Naoko utelelwe mu kishinte kibajinji, wisambila pa muswelo waalekele kutoma mfwanka amba, “nabwenye kushinta būmi bwami mwanda wa kwifunda bubinebine butala pa ngikadilo ya Leza ne pa mpango yandi.” Byobya byaefundile bitanwa mu Bible. Nansha Bible byakatelelepo mfwanka, ino witukwashanga tuyuke muswelo umona Leza kutoma mfwanka. * Buno buyuki bukankamikanga bavule bakomene nansha kuleka kino kibidiji. (2 Temote 3:16, 17) Tubandaulei’ko bidi bintu bibi bisatu biyukane, bilupukanga ku kutoma mfwanka ne kumona byobya binena’po Bible.

Mu mfwanka mudi bintu bikolwañana biyukene bu—bulobo (nicotine). Bantu batomanga’yo mwanda wa kukimba bukomo ne njimija-bulanda. Kutoma mfwanka kuletelanga bongolo bulobo bukidibukidi kadi kitatyi ne kitatyi. Mwishi ulupukanga’ko byowikalanga na bulobo kampanda, muntu utoma mwayene wa pake umo pa difuku wesanga kintu kya buvule bwa bulobo 200 pa difuku, bulobo bwine bukatampe kupita budi mu kitomibwa kyo kyonso kikolwañana. Buno buvule bwa kitatyi ne kitatyi bulengejanga bulobo bwa mfwanka butomibwe mu muswelo wa pa bula. Shi muntu utoma mfwanka wapi mu dino dikinga, ubelanga shi kyaka kyandi kya bulobo bwa mfwanka kekipwilepo.

Bible witukwasha twikale na mumweno muyampe mu uno mwanda kitatyi kyanena amba: “Le kemuyukilepo amba shi mwipāna ku muntu kampanda bu bapika bakōkele, mwi bapika ba yewa omukōkele’wa.” (Loma 6:16) Shi milangwe ne bilongwa bya muntu i bitādilwe na kyaka kya mfwanka, kakejepo kwikala umpika wa kino kibidiji kibi. Inoko, Leza wa dijina dya bu Yehova, usakanga twikale banyongololwe, ke’nkapo ku bibidiji byona umbidi wetu, ino i ne ku byobya byona mushipiditu wetu, ko kunena’mba, kufwatakanya kwa ñeni yetu. (Ñimbo 83:18; 2 Kodinda 7:1) Nanshi, kitatyi kitamijanga muntu kusangela ne bulēme bwa kulēmeka Yehova, ujingululanga’mba ufwaninwe kupa Yehova bintu byandi bilumbuluke ne amba, kabwanyapo kupa Leza bintu byandi bilumbuluke koku wikele nyeke umpika wa kibidiji kibi. Kujingulula kino kupanga muntu mutyima wa kukomena bilokoloko bibi.

Olaf ushikatanga mu Alemanye, wakomene kibidiji kibi kya kutoma mfwanka kyaadi nakyo mu bula bwa myaka 16, kine kyaashilwile na myaka 12. Wanenene amba, “kilole kyandi kibajinji kyamwekele pamo bwa umbumbulu wa maimakasa ukaya na bana keubwanyapo kusanshija muntu. Ino, myaka pa kupita’po waikala ke mukatampe. Kyaba kimo ponalekele kutoma mfwanka, navutakanibwe ne kushilula kukongakanya tupindi mu kininga kya buto, kutalula mfwanka yonso ne kunyenga kilole na kapapye ka julunale. Pa kujingulula kino, mbwanya kumona’mba bwādi bumvu bwa binebine.” Le i muswelo’ka waalekele  kino kibidiji kibi kya kutoma mfwanka? Unena’mba, “mwanda mukatampe mwine wadi wa kusaka kusangaja Yehova. Buswe Buswele Yehova bantu ne lukulupilo lwaletele, byampele bukomo bwa kuleka kutoma mfwanka mu difuku dimo kadi lonso.”

Dibuku dimo (The Tobacco Atlas) dinena’mba, “sianse ilombola’mba kutoma mfwanka . . . konanga kubwipi kwa biungo byonso bya ngitu ne kuvudija misongo ne mfu.” I biyukane biyampe’mba kutoma mfwanka kulengejanga misongo keibwanyapo kwambuka pamo bwa dyaya, misongo ya dityima ne misongo ya mayumba. Inoko, kukwatañana na Kitango kya Ntanda Kitala Myanda ya Bukomo bwa Ngitu (OMS), kutoma mfwanka i kintu kikwabo kileta lufu lutamba ku misongo yambuka pamo bwa kikofolo kya mushinga.

Kupityila ku Bible Kinenwa kyandi, Yehova Leza witufundija twikale na mumweno muyampe pa būmi bwetu, pa umbidi wetu ne pa bwino bwetu. Yesu wandi Mwana wēsambīle pa uno mwanda paānene amba: “Sanswa Yehova Leza obe na mutyima obe onso ne na muya obe onso ne na ñeni yobe yonso.” (Mateo 22:37) Na bubine, Leza witusakilanga twingidije būmi bwetu ne umbidi wetu biyampe ne kwibimona na bulēme. Kitatyi kyotwifunda myanda ya Yehova ne ya milao yandi, tufulanga ku kusanswa byonso byaetulongele ne kwibimona na mvubu. Kino kitukankamikanga twendelele kwinyongolola ku kintu kyo-kyonso kisubija ngitu yetu.

