwi kuikezeza likatulo?

¹¹ Paulusi naatomile mutala omunde ka kukuteka tukelo ya mizwale bahae ya kuikezeza likatulo. (Mubale 2 Makorinte 1:24.) Kacenu, baana-bahulu baswanela kulatelela mutala oswana habafa bahasanyi likelezo  mwa litaba zetokwa kuli baikezeze likatulo. Batabelanga kutaluseza babañwi mwa puteho litaba zetomile fa Bibele. Nihakulicwalo, baana-bahulu batuhelelanga mizwale ni likaizeli kuli baikezeze likatulo. Kueza cwalo kwaswanela kakuli mizwale ni likaizeli bao ki bona babakatalimana ni miinelo yekatiswa ki likatulo zabona. Kacwalo luswanela kuhupula tuto ya butokwa ye: Lwakona kubonisa kuli lwaiyakatwa babañwi ka kubafa tuso ni kelezo ya mwa Mañolo. Niteñi, batu bao banani tukelo ni buikalabelo bwa kuikezeza likatulo. Habaeza likatulo zende, bakatuseha. Kacwalo, haluswaneli kunahananga kuli ki luna babanani buikalabelo bwa kuezeza mizwale ni likaizeli baluna likatulo.

12, 13. Ki kabakalañi halukona kuba mwa butata haiba lueza likatulo ka nako yeluhalifile kamba yeluzwafile?

¹² Batu babañata kacenu babulelanga kuli: Mulatelele zeibulela pilu yamina. Kono kueza cwalo kukona kutahisa butata. Mi mane kueza cwalo hakuzamaeleli ni zeabulela Mañolo. Bibele ilulemusa kuli lusike lwasepa pilu yaluna yesika petahala kamba maikuto aluna halueza likatulo. (Liprov. 28:26) Mi litaba zebulezwi mwa Bibele libonisa butata bobukona kubateñi haiba lulatelela pilu yaluna. Butata kikuli, kwa batu babasika petahala, “pilu yapuma kufita linto kaufela mi iziyelehile.” (Jer. 3:17; 13:10; 17:9; 1 Mal. 11:9) Kacwalo, kukona kuezahalañi haiba lulatelela feela pilu yaluna halueza likatulo?

¹³ Bakreste baziba kuli pilu ki ya butokwa, kakuli lulaelwa kulata Jehova ka pilu yaluna kaufela ni kulata babañwi sina moluitatela. (Mat. 22:37-39) Kono Mañolo aabonisizwe mwa paragilafu yefelile abonisa butata bobukona kubateñi haiba lunahana ni kueza lika ka kuya ka moluikutwela. Ka mutala, kukona kuezahalañi haiba lueza likatulo ka nako yeluhalifile? Lwaziba kalabo haiba lukile lwaipumana mwa muinelo ocwalo. (Liprov. 14:17; 29:22) Kamba kana lwakona kueza katulo yende ka nako yeluzwafile? (Num. 32:6-12; Liprov. 24:10) Linzwi la Mulimu libonisa bunde bwa kuba “mutanga wa mulao wa Mulimu.” (Maro. 7:25) Kaniti, lwakona kupumiwa haiba lueza likatulo za butokwa ka kuya ka moluikutwela.

14. Luziba cwañi kuli lwakona kucinca likatulo zese luezize kale?

¹⁴ Lutokwa kueza likatulo zende. Kono fo hakutalusi kuli halukoni kucinca katulo yese luezize kale. Fokuñwi lukatokwanga kunyakisisa sinca katulo yese luezize kale kamba mane kuicinca. Muhupule mwanaaezelize Jehova kwa batu ba kwa Ninive mwa miteñi ya Jonasi. “Mulimu waniti habona zebaezize, mone batuhelezi linzila zabona zemaswe, acinca muhupulo wahae ka za ziyezi yanaabulezi kuli naaka batahiseza yona, mi naasika itahisa.” (Jona. 3:10) Jehova hanaalemuhile kuli batu ba kwa Ninive nese babakile ni kucinca mikwa yabona, acinca katulo yahae. Ka kueza cwalo, naabonisize kutwisiso, buikokobezo, ni makeke. Hape Mulimu haezangi likatulo zesika luka, nihaiba ka nako yahalifile, inge mobaezezanga batu babañata.

