“LE bubinebine i bika?” Pontyusa Pilato mwine Loma mbikavu wa Yudea wa mu myaka katwa kabajinji, wāipangwile Yesu kino kipangujo, mwine wadi utompibwa kumeso a mbikavu. (Yoano 18:38) Na bubine, Pilato kādipo ukimba bubinebine. Kino kipangujo kyandi kilombola mwikadilo wandi wa lupata nansha kutatana. Mobimwekela, kudi Pilato bubinebine kyādi kintu kyo-kyonso kibwanya kutonga muntu nansha kyobamufundije kukulupila; kadi kekwādipo muswelo mwinemwine wa kuyuka bubinebine. Bantu bavule dyalelo balañanga uno muswelo.

Bana ba bipwilo ba mu Bulaya bwa mu myaka katwa ka 16, bātene makambakano pa kuyuka bintu bya kukulupila bu bya binebine. Byobātamine bakulupile’mba papa udi peulu ne kukulupila mu mfundijo mikwabo ya kipwilo, bādi banenwe kulwa na milangwe mipya yaletelwe mwanda wa Kulumbulula bintu, mine yāsambakene mu Bulaya mu kine kitatyi’kya. Le bādi bafwaninwe kukulupila bika? Lelo bādi ba kuyuka bubinebine namani?

Mu kine kitatyi’kya, mu bantu bakwabo bavule mwādi bantu basatu bādi basumininwe kusokola bubinebine. * Le bādi bakulonga namani pa kuyuka bubine ne bubela? Le bāsokwele bika? Tutalei.

Wolfgang Capito wadi nkasampe musumininwe mu myanda ya Leza. Pa kufunda kiñanga, bijila ne myanda ya Leza, Capito waikala ke kitobo wa kipwilo mu 1512 ne kutongwa na eveke mukatampe wa ku Mainz bu wa kuleta bulombodi.

Ku ngalwilo, Capito wātompele kutalaja bupyasakane bwa Bantu Bādi Basaka Kushinta bāsapwile musapu mwishile na mfundijo ya Katolika. Ino, ne kwija mpika Capito wāshilula kubingija milangwe ya bano bantu. Le wālongele bika? James Kittelson mulembi wa mānga usonekele amba, kitatyi kyaādi ulwa na bufundiji bwishileshile, Capito wādi ukulupile’mba, “nsulo miyampe ya kubandaula nayo bufundiji bwabo i Bible, mwanda i enka Bible kete ye wa bine.” O mwanda Capito wāfudile ku kunena’mba, bufundiji bwa kipwilo butala pa kwalamuka kwa mukate ne mvinyu ke umbidi ne mashi a Yesu, ne lwa kutōta basanto kelukwatañenepo na bisonekwa. (Tala kapango kanena’mba, ‘ Yuka shi Bino Bintu Ye Mobikadile.’) Capito pa kushīla eveke mukatampe kifuko kyandi mu 1523, wākashikata mu kibundi kya Strasbourg, kitako kine kya bantu bādi bakimba kushinta mu myanda ya Leza mu kine kitatyi’kya.

Njibo ya Capito mu Strasbourg yāikala ke kifuko kya kwitanina’mo kwa bantu bapatanya bintu bitabije bakwabo ne kwisambila bya binebine pa myanda mivule ya kipwilo ne pa bufundiji bwa Bible. Dibuku  dimo (The Radical Reformation) dinena’mba, nansha bantu bamo bādi bakimba kushinta byobādi bakilamete ku lufundijo lwa Busatu Busantu, bilembwa bya Capito bilombola’mba, “wādi wikoka mu lufundijo lwa Busatu Busantu.” Mwanda waka? Capito wātengelwe na muswelo wādi wingidija Michael Servetus mwifundi wa teoloji mwine Eshipanye bilembwa bya Bible mwanda wa kulombola’mba lufundijo lwa Busatu Busantu i lwa bubela. *

Bantu bādi bapela Busatu Busantu bādi babwanya kwangula bipa bibi, o mwanda Capito wadi mudyumuke mu mwanda utala kulombola milangwe yandi patōkelela. Inoko, bilembwa byandi bilombola’mba wātatene mu bufyafya lufundijo lwa Busatu Busantu kumeso kwa kwitana na Servetus. Kitobo umo wa Katolika wāsonekele mwenda mafuku amba, Capito ne balunda nandi “bāshilwile kwisambila kufula, kwa bunka bwabo, pa kikata kifyame kya kipwilo; [ne] kupela buno Busatu Busantu Bukola bininge.” Myaka katwa pa kupita’po, Capito wātelwa bu mubajinji mu balembi batumbe bādi balwa na Busatu Busantu.

