Kana Lipuo za Luna li Simuluhile Kwa “Tawala ya Babele”?

“Muñaa Bupilo kihaa ba lundulela kwahule, mi ba hasanela mwa mafasi kaufela, ba tuhela ku yaha munzi. Ki lona libaka la bizezwa Babele munzi wo, kakuli ki fo a fapanyelize Muñaa Bupilo puo ya lifasi kaufela.”—Genese 11:8, 9.

KANA taba yeo ye ñozwi mwa Bibele ne i ezahezi luli? Kana batu ne ba kalile ku ambola lipuo ze shutana-shutana ka nako ye swana sina mo ku taluselizwe? Batu ba bañwi ba sheununanga taba ye mwa Bibele ya mo ne li kalezi ni ku hasanela lipuo za batu. Muñoli yo muñwi u bulela kuli: “Likande la Tawala ya Babele ki le liñwi la matangu a si na tuso ka ku fitisisa a kile a kandekiwa.” Nihaiba muluti yo muñwi wa Mujuda naa bizize likande leo kuli ki “taba ya ku ikupulela ye lika ku talusa simuluho ya batu.”

Ki kabakalañi batu ha ba hana taba ya Babele? Bakeñisa kuli taba yeo ha i lumelelani ni lituto ze ñwi ze talusa simuluho ya lipuo. Ka mutala, licaziba ba bañwi ba akaleza kuli likwata za lipuo ne li si ka taha ka nako i liñwi, kono ne li kalile ku taha hanyinyani-hanyinyani ku zwelela kwa puo i liñwi ye twi ki yona puo ya sisimo. Ba bañwi ba lumela kuli lipuo li sikai za kwa makalelo ne li itahezi ka linako ze shutana, ku zwelela fa milumo ye sa utwahali hande ku fitela milumo yeo i ba manzwi a kwanile hande. Lituto zeo ni ze ñwi ze lwanisana ni zona li tahisize kuli ba bañata ba lumelelane ni caziba ya bizwa W. T. Fitch, ya naa ñozi mwa buka ya hae ye bizwa The Evolution of Language kuli: “Ha lu si ka fumana kale likalabo ze kolwisa luli ka za taba ye.”

Bapumbuli ni babatisisi ba fumaniñi ka za mo ne li simuluhezi lipuo za batu? Kana ku na ni lituto ze lutiwa ka za mo li tahezi lipuo ze lumelelana ni ze ba fumani bapumbuli ni babatisisi? Kamba kana ze fumanwi li lumelelana ni taba ya Babele? Pili ha lu nyakisiseñi ka tokomelo taba yeo ye mwa Bibele.

TABA YEO NE I EZAHEZI LILI MI NE I EZAHALEZI KAI?

Bibele i bulela kuli ku lyanganiswa kwa puo ni ku hasana kwa batu ne ku ezahalezi “mwa naha ya Shinari,” ili ye ne i tilo bizwa Babilona hasamulaho. (Genese  11:2) Likezahalo zeo ne li ezahezi lili? Bibele i bulela kuli “lifasi [ili ku talusa batu mwa lifasi] li kile la kauhanywa” mwa linako za Pelegi, ya naa pepilwe ibato ba lilimo ze 250 pili Abrahama a si ka pepwa kale. Kamukwaocwalo, ku bonahala kuli likezahalo za Babele ne li ezahezi ibato ba lilimo ze 4,200 kwamulaho.—Genese 10:25; 11:18-26.

Licaziba ba bañwi ba luta kuli lipuo za mwa miteñi ye, li simuluha fa puo i liñwi ya kwa makalelo—ye twi ki yona puo ya sisimo ye ne ba lumela kuli ki yona ye ne ba bulela batu ibato ba lilimo ze 100,000 kwamulaho. * Ba bañwi ba bulela kuli lipuo ze li teñi kacenu li swana ni lipuo li sikai za kwa makalelo ze ne bulelwa ibato ba lilimo ze 6,000 kwamulaho. Kono licaziba ba lipuo ba bulela kuli ki lika mañi ze tahisize kuli lipuo ze ñwi li yunde? Magazini ye bizwa Economist i bulela kuli, “Taba yeo ya kataza ku i talusa. Ka ku fapahana ni licaziba ba lika ze pila, licaziba ba lipuo bona ha ba na lika ze pumbuzwi ze ba tusa ku ziba ze ne ezahezi kwamulaho.” Magazini yeo i zwelapili ku talusa kuli caziba yo muñwi wa lipuo naa talusize libaka lipuo ze ñwi ha li yundile “ka ku itusisa lipalo ze tomile fa mibonelo ya ku ikupulela feela.”