15. Ki lika mañi zekona kutahisa kuli lucince katulo yene luezize kwamulaho?

¹⁵ Fokuñwi lukatokwa kubona haiba lwaswanela kunyakisisa sinca keto kamba katulo  yese luezize kale. Lukona kueza cwalo haiba miinelo icinca. Fokuñwi Jehova naacincize katulo yahae miinelo hane icincize. (1 Mal. 21:20, 21, 27-29; 2 Mal. 20:1-5) Kamba mwendi litaba zenca zakona kutahisa kuli lucince katulo yene luezize kwamulaho. Mulena Davida naabulelezwi litaba zesi za niti ka za Mefibosheti muikulyaa Saule. Davida hanaabulelezwi litaba zenepahalile hasamulaho, acinca katulo yahae. (2 Sam. 16:3, 4; 19:24-29) Ni luna lwakona kueza cwalo fokuñwi.

16. (a) Ki litaba mañi zeka lutusa kueza likatulo zende? (b) Ki kabakalañi haluswanela kunyakisisa likatulo zene luezize kwamulaho, mi lukona kueza cwañi cwalo?

¹⁶ Linzwi la Mulimu lilueleza kuli lusike lwaba ni kayeye halueza likatulo za butokwa. (Liprov. 21:5) Haiba lunyakisisa ka tokomelo miinelo kaufela lusika eza kale katulo, lukaeza katulo yende. (1 Mates. 5:21) Toho ya lubasi asika eza kale katulo, utokwa kueza lipatisiso mwa Mañolo ni mwa lihatiso za Sikreste, mane cwalo ni kubuza mobaikutwela ba mwa lubasi lwahae. Muhupule kuli Mulimu naabulelezi Abrahama kuli autwe zanaa mubulelela musalaa hae. (Gen. 21:9-12) Baana-bahulu ni bona baswanela kubanga ni nako ya kueza lipatisiso. Mi haiba ki batu babautwisisa ni kuikokobeza, habana kuikutwa maswabi haiba kuba ni litaba zenca hasamulaho zeka batokwa kucinca likatulo zene baezize. Baswanela kuitukiseza kucinca mubonelo wabona ni likatulo zene baezize hakutokwahala kueza cwalo, mi ni luna kaufela luswanela kulatelela mutala wabona. Kueza cwalo kukatahisa kuli mwa puteho kube ni kozo, mi lika likazamaya hande.—Lik. 6:1-4.

17. Ki lika mañi zeka lutusa kueza likatulo zende?

¹⁷ Likatulo zeñwi ki za butokwa kufita zeñwi. Lukatokwa kunahanisisa ni kulapela hahulu lusika eza kale likatulo za butokwa, mi kukona kuluungela nako kuli lueze likatulo zecwalo. Bakreste babañwi batokwa kueza likatulo za kunyala kamba kunyalwa, ni kuziba kuli ki mañi yebaka nyalana ni yena. Yeñwi ya likatulo za butokwa zakona kueza mutu ki ya kukalisa sebelezo ya nako kaufela ni faka ikaliseza. Halueza likatulo zecwalo, luswanela kusepa hahulu Jehova ka kuziba kuli uka lufa ketelelo yeswanela. (Liprov. 1:5) Kacwalo, luswanela kuitinga hahulu fa kelezo yefumaneha mwa Bible ni kukupa ketelelo ya Jehova ka tapelo. Hape muhupule kuli Jehova wakona kulufa tulemeno tolutokwa kuli lueze likatulo zelumelelana ni tato yahae. Lusika eza kale likatulo za butokwa, luipuzange kuli: ‘Kana katulo ye, ikabonisa kuli nalata Jehova? Kana ikatahisa kuli mwa lubasi lwaka kube ni tabo ni kozo? Mi kana katulo ye, ikabonisa kuli ninani pilu-telele ni sishemo?’

18. Ki kabakalañi Jehova hatokwa kuli luikezezange likatulo?

¹⁸ Jehova haluhapelezi kumulata ni kumusebeleza. Ki luna beñi babaiketela kueza cwalo. Ulufile tukuluho ya kuiketela za kueza, mi hape wakuteka buikalabelo bwalufile bwa ‘kuiketela’ kumusebeleza kamba kusa musebeleza. (Josh. 24:15; Muek. 5:4) Kono hape ubata kuli lueze lika zeñwi zene luatuzi kueza ka kulatelela ketelelo yahae. Haiba lusepa ketelelo yalufa Jehova ni kumamela likuka zahae, lukaeza likatulo zende, mi lukabonisa kuli lutiile mwa linzila zaluna kaufela.—Jak. 1:5-8; 4:8.