Capito wādi ukulupile’mba Bible yo nsulo ya bubinebine. Wānene amba, “leka Bible ne kijila kya Kidishitu bikale nyeke peulu mu teoloji.” Kukwatañana na Kittelson, Capito “wākomeneje’mba kukankalwa kukatampe kwa befundi ba teoloji kwimanine pa kusūla kobasūla Bisonekwa.”

Uno mutyima wa kwifunda bubinebine bwa mu Kinenwa kya Leza, wāikele ne na Martin Cellarius (uyukene ne bu Martin Borrhaus), nkasampe wādi ushikete ku njibo ya Capito mu 1526.

Cellarius wābutwilwe mu 1499, wādi mwifundi mukankamane wa teoloji ne filozofi. Wāitabije kyepelo kya kufundija mu Wittenberg, Alemanye. Wittenberg byokyādi kitako kya bantu basaka kushinta, Cellarius kaijijepo kwiyuka na Martin Luther ne bantu bakwabo bādi basaka kushinta bufundiji bwa kipwilo. Le Cellarius wādi ubwanya kusansanya milangwe ya bantu ne bubinebine bwa mu Bisonekwa namani?

Dibuku dimo (Teaching the Reformation) dinena’mba, Cellarius wadi ukulupile’mba kwivwanija kwa bine kutambanga ku “kutanga bisonekwa na kininga, ku kudingakanya kyaba ne kyaba Bisonekwa abyo bine, ne ku kulombela na kwisāsa.” Lelo Cellarius wasokwele bika mu bubandaudi bwandi bwa Bible?

Mu Kweji 7, 1527, Cellarius wālupwile bintu byaāsokwele mu dibuku didi na mutwe wa mwanda unena’mba, Mu Mingilo ya Leza (Angele). Wāsonekele amba, masakalameta a kipwilo, kimfwa kwalamuka kwa mukate ne mvinyu ke umbidi ne mashi a Yesu, kwādi’tu kwa kyelekejo. Kukwatañana na Polofesele Robin Barnes, dibuku dya Cellarius dyabadikile “kushintulula bupolofeto bwa Bisonekwa mwine mulombwelwe’mba, kulongololwa kwa diulu ne ntanda ne kufikidila kwa bupolofeto kwādi kwa kufika kitatyi byādi bya kupwa kinzengele kikatampe ne masusu.”—2 Petelo 3:10-13.

Bintu byadi na mvubu mpata i byobya byanene Cellarius mu kīpi pa mwanda utala mwikadile Yesu Kidishitu. Nansha byākapelelepo patōkelela Busatu Busantu, Cellarius wādi uyukile kwishila kudi pa bukata bwa “Tata wa Mūlu” ne “Yesu Kidishitu wandi Mwana,” kadi wāsonekele amba Yesu ubadilwa mu baleza bavule ne bana bavule ba Leza mwine bukomo bonso.—Yoano 10:34, 35.

Robert Wallace unena mu dibuku dyandi Antitrinitarian Biography (1850) amba, bilembwa bya Cellarius kebyadipo bilonda lufundijo lwa Busatu Busantu lwa Orthodoxe lwādi’ko mu myaka ya katwa ka 16. * O mwanda bafundi bavule bāfudile ku kunena’mba,  Cellarius wāpelele lufundijo lwa Busatu Busantu. Wātelelwe bu kingidilwa kya Leza “mu kukomeneja buyuki bwa Leza wa bine ne bwa Kidishitu.”

Mu kintu kya mwaka wa 1527, Wittenberg kyaikele ke kīkalo kya Johannes Campanus mwifundi wa teoloji, wadi umonwa bu mufundi mukatakata wa bafundi ba mu andi mafuku. Nansha byaādi mu kitako kine kya mutōtelo wa kusaka kushinta, Campanus kasangedilepo bufundiji bwa Martin Luther. Mwanda waka?

