A B C CH CH’ D E F G H I J K K’ L LL M N Ñ O P PH Q QH Q’ R S T T’ U V W Y Z

A

• Aaronpa churinkuna.

  Levipa nieton Aaronmanta jamuq runakunatan chhaynata nikun. Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa Aaronmi karqan ñaupaq uma sacerdote. Chaymantapas paymanta jamuq runakunan sacerdotekuna karqanku yupaychana karpapipas templopipas (1Cr 23:28).

• Ab.

  Judío runakuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi pisqa kaq killa chhaynata sutichakurqan. Judío runakuna Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepiqa pisqa kaq killan chay killaqa karqan, juj almanaqueman jinataq chunka jujniyoq kaq killa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan julio killamanta kuskan agosto killakaman tupan. Bibliapiqa manan rijurinchu chay sutiqa, aswanpas pisqa kaq killa nillanmi (Nú 33:38; Esd 7:9). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Abib.

  Judío runakuna Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepiqa chhaynatan ñaupaq kaq killata sutichakurqan, juj almanaqueman jinaqa qanchis kaq killan chay killaqa karqan. Chay sutiqa “q’omer espiga” ninantan nin. Chaymantapas chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan marzo killamanta kuskan abril killakaman tupan. Judío runakuna Babiloniamanta kutimpusqanku qhepamanmi chay killataqa nisán nispa suticharqanku (Dt 16:1). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Acaya.

  Chayqa Roma nacionpi juj provincian karqan, chay provinciaq capitalninqa Corinto llaqtan karqan, Grecia nacionpa uray ladonpitaqmi kasharqanpas. Peloponeso nisqa ladopas Grecia ladopi wakin llaqtakunapas chay provincia ukhupin kasharqan (Hch 18:12). Qhaway “Astawan yachanapaq B13” nisqata.

• Acuerdo, rimanakuy.

  Chhaynatan nikun imatapas ruwanapaq mana ruwanapaqpas acuerdo otaq contrato ruwakusqanta. Chaytan ruwaqku Dioswan runakunawan, runakunapurapas ruwaqkun. Mayninpiqa jujllan imata ruwananpaqpas compromisota ruwaq (chayqa juj promesan karqan). Mayninpitaq iskaynin partemanta compromisota ruwaspa acuerdoman jaykuqku. Bibliaqa Dios runakunawan acuerdo ruwasqanmantan willan, ichaqa willallantaqmi runakunapura, ayllukunapura, juj grupo runakunapura ima acuerdo ruwasqankumantapas. Diosqa Abrahanwan, Davidwan, Israel llaqtawan, mosoq Israel llaqtawan iman acuerdota ruwarqan; chay acuerdokuna ruwasqanqa unaypaqmi (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7).

• Adar.

  Judío runakuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi chunka iskayniyoq killata chhaynata sutichakurqan. Judío runakuna Diosta servinankupaq ruwasqa almanaqueman jinan chayqa karqan, juj almanaqueman jinataq soqta kaq killa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan febrero killamanta kuskan marzo killakaman tupan (Est 3:7). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Ajenjo.

  Wakin plantakunatan ajenjo nikun, chay plantakunaqa sinchi jayallañan fuertetataqmi q’apanpas. Qhelli jucha ruwaypas, esclavo kaypas, mana chanin ruwaypas, Diosmanta t’aqakuypas may ñak’ariymi, chaytan Bibliapiqa ajenjowan tupanachin. Apocalipsis 8:11 textopiqa rimashan venenoyoq jaya ajenjomantan, chay ajenjotan nikullantaq absintio nispa (Dt 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7).

• Ajllay, t’aqay.

  Hebreo rimaypiqa “aceitewan jawinamanta” “jich’aykuymanta” iman rimashan. Pitapas ima jatun ruwayta ruwananpaqpas ajllaspankuqa aceitewanmi umanpi jich’aykuqku; ima cosaskunatapas Diospaq t’aqaspankuqa aceitewanmi jich’aykullaqkutaq. Cristianokunaqa santo espiritutan chaskirqanku aceitewanpas jich’aykusqa kashankuman karqan jinata, chhaynapin ajllasqa karqanku janaq pachaman rinankupaq (Éx 28:41; 1Sa 16:13; 2Co 1:21).

• Alamoj.

