Udi’ko pa mwanda wa balunda nobe ponso pobasaka kwisamba nobe. Kadi pano kowisambenga bininge na mulunda nobe umo. Mwanda udi’po, aye i muntu wa ngitu ingi. Kowineneja’mba ‘twi balunda’tu bitupu,’ na kulanga’mba nandi ye mwaebimwena. Le kodi mutanwe na uno mwanda?

•  Bibwanya kufika

•  Kyowikadile mwanda mukatampe

•  Byobwanya kulonga

•  Madingi

 Ke bibipo kwikala na balunda ba ngitu ingi. Ino le bikekala namani shi ubapwana bininge na umo kupita bakwabo? Mu uno muswelo, aye ubwanya kufula ku kulanga’mba kemudipo’tu balunda bitupu.

 Le ye byosaka alange? Tala miswelo imoimo yobibwanya kufika, pakwabo ne kuyuka mpika.

•   Utele muntu mutyima bininge.

   “Nansha byokubwanyapo kukankaja muntu aleke kwiivwana muswelo kampanda, ubwanya kwela māni pa mudilo na kunena’mba twi balunda’tu bitupu koku umwita ne kwisamba nandi kitatyi kyonso.”​—Sierra.

•   Nobe ulonga’po kintu pamwekeja muntu amba ukutele mutyima.

   “Dibajinji nkyadipo mulembela misapu, ino nondolola nyeke ku misapu mivule yadi inembela mwana-mukaji umo. Kupwa, byaunkomena kumushintulwila’mba mumonanga’tu bu mulunda bitupu.”​—Richard.

•   Nobe ukakankamika muntu endelele kumwekeja’mba ukutele mutyima.

   “Bantu bamo balañanga’mba kwiselembeja i makayo. Bakayanga na mityima ya bakwabo pampikwa kukwata kipwano kyabo na kusumininwa. Kendi mwibimone bifika kitatyi ne kitatyi, kadi kwikalanga nyeke umo obisansa.”​—Tamara.

 Mu kīpi: Kwisamba kitatyi ne kitatyi ne kuta muntu mutyima i kutuma biyukeno bya buswe.

•   Bisanshijanga muntu mukwabo.

   Bible unena’mba: “Kukungila kwija kubelekanga mutyima.” (Nkindi 13:12) Le i bika byokakulupila shi muntu ukutumina nyeke biyukeno bya buswe?

   “Kudi binenwa bya amba, ‘wapi ku bulobo.’ Bifunkila pa kukwata keta ne kuleka kwikalekelela. Bino bibwanya kulongeka mu myanda itala kipwano. Shi kudipo na mutyima wa kwinangila ino kashā ukwete muntu bwa aye ‘upile ku bulobo,’ ukamuletela misanshi mivule.”​—Jessica.

•   Bikushingijanga kato.

   Bible unena’mba: “Kemwakitai mutyima enka ku tumweno twa banwe bene, ino i ne ku tumweno twa bakwenu.” (Bene Fidipai 2:4) Le i ngikadila’ka yokayukila’ko muntu ukimba tumweno twa aye mwine? Le kino kibwanya kushinga muntu kato namani?

   “Mwana-mulume wiselembeja na bana-bakaji kansangajangapo. Kadi kwiselembeja kubwanya kulombola kala amba ukakutomboka mu busongi. Aye wiselembejanga na muntu mwanda wa kwimwekeja, kadi kuno i kwisakila.”​—Julia.

 Mu kīpi: Bantu batuma biyukeno bya buswe pampikwa mutyima wa kwendeleja bulunda, basanshijanga bakwabo ne abo bene.

•   Bible usoñanya kumona “bansongwalume . . . pamo bwa banabenu bana-balume,” ne “bansongwakaji nabo pamo bwa banabenu bana-bakaji, kwa kubulwa disubi nansha dimo.” (1 Temote 5:1, 2) Shi ulonde uno musoñanya, ukalama kipwano kyopwene na bantu ba ngitu ingi.

   “Shi nadi musongwe, nkyadipo wa kwiselembeja na mulumya bene. I biyampe neibidije pano ponakidi kungakaji, mwa kwikadila na bujalale na bantu ba ngitu ingi.”​—Leah.

•   Bible unena’mba: “Shi binenwa i bingi, kujilula kekubulwe’mopo.” (Nkindi 10:19) Uno musoñanya keutalepo enka kwisamba, ino ne kwitumina misapu​—kubadila’mo ne misunsa yomwitumina’yo ne myanda idi’mo.

   “Ke biyampepo kutumina mwana-mukaji misapu difuku ne difuku, poso’tu udi na mutyima wa kwinangila nandi.”​—Brian.

•   Bible unena’mba: “Tunangu tutūka mūlu ato dibajinji i tutōka tō.” (Yakoba 3:17) Ubwanya kupamba muntu bīpa mu muswelo muyampe​—nansha kadi muntu ubwanya kulanga’mba i kiyukeno kya buswe.

   “Noñanga bukomo bwa kwisamba bya bulunda, ino ñimene dya kulampe​—ku ngitu ne mu ñeni.”​—Maria.

 Mu kīpi: Bandaula senene muswelo oikele na bantu ba ngitu ingi. Nkasampe umo witwa bu Jennifer unena’mba, “I bikomo kusamba bulunda buyampe, kadi ke biyampepo kwibona na kutuma biyukeno byampikwa kupotoloka senene.”

•    Tá mutyima ku bikunena bantu. Shi muntu wakwipangula’mba “le mwinangilanga?” kino kibwanya kulombola’mba kemudi belamate bininge.

•    Ikala muswelo umo na balunda nobe ba ngitu ingi. Kokitonga’po umo ne kumuta mutyima bininge kupita bakwabo.

•   Tá mutyima ku misapu yotuma​—kubadila’mo ne misunsa yotuma’yo, myanda idi’mo, ne nsá mine yotuma’yo. Nsongwakaji umo witwa bu Alyssa unena’mba: “Ke biyampepo kutumina muntu wa ngitu ingi musapu pa bukata bwa bufuku.”