Campanus wapelele milangwe ya kwalamuka kwa mukate ne mvinyu ke umbidi ne mashi a Yesu ne ya kwikala kwa umbidi ne mashi a Yesu mu mukate ne mu mvinyu. * Kukwatañana na mushiludi André Séguenny, Campanus wadi ukulupile’mba, “Mukate byoudi bu kintu kyādi nyeke bu mukate, ino pamo bwa sakalamenta, welekeja ngitu ya Kidishitu.” Ku mīsambo mikatampe ya mu 1529, mīsambo mine yālongelwe mwanda wa kwisambila pa ino myanda yonso, Campanus wāpelejibwe kulombola byobya byaēfundile mu Bisonekwa. Kupwa, wanyemwa na mukwabo wadi Usaka Kwikale Kushinta mu Wittenberg.

Bantu Badi Basaka Bushinta bālobele bininge pangala pa nkulupilo ya Campanus itala padi Tata, Mwana, ne mushipiditu sandu. Mu dibuku dyandi Kwalujibwa (Angele) dya mu 1532, Campanus wāfundije’mba Yesu ne Shandi i bantu babidi beshile. Wāshintulwile’mba, Tata ne Mwana i “umo,” monka munenenanga mulume ne mukaji amba i “ngitu imo,” ko kunena’mba badi mu bumo, inoko abo bantu babidi. (Yoano 10:30; Mateo 19:5) Campanus wālombwele amba, Bisonekwa bingidije kyelekejo kimo kyonka mwanda wa kulombola’mba, Tata udi na lupusa padi Mwana: “Mutwe wa mwana-mukaji i mwana-mulume; ne kadi mutwe wa Kidishitu i Leza.”—1 Kodinda 11:3.

Lelo mushipiditu sandu nao? Kadi, Campanus ukokela milangwe mu Bible pa kulemba amba: “Pa kubulwa Kisonekwa ketubwanyapo kunena’mba Mushipiditu Sandu i muntu wa busatu . . . Mushipiditu wa Leza i mwingidijibwe bu bukomo bwingila, mu buluji bwa amba Leza uteakanyanga ne kuvuija bintu byonso kupityila ku bukomo ne mwingilo wa mushipiditu.”—Ngalwilo 1:2.

Luther wāityile Campanus bu muntu utuka Leza ne walwana na Mwanā Leza. Muntu mukwabo wādi usaka kwikale kushinta wādi ukimba Campanus afwe. Ino, Campanus wādi muntu wakubulwa moyo. Kukwatañana na dibuku Kushinta kwa mu Kitatyi Kityetye (Angele), “Campanus wādi ukulupile amba kujimija buno butumibwa bubajinji ne kwivwanija kwa Bible kutala pa bu mutwe bwa Leza ne pa muntu, kwimanine pa kukankalwa kwa Kipwilo.”

Campanus kādipo nansha dimo na mulangwe wa kuteakanya’ko kisumpi kya butōtyi. Wānene amba wākimbile bubinebine “mu tutangotango ne mu bantu kebakulupilepo bintu bikulupile bantu bavule,” ino kwibusokola mpika. O mwanda wādi ukulupile amba Kipwilo kya Katolika kikaluja bufundiji bwa bwine Kidishitu bwa bine kupityila ku kujokejibwa. Ino mwenda mafuku, balupusa ba Katolika bākuta Campanus, kadi wādi unenwe kulonga myaka 20 ne musubu mu kifungo. Befundi ba mānga betabija’mba wāfwile mu kintu kya mwaka wa 1575.

Kwifunda Bible na kininga kwakweshe ba Capito, Cellarius, Campanus, ne bantu bakwabo basansanye bubinebine ne bubela. Nansha mvuyo yonso yaletele bano bantu badi bakimba bubinebine byo keyādipo ikwatañene ne pa mfulo na Bible, bano bantu ba kwityepeja bākimbile Bisonekwa ne kusanswa bubinebine bobēfundile.

Mutumibwa Polo wāsoñenye banababo bene Kidishitu amba: “Jingululai senene bintu byonso; kwatyijai byobya bilumbuluke.” (1 Tesalonika 5:21) Pa kukukwasha mu kukimba kokimba bubinebine, Batumoni ba Yehova i balupule dibuku didi na mutwe wa mwanda mufwaninwe unena’mba, Lelo I Bika Bine Bifundija Bible? Shi usaka kupebwa’dyo ku bitupu, tala paje 16 wa dino dipepala, nansha kutala pa diteba dyetu dyajw.org