Jayavanth muñanga umo wa mu India, wadi utoma mfwanka mu bula bwa myaka 38. Wanene amba: “Nayukile kyaka kidi mu kutoma mfwanka kupityila ku majulunale a kiñanga. Nadi ndyukile amba i kubi, kadi nadi dingila bantu bonadi ñundapa baleke kino kibidiji. Ino ami mwine nkyadipo mbwanya kuleka kutoma’yo, nansha byonatompele misunsa itano nansha isamba.” Le i bika byamukweshe afule ku kuleka’yo? Unena amba: “Ami pa kwifunda Bible naleka’byo kutoma mfwanka. Mutyima wa kusaka kusangaja Yehova wantonwene ndeke lekē kino kibidiji kya kutoma mfwanka.”

Mwishi upēlwa ne owa utamba ku mfwanka wipaijananga. Kukoka uno mwishi kubwanya kulengeja misongo ya dyaya ne misongo mikwabo, kadi uno mwishi wipayanga mwaka ne mwaka bantu 600000 kebatomengapo mfwanka, divule dine bana-bakaji ne bana. Lapolo ya Kitango kya Ntanda Kitala Myanda ya Bukomo bwa Ngitu (OMS) idyumuna’mba: “Kukoka mwishi upēla muntu utoma mfwanka i kwitūla mu kyaka.”

 Kukwatañana na Yesu, kusanswa mukwetu—kisaka kyetu, balunda ne bantu botushikete nabo—i mbila ya bubidi kupwa kwa lubila lwa kusanswa Leza. Wānene amba: “Sanswa mukwenu mowisanshilwe abe mwine.” (Mateo 22:39) Shi twendelela na kibidiji kisanshija balunda netu, ketulombolangapo’mba tusenswe mukwetu. Buswe bwa binebine bwitutononanga tulonde kidyumu kya mu Bible kya amba: “Nanshi muntu ne muntu kakikimba kamweno ka aye mwine, ino akimbe nyeke kamweno ka mukwabo.”—1 Kodinda 10:24.

Armen ushikatanga mu Armeni uvuluka amba: “Kisaka kyami kyadi kinzenza ndeke kutoma mfwanka mwanda yadi ibakambakanya. Ino nkyadipo ngitabija’mba idi na lupusa lubi pobadi.” Ulombola bintu byashintyile mumweno wandi amba: “Kuyuka konayukile Bible ne buswe bonadi nswele Yehova byaunkweshe ndeke kutoma mfwanka ne kwitabija’mba yadi insanshija ami mwine ne bantu botushikete nabo.”

Buyuki bwa mu Bible bwakweshe ba Olaf, Jayavanth ne Armen benyongolole mu kibidiji kibi kyadi kibasanshija ne kusanshija bakwabo. Kebabwenyepo kuleka kutoma mfwanka mwanda’tu wa kuyuka’mba kutoma’yo kusanshijanga bantu, ino mwanda bafudile ku kusanswa Yehova ne kwikala na mutyima wa kusaka kumusangaja. Mwingilo mukatampe wingila buswe i mulombolwe patōka mu kisonekwa kya 1 Yoano 5:3 kinena amba: “Mwanda buno namino bo buswe bwa Leza, amba tulame mbila yandi; kadi mbila yandi keilēmangapo, aa.” Na bubine, kulonda misoñanya ya mu Bible kekukekalapo nyeke kupēla, ino shi muntu utononwa na buswe bukatampe bwaswele Leza, kikōkeji kyandi kekikekalapo bu kiselwa kilēma.

Kupityila ku busapudi busapulwa ntanda yonso, Yehova Leza ukwashanga pano midiyo ne midiyo ya bantu benyongolole mu bupika bwa kutoma mfwanka. (1 Temote 2:3, 4) Panopano ponka, Yehova usa kutalula’ko kupityila ku Bulopwe bwandi—ko kunena’mba umbikalo wa momwa mūlu uludikwa na Yesu Kidishitu wandi Mwana— ntanda ya lwiso ya bya busunga, mine imunine bantu bupika bwa kutoma mfwanka. Usa kutalula’ko kipupo kya kutoma mfwanka kyona kintu kiyampe ne kufikija bantu ba kikōkeji ku bubwaninine bwa umbidi ne ñeni.—Isaya 33:24; Kusokwelwa 19:11, 15.

Shi wikondanga na kuleka mfwanka, kokazoza. Shi wifunde kuswa Yehova ne kumona kutoma mfwanka na mwaekumwena, nobe ubwanya kumona bukomo bosakilwa pa kuleka’yo. Batumoni ba Yehova bakasangela kukukwasha wifunde misoñanya ya mu Bible ne kwiingidija. Kulupila’mba shi ukimba Yehova akukwashe winyongolole mu kutoma mfwanka, ukakupa bukomo ne kukuningija. —Fidipai 4:13.