EN MICH mane ma dimi ng’at momi luor ahinya? E ndalo mag Muma, ne nitie yien moko ma nengogi ne duong’ ahinya kaka dhahabu, kendo ne gin mich ma ng’ato ne nyalo miyo ruoth. * Mano e momiyo ariyo kuom mich ma ne jokor wach omiyo “ruodh Jo-Yahudi” ne gin yien ma nigi suya mamit.—Mathayo 2:1, 2, 11.

Muma bende wacho ni ka ne ruoth ma dhako mar piny Sheba olimo Solomon, “nomiyo ruoth talanta piero apar achiel gi piero ariyo mag dhahabu, gi gik mang’we ng’ar [“mo mar balsam,” New World Translation] mathoth ahinya, gi kite ma nengogi tek: gik mang’we ng’ar ne onge machalo gi mago ma ruoth madhako mar Sheba nomiyo ruoth Suleman.” * (2 Weche mag Ndalo 9:9) Nitie Ruodhi mamoko ma ne okelo ne Solomon mo mar balsam kaka yo mar dwarone loch maber.—2 Weche mag Ndalo 9:23, 24.

Ang’o momiyo nengo yien kod modhi ma nigi suya mamit ne tek ahinya e ndalo ma ne indiko Muma? En nikech ne itiyo kodgi e timo gik ma ji ne omiyo luor. Kuom ranyisi, ji ne tiyogo e wirruok, e weche mag lamo, kod e yik. (Ne sanduk ma wacho ni “Kaka ne Itiyo gi Yien ma Nigi Suya Mamit e Ndalo mag Muma.”) Kata obedo ni ji ne ohero tiyo gi yien kod modhigo ahinya, nengogi ne tek nikech ne iomogi kuma bor kendo warogi ne ok yot.

E ndalo ma ne indikoe Muma, nitie yien moko ma nigi suya mamit ma ne twi e Hoho mar Jordan. Kata kamano, moko kuom yien-go ne igolo e pinje mamoko. Muma wuoyo e wi kit yien mopogore opogore ma nigi suya mamit. Moko kuomgi gin safron, miahali kata aloe, balsam, dalasini, ubani ma rachar, kod manemane. Mopogore gi mago, ne nitie mamoko ma ne ji tiyogo e chiemo kaka kumin, mint, kod dil.

Yien ma nigi suya mamitgi ne a kanye? Aloe, kasia gi dalasini ne yudre China, India, gi Sri Lanka. To manemane gi ubani ma rachar ne a kuom yien ma ne twi e thimbe manie pinje mag Jo-Arabu nyaka e thimbe manie piny Somalia e Afrika. Kendo yien ma nigi suya mamit miluongo ni nad, ne yudore mana e gode mag Himalayas manie piny India.

Mondo yien ma nigi suya mamitgo chop Israel, ne nyaka ng’ad kodgi pinje mag Jo-Arabu. Mano e momiyo buk moro miluongo ni The Book of Spices wacho ni Jo-Arabu e ma ne gin joma ong’ere ahinya e tij ting’o gik moko koa loka moro ka giterogi loka machielo, e kind higni mag 2000 nyaka 1 kapok Kristo obiro. Taonde machon, kuonde mochiel motegno ma ji ne odakie chon, kod kuonde ma  jowuoth ne chung’ie ma ne yudre e thim moro miluongo ni Negev manie piny Israel, gin moko kuom kuonde ma jolok ohand yien ma nigi suya mamit ne kaloe. Riwruok miluongo ni World Heritage Centre of UNESCO wacho ni kuondego bende nyiso “kaka ohalano ne dhi maber . . . chakre pinje mag Jo-Arabu nyaka Nam Mediterania.”

Jowuoth ma jo ohala ne ting’re gi osike mang’eny mag yien ma nigi suya mamitgo ka gidhi e wuodhe maboyo ma ne kawogi kilomita 1,800 ka ging’ado e pinje mag Jo-Arabu. (Ayub 6:19) Muma wuoyo kuom jowuoth ma Jo-Ishmael ma loko ohala, ma ne oa Gilead koting’o “gik mang’we ng’ar, kod yath mar mo, gi manemane” ka gitero Misri. (Chakruok 37:25) Yawuot Jakobo ne ouso owadgi ma Josef kaka misumba ne jolok ohalago.

Kuom higni mang’eny, Jo-Arabu e ma nosebedo ka loko ohand yien ma nigi suya mamit. Gin kende e ma ne gitero yien mar dalasini gi kasia e piny Asia. Mondo mi joma nodak e alwora mar Mediterania kik ng’e kuma ne Jo-Arabu goloe yien ma ne giusogo, Jo-Arabugo ne ochuogo sigendni mag miriambo ma nyiso kaka yudo yien-go ne nyalo kelone ng’ato hinyruok. Ji ne ok ong’eyo kuma yien ma nigi suya mamitgo ne aye, nikech buk miluongo ni The Book of Spices wacho ni “mano ne en ohala maling’ ling’,” ma Jo-Arabugo kende e ma nong’eyo.

Gin sigendni mage mag miriambo ma Jo-Arabugo ne olando? Jasomo moro ma Ja-Grik miluongo ni Herodotus, ma ne odak e kind higni mag 500 nyaka 400 kapok Kristo obiro, ne owuoyo e wi winy moko ma galagala ma ne gero utegi e lwanda kama ne tek chopoe, ka gitiyo gi yiend dalasini. Herodotus nolero ni mondo ji ne yud dalasinigo, ne nyaka  giket lemo madongo mag ring’o e tie lwanda kanyo. Kae to winygo, ne dhi to kawo ring’o mang’eny ka gitero e utegi, kendo mano ne miyo utegigo lwar piny. Omiyo, jogo ne dhi to kwanyo dalasinigo piyo piyo, kae to bang’e giuso ne jolok ohala. Sigendni ma kamago ne olandore ahinya. Omiyo, buk mar The Book of Spices wacho ni nikech “ne wachore ni manyo yienno [dalasini] ne nyalo kelo hinyruok, mano nomiyo bechgi ne tek ahinya.”

Gikone, ji ne ofwenyo wach ma Jo-Arabu ne temo pando, kendo mano nomiyo jomamoko odonjo e ohalano. E kind higni mag 100 nyaka 1 kapok Kristo obiro, nitie wath moro ma meli gowoe miluongo ni Alexandria e piny Misri, ma ne obedo wath maduong’ ahinya ma ne itimoe ohand yien ma nigi suya mamit. Meli mag Jo-Rumi ne kwang’ a Misri nyaka India, nikech jokwang’ meli ne oseng’eyo kwang’o meli ka gitiyo gi yembe ma ne kutho e nam mar Indian Ocean. Nikech mano, yien ma nigi suya mamit ne yudore mayot kendo nengogi noyueyo.

E kindegi, bech yien ma nigi suya mamit ok nyal pim gi mar dhahabu. Bende, ok wanyal nenogi kaka gik malich ma ng’ato dimi ruoth kaka mich. Kata kamano, ji mathoth e piny mangima pod tiyo kodgi kaka modhi ma nigi suya mamit, e yor thieth, kendo e medo ndhadhu e chiemo. Kuom adier, suya mamit ma yien-go nigo miyo ji oherogi ahinya e kindegi, mana kaka ji bende ne oherogi higni mogwaro mosekalo.