ANGGAPOD sikatayoy labay toy mansakit. Ta makapaaburido tan magastos itan. Agka labat makapkapuy, noagta agka met makapantrabaho odino makapan-eskuela, tan agmo naasikasoy pamilyam. Ompan kaukolan mo ni ingey mangasikasod sika, tan mangaliw na mabmablin tambal o manpadoktor.

Duga may ibabaga ra ya “Mas maong ni manalwar nen say mansakit.” Wala ray sakit ya agnapaliisan. Balet dakel so nagawaan mo pian agka mainomay a mansakit odino napaliisan moy mansakit. Imanoey limaran nagawaan mo pian mas naasikasom so laman mo.

Unong ed Mayo Clinic, “say sakey ed saray sankaabigan ya paraan pian napaliisay pansakit tan pangikayat na sakit” et say panuras na lima. Say sankainomayan ya pakalay panateng tan panukok et no ibemben mod eleng tan matam so limam ya apeketay mikrobyo. Pian napaliisan itan, say sankaabigan ya gawaen mo et say regular ya panuras na limam. No mapalinis ka, napaliisan met so ikayat na mas delikadon sakit, singa say pneumonia tan pantai, ya sengegay ipapatey kada taon na masulok ya duaran milyon ya ugugaw ya anggapo ni limay taon da. Nabawasan met so ikayat na makapatey ya sakit ya Ebola diad panuras na lima.

Wala ray panaon ya talagan importante so panuras na lima pian naprotektaay bunigas mo tan na arum. Kaukolan moy manuras na limam:

• Kayarim ya angusar na kasilyas.

• Kayarim ya sinalatan na diaper odino inibaan ed kasilyas so ugaw.

• Antis tan kayarim ya tambalen so sugat.

• Antis tan kayarim ya akaiba so mansasakit.

• Antis kan manluto, mangiparungo, odino mangan.

• Kayarim ya binmasis, inmukok, odino nanpangles.

• Kayarim ya binembenan so sakey ya ayep odino dutak na ayep.

• Kayarim ya nambantak na basura.

Nepeg ya dugay panguuras mod limam. Based saray impanaral, dakel ya manguusar na kasilyas parad publiko et agmanuuras odino aliwan duga so panguuras day lima ra. Panon so dugan panuras?

• Basam tan sabonan so limam.

• Panggasgasan so duaran limam ya anggad ombura, tan linisan met so kukom, tangan, beneg na limam, tan nanleetay gamet mo.

• Sabon mo anggad 20 segundo.

• Begnawan na malinis ya danum.

• Pamagam ed malinis ya punasan odino paper towel.

Simpli labat iratan balet makatulong pian napaliisay sakit tan ondukey so bilay.

Say pangala na malinis a danum parad pamilya et regular a gagawaen ed pigaran bansa. Balet say pakaala na malinis a danum et problema ed anggan iner a pasen na mundo ta anggan say manunan pangaalaay danum ya inumen et nakokontamina lapud delap, bagyo, aderal a tubo, odino arum nin rason. No aliwan malinis so nanlapuan na danum odino marutak so angikargaan, panlapuan itan na impeksion manlapud bigis, singa say kolera, makapatey ya pantai, typhoid, hepatitis, tan arum nin impeksion. Say pakainum na marutak ya danum et sakey ed saray lapuan na pantai na manga 1.7 bilyon kada taon.

Mabetbet ya naaalisan so arum na kolera no makainum odino makapangan iray akontaminay dutak na saray totoon walaay kolera. Panon mon naprotektaay sarilim manlapud satan tan arum nin klase na kontaminasyon anggano kakkayari na kalamidad?

• Seguroen mon amin ya iinumen mon danum​—kaiba lay uusaren mod pan-toothbrush, panggaway yelo, tan pansinop, odino panluto—​et malinis so nanlapuan to, nayarin diad panag-asolan parad publiko ya talagan malinis odino saray napanpiyaan a managlakoy danum.

• No bilang ta akontamina so linya na danum, ipalwag ni antis ya usaren odino laokan na matukoy a kemikal.

• No mangusar na kemikal a singa say chlorine odino tabletan panlinis na danum, tumboken a maong so instruksion.

• Mangusar na de-kalidad ya filter na danum no wala tan no agtanto mabli.

• No anggapoy nasaliw ya kemikal odino gamit ya panlinis na danum, mangusar na bleach, waloran patak kada sakey galon na danum (duaran patak kada litro), kiwalen a maong, tan mamalabas na 30 minuto antis ya usaren.

• Seguroen ya malinis so pangikargaan na danum, asakoban pian aglamet nakontamina.

• Seguroen ya malinis so antokaman ya usaren ya pangasol ed danum, singa say kaor.

• Seguroen ya malinis so limam antis mon lukasay kargaan na danum, tan agmo itataksaw so limam odino gamet mo ed danum parad inumen.

Agmansiansian mabiskeg so laman no aliwan dugay nutrisyon. Kaukolan ya susto tan balanse so kakanen mo. Ompan kaukolan mon imanoey panag-usar moy asin, taba, masamit, tan karakel na kakanen mo. Mangan kay prutas tan pising, tan pandurumam so kakanen mo. Makatulong no basaen moy ingredients pian napilim no anto ray mas masustansian tinapay, cereal, pasta, odino belas. Mas dakel so sustansia tan fiber na saraya nen saray produkto ya aminpiga lan aproseso. No protina, daiset labat tan laman a parte na karne so kanen tan gawaen a mas mabetbet so pangan na sira ed sakey simba no posible. Diad pigaran bansa, wala ray pisipising ya pakaalaay protina.