  Chay simiqa “doncellakuna” otaq “sipaskuna” ninantan nin. Chaymantapas alamoj nispaqa yaqachus jina sipas warmikunaq ñañu kunkawan takisqankumanta rimashan, musicaq waqasqanman jina takisqankumanta (1Cr 15:20; Sl 46:uma).

• Alfa, omega.

  Alfaqa griego rimaypi qallariy letran karqan, omegataq último letra. Apocalipsis libropin kinsa kutita Diosta nikun “alfapas omegapas” nispa. Chayqa “qallariypas tukukuypas” otaq “ñaupaq kaqpas qhepa kaqpas” nillanmantaqmi (Ap 1:8; 21:6; 22:13).

• Alistakuna p’unchay.

  Chay p’unchaypin judiokunaqa samana p’unchaypaq alistakuqku, paykunapaqqa inti chinkaykuqtinmi juj p’unchay  qallariq, chaymi sábado p’unchayqa viernesta inti chinkaykuqtin qallariq, tukupuqtaq sábado p’unchayta inti chinkaykapuqtin. Kunanqa alistakuna p’unchayqa viernes p’unchaywanmi tupan (Mr 15:42; Lu 23:54).

• Alma.

  Chay simiqa néfesh ninmi hebreo rimaypiqa, griego rimaypitaq psykhḗ nin. Bibliaq nisqanpi entiendekusqanman jinaqa, chay simikunaqa (1) runamanta, (2) animalkunamanta, (3) runakunaq otaq animalkunaq kausayninmanta iman rimashan (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20, willakuykunapipas). Alma nisqa simiqa manan imapas mana tupaykuna kaqmantachu, mana rikuna kaqmantachu, ni imapas mana wañuqmantachu rimashan; aswanmi Bibliapi néfesh, psykhḗ nisqa simikunaqa imapas kausaqkunamanta, imapas rikukuqmanta, imapas tupaykuna kaqmanta ima rimashan. Kay Bibliapiqa sapanka partepi imaynachus kasqanman jinan chay simitaqa t’ijrakushan, wakin partepin churakushan “runa” nispa, wakinpitaq “vida” nispa, wakinpitaq “cuerpo” nispa, juj partekunapitaq “kausay” nispa. Chay simikunamantan paginaq uranpi juj willakuyta churakushan “alma” nispa. Chay “alma” nisqa simi may partepiña tarikunman chaypas kaypi explicakusqanman jinan entiendekunan. May partepipas tukuy almawan imatapas ruwanamanta rimashanman chayqa, tukuy imachus kasqanchiswan, tukuy sonqowan, tukuy vidanchiswan imatapas ruwanamantan rimashan (Dt 6:5; Mt 22:37). Wakin partekunapitaq “alma” nispa nishan pipas imapas munasqanmanta otaq yarqaypi kasqanmantan. “Alma” nispaqa nikullanmantaqmi wañusqa runatapas, juj ayatapas (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13).

• Altar.

  Altartaqa t’urumanta rumimanta iman ruwaqku, ruwallaqkutaqmi metalwan forrasqa maderamantapas, chaypin sacrificiokunata jaywaqku inciensotapas ruphachiqku. Diospa karpan ukhupipas temploq ukhunpipas karqanmi incienso ruphachinapaq altarqa, ichaqa juch’uyllan karqan chay altarkunaqa, qoriwan forrasqa maderamantan karqanpas. Temploq pationpipas kallarqantaqmi altarqa, chayqa cobremanta ruwasqan karqan, jatuntaqmi karqanpas, chaypin sacrificiokunata ruphachiqku (Éx 27:1; 39:38, 39; Gé 8:20; 1Re 6:20; 2Cr 4:1; Lu 1:11). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B8” nisqata.

• Altarpi waqra.

  Wakin altarkunapin karqan sapanka esquinapi waqrakuna (Le 8:15; 1Re 2:28). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B8” nisqata.

• Allin kaqta mana allin kaqta reqsichiq sach’a.

  Chay sach’aqa Edén huertapin kasharqan. Chay sach’ataqa Diosqa churarqan paylla imata kamachikunanpaqpas derechonpi kasqanta rikuchinanpaqmi. Paylla imas allin kaq imataqsi mana allin kaq chayta ninanpaq derechonpi kasqanta rikuchinanpaqmi (Gé 2:9, 17).

• Allin willakuykuna.