Nihakulicwalo, “lika ze pumbuzwi ze ama lipuo” li teñi. Ze pumbuzwi zeo ki lika mañi, mi li patululañi ka za simuluho ya lipuo za batu? Buka ye bizwa The New Encyclopædia Britannica i talusa kuli: “Litaba za pili-pili za puo ye ñozwi, ili zona lika li nosi ze pumbuzwi ze ama lipuo, ze ba kona ku fumana batu, li bile teñi ibato ba lilimo ze sa fiteleli 4,000 kamba 5,000 kwamulaho.” Bapumbuli ne ba fumani kai lika zeo “ze pumbuzwi ze ama lipuo,” kamba litaba “za puo ye ñozwi”? Ne ba li fumani kwa mukulo wa Mesopotamia, ili sibaka se si fumaneha fo ne ku banga Shinari wa kwaikale. * Kamukwaocwalo, bupaki bo bu li teñi bo bwa lika ze pumbuzwi, bu lumelelana ni litaba za niti ze bulezwi mwa Bibele.

BATU BA LIPUO ZE SHUTANA BA NAHANA KA KU SHUTANA

Bibele i bulela kuli ka nako ye ne ba yaha tawala ya Babele batu, Mulimu naa ngile muhato wa ku ‘fapanya puo ya bona, kuli mutu ni mutu a si ke a utwa puo ya yo muñwi.’ (Genese 11:7) Kabakaleo, bayahi bao “ba tuhela ku yaha munzi” wa Babele mi ba hasanyezwa “mwa manaha a lifasi kamukana.” (Genese 11:8, 9) Kamukwaocwalo, Bibele ha i buleli kuli lipuo kaufela ze bulelwa kacenu li simuluha kwa puo i liñwi ye twi ki yona puo ya sisimo. Kono i talusa kezahalo ya ku ba teñi kwa lipuo ze ñata ze nca ka nako i liñwi, ili ze kwanile hande, kuli mwa puo ni puo mutu naa kona ku talusa maikuto a hae a shutana-shutana ni mihupulo ya hae, mi hape puo ni puo ne i shutana ni lipuo ze ñwi kaufela.

Ku cwañi ka za likwata za lipuo ze mwa lifasi kacenu? Kana za swana ka ku tala kamba za shutana? Bo Lera Boroditsky, licaziba ba lituto za munahano, ne ba ñozi kuli: “Licaziba ba lipuo ha ba zwezipili ku batisisa za lipuo ze mwa lifasi (ili ze 7,000 kamba ku fitelela, ki li sikai feela ze konile ku nyakisiswa), ba fumani kuli lipuo zeo li shutana ka linzila ze ñata ze ne si ka libelelwa.” Taba yeo ki ya niti, bakeñisa kuli malimi ni lipuo ze ñwi ze mwa sikwata si li siñwi, ze cwale ka puo ya Cantonese ni Hakka ze bulelwa kwa mboela wa China, niha li kana za swana, li shutanela kwahule ni lipuo ze mwa sikwata si sili, ze cwale ka lipuo ze bulelwa kwa Wiko wa Catalonia kamba mwa Valencia kwa Spain.

Lipuo li amanga mo ba nahanela batu ni mo ba taluseza lika ze ba potolohile, ze cwale ka mibala, buñata  bwa lika, ko ku fumaneha libaka, ni maneku a libaka. Ka mutala, mwa puo ye ñwi mutu u kona ku bulela kuli, “Ku na ni kakokwani kwa lizoho la hao la bulyo.” Kono mwa puo ye ñwi mutu u kona ku bulela kuli, “Ku na ni kakokwani kwa lizoho la hao le li kwa mboela-wiko.” Lishutano ze cwalo li kona ku ba ze lyanganisa hahulu. Ki lona libaka bayahi ba tawala ya Babele ha ne ba palezwi ku feza musebezi wa bona wa ku yaha.

KANA LIPUO NE LI KALILE KA MILUMO YE SA UTWAHALI HANDE KAMBA KA MANZWI A KWANILE HANDE?

Puo ye ne ba bulela batu kwa makalelo ne li ye cwañi? Bibele i bonisa kuli mutu wa pili, yena Adama, naa kona ku panga manzwi a manca a naa fa mabizo lifolofolo kaufela ni libupiwa ze fufa. (Genese 2:20) Hape Adama naa ezize toko ye ne talusa mwa naa ikutwezi ka za musalaa hae, mi musalaa hae naa talusize ka ku utwahala za naa laezi Mulimu ni ze ne ka zwa mwa ku sa utwa Mulimu. (Genese 2:23; 3:1-3) Kamukwaocwalo, puo ya pili ne i konisa batu ku ambolisananga ka ku tala ni ku ba konisa ku talusa maikuto a bona ka linzila ze shutana-shutana.