No dakdakel so kakanen mon mamasamit tan mamantika, magmaliw kan overweight. Pian napaliisan iya, danum so inumen imbes ya saray mamasamit ya iinumen. Mangan na dakel a prutas imbes ya saray mamasamit ya palamis. Limitaay kakanen mon mamantika, singa saray sausage, karne, mantikilya, cake, keso, tan cookies. Tan imbes ya mangusar na anggan anton taba ed panluto, mangusar na mas maong a klase na taba.

No dakel so nanaakan mon asin odino sodium, ontagey a maong so dalam. No onia so problemam, nengnengen so impormasyon na produkto pian aliwan sobray naakan mon sodium. Imbes ya asin, mangusar ka na natural iran rekado ya pampananam ed panangan mo.

Parehon importante so karakel tan no antoy kakanen mo. Kanian no mamangan ka, segurom ya duga labat so karakel na kakanen mo.

Say sakey nin problema et say pakasamal lapud panangan. Nasamalan ka no aliwan dugay impanluto tan impangisinop ed panangan. Kada taon, 1 ed kada 6 Amerikano so mansasakit lapud asamalan irad kinan da. Dakel met so onaabig tan anggapo lay arum ya epektod laman da, balet wala met iray ompapatey lapud satan. Antoy nagawaan mo pian napaliisan itan?

• Saray pisipising et nayarin inabunoay dutak na ayep, kanian urasan a maong iratan.

• Urasan na ampetang tan nansabon ya danum so limam, talagdanan, kagawaan ed kusina, plato, tan panagtapewan antis mon usaren iratan.

• Pian napaliisay pankontamina, agmon balot ikakargay panangan ed angikargaan moy maetan iknol, karne, odino sira no agmo ni inurasan iratan.

• Seguroen ya dugarugay panlutom, tan i-ref mon tampol iray nabulok ya agni kanen.

• Ibantak la ray nabulok ya kakanen ya masulok lan duay oras ya apaulyanan ed loob na abung, odino ibantak la kayari na sakey oras no masulok ya 90 degrees Fahrenheit (32°C) so kapetang na panaon.

Anggan antoy edad mo, kaukolan moy regular ya pisikal ya aktibidad pian napansiansiam ya marakep so laman mo. Amayamay so agla mani-ehersisyo. Akin ya importante so man-ehersisyo? Makatulong itan pian:

• Makaugip kan maong.

• Ag-ambelbelat so laman mo.

• Mansiansian mabiskeg iray pukel tan muscle mo.

• Mansiansia odino nawalaay balansin belat.

• Napaliisay na-depress.

• Napaliisay ipatey a tampol.

No agka man-ehersisyo, nayarin:

• Mansakit kad puso.

• Mansakit kay type 2 diabetes.

• Ontagey so dalam.

• Ontagey so kolesterol mo.

• Na-stroke ka.

Say pisikal ya aktibidad ya kaukolan mo et depende ed edad tan biskeg na laman mo, kanian maabig no onkonsulta kad doktor antis kan mangigapoy programa na ehersisyo. Based saray rekomendasyon, saray ugugaw tan katayatdang et nepeg ya walaay 60 minuton kabkaabigan anggad impasyan aktibidad kada agew. Saray adulto et nepeg ya walaay 150 minuton kabkaabigan ya aktibidad odino 75 minuton impasyan aktibidad kada simba.

Manpili na aktibidad ya man-enjoy ka. Nayarin labay moy baskitbol, tennis, soccer, maples ya panakar, pambisikleta, pan-garden, pambelang na kiew, panlangoy, pan-sagwan, jogging, odino arum nin ehersisyo ya manpalinget. Panon mon nibaga ya kabkaabigan odino impasya so sakey ya aktibidad? Say kabkaabigan ya aktibidad et palingeten to ka, balet say impasyan ehersisyo et amay ngalngali agka makapitongtong legan mon gagawaen itan.

Nandurumay karukey na ugip a kaukolan na kada indibidual. Saray kapangiyanak et onuugip na 16 anggad 18 ya oras kada agew, balet saray 1 anggad 3 taon et manga 14 oras, tan saray 3 anggad 4 taon et manga 11 odino 12 oras. Saray maneeskuela lan ugugaw et kaslakan ya mankaukolan na anggad 10 oras, saray katayatdang et manga 9 odino 10, tan saray adulto et 7 anggad 8.

Say dugan karukey na ugip et aliwan opsyonal. Unong ed saray eksperto, say dugan ugip et importante parad:

• Ibaleg tan ibiskeg na saray ugugaw tan tinedyer.

• Pakaaral tan agpakalingwan ed saray balon impormasyon.

• Pamasiansian balanse na saray hormone ya makatulong ed metabolismo tan belat.

• Puso.

• Ipaliis ed sakit.

Say kulang ya ugip et manresultad sobran itaba, depresyon, sakit ed puso, diabetes, tan graben aksidente. Kanian maabig no sustoy karukey na ugip tayo.

Antoy gawaen mo sirin no naiirapan kan onugip?

• Onugip ed parehon oras tan ombangon ed parehon oras kada agew.

• Seguroen ya say kuartom et mareen, ambilunget, makaparelaks, tan dugarugay temperatura to.

• Agka manbabantay na TV o manguusar na gadyet legan ya walad dukolan.

• Gawam ya komportable so dukolan mo.

• Paliisay sobran pangan, caffeine, tan alak antis ya onugip.

• No ginawam la ra iratan ya suhestion balet nai-insomnia ka nin siansia odino wala ni arum ya problemam ed kakaugip​—singa say sobran pakakatemeg no agew odino ngalngali agka makalinawa no naugip ka—maabig no onkonsulta kad propesyonal a managtambal.