He taha magaaho, ko Iesu haia i fafo he katofia Isaraela he magamotu ko Suria ha Roma, ne fina atu e fifine Heleni ke kumi lagomatai. Putoia ke he tali ha Iesu e fakatai ne hihiga ke fakatatai e tau tagata ne nakai ko e tau Iutaia ke he “tau kuli.” I lalo hifo he Fakatufono faka-Mose, ko e tau kulī ko e tau manu nakai meā. (Levitika 11:27) Ka kua amuamu pauaki kia e Iesu e fifine nei mo e tau tagata ne nakai ko e tau Iutaia?

Nakai. Ko e kakano he talahauaga ha Iesu, ne fakamaama e ia ke he tau tutaki haana ko e matagahua haana ne mua e aoga he magaaho ia ke lagomatai e tau Iutaia. Ti fakaaoga e ia e fakatai ne pehē ke he fifine Heleni: “Nakai lata ke uta e mena kai he fanau mo e liti ke he tau kuli.” (Mataio 15:21-26; Mareko 7:26) Ke he tau Heleni mo e tau Roma, ko e manu fao fakahelehele e kulī ti fa nofo i fale mo e pelē mo e tau fanau. Ti ko e talahauaga “tau kuli” kua liga fakamanatu e tuaga mafanatia mo e ofania. Ne muitua e fifine Heleni ke he tau kupu ha Iesu ti tali: “Ko e Iki na e, ko e moli a koe; ka ko e mena kai he tau kuli e tau valavala mena ne mokulu hifo he kaiagamena he tau tagata ha lautolu e tau kuli.” Ne nava a Iesu ke he tua he fifine nei ti fakamalolō e tama fifine haana.​—Mataio 15:27, 28.

Ko e foulua ne fano ai a Paulo ki Italia kua lauia he matagi malolō. He tutū fakakū, ne tomatoma he aposetolo ke fakatolomaki e vala ne toe he fenoga. (Gahua 27:9-12) Fai fakavēaga nakai ma e tomatomaaga nei?

Ne iloa he tau kauvaka he vahā fakamua kua hagahaga kelea ke ō fenoga he Mediterranean he tau mahina makalili. He lotoga ha Novema mo e lotoga ha Mati, ne nakai fakaatā e tau foulua ke ō fenoga. Ka ko e fenoga ne tutala a Paulo ki ai kua amanaki ke tuku fenoga ia Sepetema po ko Oketopa. I loto he tohi haana ko e Epitome of Military Science, ko e tagata tohia Roma ko Vegetius (senetenari ke fāaki V.N.) ne fakamaama hagaao ke he ō fenoga he tahi ia: “Falu mahina kua mua atu e mitaki, falu mahina kua fakauaua, mo e tau mahina ne toe kua nakai maeke.” Pehē a Vegetius kua hagahaga mitaki ke ō fenoga ia Me 27 ki a Sepetema 14 ka e fakauaua po ke hagahaga kelea e tau magahala ua ne toe mai ia Sepetema 15 ki a Novema 11 mo e mai ia Mati 11 ki a Me 26. Nakai noa kua iloa mitaki e Paulo, ko ia ne fano tumau ai, hagaao ke he tau tutūaga nei. Ti liga iloa foki he ikivaka mo e tagata ne pule ke he foulua hagaao ke he tau mena ia, ka e nakai fanogonogo a laua ke he fakatonuaga ha Paulo. Ne pē e foulua he fenoga ia.​—Gahua 27:13-44.