Ku lyanganiswa kwa lipuo ko ne ku bile teñi ha ne ku yahiwa tawala ya Babele, ne ku palelwisize batu ku utwana mwa mihupulo ni ku swalisana mwa musebezi. Nihakulicwalo, lipuo za bona ze nca ne li na ni manzwi a kwanile sina puo ya pili. Mwa lilimo ze mianda i sikai ku zwa fo, batu ne ba yahile mileneñi ye mituna, ne ba onga-ongile limpi ze maata, mi ne ba ezize lipisinisi za mwahalaa linaha. (Genese 13:12; 14:1-11; 37:25) Kana ne ba ka kona ku peta zeo kaufela kambe ne ku si na lipuo ze na ni manzwi a kwanile ni milao ya zona? Ka ku ya ka Bibele, puo ye ne ba bulela batu kwa makalelo ni lipuo ze ne kalile ku ba teñi ha ne ku yahiwa tawala ya Babele, ne li si feela milumo ye sa utwahali hande kono ne li li lipuo ze kwanile hande.

Lipatisiso ze ezizwe mwa miteñi ya cwale za lumelelana ni taba yeo. Buka ye bizwa The Cambridge Encyclopedia of Language i bulela kuli: “Sizo ni sizo se si tatubilwe, ku si na taba ni ku siyalela kwa sona, si fumanehile kuli si na ni puo ye kwanile hande, ili ye na ni likalulo kaufela za puo ze swana ni za lipuo ze twi ki za batu ba ba zwezipili.” Ka ku swana, caziba ya bizwa Steven Pinker wa fa koleji ya Harvard naa bulezi cwana mwa buka ya hae ye bizwa The Language Instinct, kuli: “Ha ku na puo ye si ka kwanelela hande.”

SE SI KA EZAHALA KWA LIPUO KA NAKO YA KWAPILI

Lu kona ku bulela sika mañi hamulaho wa ku nyakisisa ka za nako ye ne ku pumbuzwi lika ze ama lipuo ni sibaka ko ne li pumbuzwi lika zeo, lishutano ze mwahalaa likwata za lipuo, ni ku kwana hande kwa lipuo za kwaikale? Batu ba bañata ba bulela kuli taba ye mwa Bibele ye bulela ze ne ezahezi ha ne ku yahiwa tawala ya Babele ki taba ye swanela ku sepiwa ka ku tala.

Bibele i lu bulelela kuli Jehova Mulimu naa fapahanyize puo ya batu ka nako ye ne ku yahiwa tawala ya Babele bakeñisa kuli ne ba mu kwenuhezi. (Genese 11:4-7) Nihakulicwalo, Mulimu naa sepisize kuli naa “ka fa macaba milomo ye kenile, kuli a bize kaufela Libizo la Muñaa Bupilo, a mu sebeleze ka pilu i li ñwi.” (Zefania 3:9) “Milomo ye kenile” yeo, ili ye talusa niti ye fumaneha mwa Linzwi la Mulimu, i sweli ku swalisanisa batu ba ba zwa mwa lifasi kaufela kacenu. Kamukwaocwalo, kwa swanela ku nahana kuli kwapili Mulimu u ka zwelapili ku swalisanisa batu ka ku ba fa puo i liñwi, ili ku felisa fapahano ye ne bile teñi ka nako ye ne ku yahiwa tawala ya Babele.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Litapa la lizupa le li na ni miñolo ya cuneiform, la kwa Mesopotamia, mwa lilimo za ma-4,000 B.C.E.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Mbokisi fa likepe 12]

MAKANDE A LUMELELANA NI TABA YE MWA BIBELE

Likande le li kandekilwe ki batu ba puo ye ñwi ili ba ba pila fa lilundu mwa Myanmar, li bulela kuli, “Kale-kale koo, batu kaufela ne ba pila mwa munzi u li muñwi o mutuna mi ne ba bulela puo i liñwi.” Ha ne ba nze ba yaha tawala ye tuna, bayahi ba “kala hanyinyani-hanyinyani ku ba ni mikwa, lizo, ni mibulelelo ye fapahana-fapahana, [mi kwa mafelelezo] ba hasanyezwa mwa naha kaufela.” Makande a cwalo a fumaneha mwahalaa batu ba ba pila mwa Africa, kwa Upa wa Asia, kwa Mexico, ni mwa libaka ze ñwi za lifasi.

Kambe taba ye bulela za ku yahiwa kwa tawala ya Babele ne i ipangezwi feela ki Mushe, yena muñoli wa Muheberu ya naa ñozi buka ya Genese, kana ne i ka fumaneha mwa makande a batu ba ba pila mwa linaha ni likwata za lipuo ze kwahule-hule cwalo? Ha ku bonahali cwalo. Kamukwaocwalo, ku ba teñi kwa makande ni matangu a cwalo a mañata ku bonisa kuli taba ye mwa Bibele ye bulela za ku yahiwa kwa tawala ya Babele ki ya niti.