QAMQA, ¿yachankichu hebreo rimayta? Yaqapaschá mana. Manapaschá hebreo rimaypi bibliatapas rikurqankichu. Kunanmi yachasunchik yachaysapa Elias Hutter runamanta, paymi hebreo rimaypi bibliata ruwarqa. Paymanta yachaspaykiqa astawanmi bibliaykita chaninchanki.

Elias Hutter runaqa 1553 watapim nacerqa, Alemania nacionpa Görlitz sutiyuq llaqtachanpi. Jena sutiyuq llaqtapim Universidad Luterana nisqankupi huk rimaykunata estudiarqa. 24 watanpi kaspanqa hebreo rimaytam yachachirqaña Leipzig llaqtapa universidadninpi. Chaymantaqa, Nuremberg llaqtapim huk escuelata rikurichirqa, chay escuelapim hebreo, griego, latin hinaspa aleman rimaykunata yachachiqku. Huk lawkunapiqa manam chaynatachu yachachiqku.

1587 watapim Elias Hutter runaqa hebreo rimaypi ñawpaq testamentota ruwayta tukururqa. Chaytam suticharqa Derekh ha-Kodesh, nispa. Chay ninanqa ‘Diospaq sapaqchasqa ñan’ ninanmi, hurqurqam Isaias 35:8 nisqanmanta. Chay qillqata qawaruspankum runakunaqa nirqaku: “Suma-sumaq ruwasqam kasqa”, nispa. Chaywanpas, suma-sumaqqa karqa hebreo rimayta yachanapaq yanapakusqanraykum.

Hebreo rimaypi palabrakunaqa hukllawasqam, ñawinchankum alliqmanta ichuqman. Sasa ñawinchaymi qillqankuna hukniraq kasqanrayku. Rimasunchik hebreo rimaypi “alma” rimayta imayna qillqasqankumanta, chay rimaypiqa almataqa kaynatam qillqanku נפשׁ, chayqa letrakunawanqa kaynam néfesch. Hebreo rimaypiqa Ezequiel 18:4 nisqanpim kay letra rikurin ה (ha). Chayqa castellanopi “el” niq letrawanmi tupan. Iskayninta hukllawaykusqaqa kaynam הנפשׁ (hannéfesch), chay ninanqa, “el alma” ninanmi. Mana yachaqpaqqa, הנפשׁ (hannéfesch) niq palabraqa manam chaynallachu kay palabrawanqa נפשׁ (néfesch).

Elias Hutter runaqa yachachisqan runakuna hebreo rimayta chaylla entiendenankupaqmi sumaqta yachachirqa, chaypaqmi hebreo rimaypa wakin palabrankunatapas yanachawan qillqarqa. Traducción del Nuevo Mundo de las Santas  Escrituras (con referencias) sutiyuq bibliapipas, yaqa chaynam uray patachanpi willakuykuna qillqasqa kachkan. * Wakin palabrakunaqa yanachawan qillqasqam kachkan. Hanaypi fotom qawachin, Elias Hutter runapa hebreo rimaypi biblia qillqasqanpi Ezequiel 18:4 nisqanpi imayna rikurisqan, uraynin fotopiñataqmi kachkan Biblia con referencias nisqanpi Ezequiel 18:4 nisqanpa uray patanpi willakuy imayna rikurisqan.

Elias Hutter runaqa musuq testamentotapas ruwarqataqmi 12 rimaykunapi. Chay ruwasqanta runakuna ñawinchananpaqmi 1599 watapi hurqurqa, chaytam riqsinku Políglota de Núremberg nispa. Elias Hutter runaqa munarqam, chay ruwasqan bibliakunapa huknin hebreo rimaypi kananta, ichaqa nirqam hebreo rimaypi musuq testamentota mana maypipas tarinanmanta. * Chaymi, griego rimaymanta hebreo rimayman musuq testamentota ruwarurqa huk watallapi.

Hinaptinqa, ¿ancha allinchu karqa Elias Hutter runapa hebreo rimayman musuq testamentota ruwasqanqa? Arí. 1891 watapim hebreo rimaymanta alli-allinta yachaq Franz Delitzsch sutiyuq runa qillqarqa: “Hebreo rimayman bibliata ruwasqanmi qawachin hebreo rimayta allinta yachasqanta. Allinmi kanman chay ruwasqan bibliawan yanapachikuyqa”, nispa.

Elias Hutter runaqa manam anchachu rantikurqa ruwasqan bibliataqa. Ichaqa chay ruwasqan bibliaqa ancha allinmi karqa. Chaymi William Robertson hinaspa Richard Caddick runakuna chay bibliata allicharurqaku, hinaspankum 1661 chaynataq 1798 watapi kaqmanta hurqurqaku. Ñawpaq griego rimaymanta ruwasqanraykum, Elias Hutter runaqa Kýrios (Tayta) niq rimaypa hinaspa Theós (Dios) niq rimaykunapa rantinpi Jehova Diospa sutinta qillqarqa, mana chay palabrakuna rikuriptinpas maymi musyasqanpim qillqarqa. Wakin musuq testamento bibliapiqa manam rikurinchu Diospa sutinqa, Elias Hutter runapa ruwasqan bibliapim ichaqa rikurin.

Sichum bibliaykipi Jehova Diospa sutin kaptinqa, utaq Biblia con referencias sutiyuq bibliapa uray patachanpi willakuyta qawaspaykiqa, yuyarinaykim hebreo rimaypi bibliata ruwananpaq Elias Hutter runapa kallpanchakusqanta.