Be Ing’eyo?
Aloe miwuoyoe e Muma en ang’o?
Aloe en achiel kuom gik ma ng’we ng’ar ma ne itiyogo e kinde Muma. (Johana 19:39, New World Translation) Nenore ni aloe miwuoyoe e Muma ne wuok kuom yien miluongo ni Agarwood (ma josayans luongo ni Aquilaria). Sama ne yienno tuo, ne ogolo mo ma ng’we mamit kod duogo kata gam. Ne irego yienno mayom kendo mogono ema ne iuso kaka aloe.
Bang’ tho Yesu Kristo, Nikodemo nokelo “poda mang’we ng’ar mag manemane gi aloe” mondo otigo e loso ringre Yesu ka pok oyike. Kaluwore gi ndiko mag dho Hibrania, nenore ni aloe ma ne Nikodemo okelo ne owuok e yiend Agarwood mosewuoye malo kae. Yienno ne oyarore kendo borne ne nyalo chopo mita 30. Kata obedo ni yienni tinde onge e piny Israel, buk miluongo ni A Dictionary of the Bible wacho ni “mano ok nyis ni yienni kod yiende mamoko ma tinde onge [e pinyno] ne ok opidh e hoho mar Jordan ma ne ji ng’enyie kendo omewoe.”
Gin chiwo mage ma ne ng’ato nyalo golo e hekalu ma ne ni Jerusalem?
Chik Nyasaye ne wacho ni chiwo moro amora ma ne ng’ato golo e hekalu nyaka ne bed maberie mogik. Nyasaye ne ok oyie gi misengni mag le ma ne nigi mbala kata songa moro amora. (Wuok 23:19; Tim Jo-Lawi 22:21-24) Kaluwore gi jandiko ma Ja-Yahudi miluongo ni Philo, jodolo ne nono le duto “a e wigi nyaka e tiendgi” mondo gine ni lego onge gi “mbala kata songa” moro amora.
Jasomo moro miluongo ni E. P. Sanders wacho ni nenore ni jotend hekalu ne “oyiero jouso moko sie ma ne nyalo uso le kata winy ma ne ichiwo kaka misengni, mak mana ni ne nyaka gibed mosepwodh gi jodolo kaka gik mowinjore ochiw kaka misango. Jauso ma kamano ne nyaka mi janyiepo kidi moro ma ne itiyogo kaka risit ma nyiso ni leno ne onge mbala kata songa moro amora.”
E higa mar 2011, josomo ma kunyo gik machon noyudo kidi ma kamano ma ne itiyogo e kind higni mag 100 Ka Ndalowa Podi nyaka higa mar 70 E Ndalowa kaka risit e hekalu. Ne en gima olos gi lowo kendo ne oduong’ ma rom gi otonglo kama. Weche ariyo mondik gi dho Aramaic e kidino tiende en, “Owinjore ne Nyasaye.” Iwacho ni nenore ni jotend hekalu ne tweyo riside ma kamago kuom gik ma ne ichiwo kaka misengni moriwo kata le.