  Griego rimay librokunapiqa chay allin willakuykunaqa Diospa gobiernonmanta Jesucristopi iñispa salvacionta tarinamanta ima allin willakuykunan (Lu 4:18, 43; Hch 5:42; Ap 14:6).

• Allipunachiq.

  Chhaynatan nikun ima raykullapas t’aqanasqa kaqkunata allipunachiqta. Bibliapi nisqanman jinaqa Moisesmi karqan kamachikuy qelqa rimanakuypi allipunachiqqa, Jesustaq mosoq rimakuypi allipunachiq (Gál 3:19; 1Ti 2:5).

• Allipunachiq tapa.

  Chay tapaqa rimanakuy arcaq tapanmi karqan, chaypa ñaupanmanmi uma sacerdoteqa Jucha Pampachay P’unchaypi juchapaq sacrificiokuna jaywakusqan yawarta sut’uchiq. Chayqa hebreo rimaypi “juchata tapay” otaq “juchata limpiay” nisqa simimantan jamun. Chay tapaqa qorimanta ruwasqan karqan, chay patapin kasharqan qorimanta ruwasqa iskay querubín angelkunapas. Mayninpiqa “tapa” nispallan chaytaqa nikuq (Éx 25:17-22; 1Cr 28:11, willakuy; Heb 9:5).

• Allwisqa q’aytu.

  Telarpi largonman aysasqa q’aytukunatan chhaynata nikuq. Chay allwisqa q’aytukunaq patanta ukhunta pasaq q’aytukunataqa “mini” nikunmi (Jue 16:13).

• Amén.

  Chayqa “chhayna kachun” otaq “ajinapuni kachun” ninantan nin. Chay “amén” simiqa hebreo rimaypi ’amán nisqa simimantan jamun, chayqa “junt’aq” otaq “confianapaq jina” ninantan nishan. “Amén” nispan niqku ima juramentowanpas acuerdopi kaspanku, pipas Diosmanta mañakuqtin chaywan acuerdopi kaspanku, pipas imatapas niqtin chaywan acuerdopi kaspanku ima. Apocalipsis libropiqa Jesustan “amén” nikun (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Ap 3:14).

• Ancha sumaq sonqo kay.

  Griego rimaypiqa kjaris ninmi, chayqa imapas ancha sumaq kasqanmantan rimashan. Chaymantapas sumaq regalomanta, imatapas tukuy sonqowan qoymanta iman astawanqa rimashan. Chay simiqa “Diospa ancha sumaq sonqo kaynin” nispan mayninpiqa t’ijrakun, chaytaq Diosqa tukuy sonqowan gratislla imatapas qokuq  kasqanmanta rimashan. Diosqa munakuywanmi runakunamanqa imatapas qon, askhatataqmi qonpas. Chay kjaris nisqa simiqa “sumaqta qhawariy” otaq “sumaq regalo” nispan t’ijrakullantaq. Chaytaqa sumaq sonqo kasqanraykun pipas qon, manan chay chaskiq imapas ruwasqanraykuchu (2Co 6:1; Ef 1:7).

• Ángel.

  Chay simiqa hebreo rimaypi mal’ákh nisqa simimantan jamun, griego rimaypitaq ágguelos nisqa simimanta. Iskaynin simikunan “willaq” ninanta nin, chaytan t’ijrakun “ángel” nispa willaq espiritukunamanta rimaqtin (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Ap 22:8). Angelkunaqa espiritukunan kanku, atiyniyoqtaqmi kankupas, manaraq runakunata kamashaspan Diosqa paykunata kamarqan. Paykunatan nikullantaq “Diospa wawankuna”, “pacha illarimuy ch’askakuna”, “sinchi askha ch’uya kaqkuna”, nispa (Dt 33:2; Job 1:6; 38:7). Chay angelkunaqa manan wawakunayoq kanankupaqchu kamasqa karqanku, aswanpas sapankankutan Dios kamarqan. Chaymantapas pachaj millón masraqmi paykunaqa kanku (Da 7:10). Paykunaqa sapankankun sutiyoqkama kanku, manataqmi igualchu kankupas; chaymantapas k’umuykukuqmi paykunaqa kanku, chaymi mana adoranatapas munankuchu, wakinqa manan sutinkutapas willakunkuchu (Gé 32:29; Lu 1:26; Ap 22:8, 9). Chaymantapas manan igual autoridadniyoqchu kanku, manataqmi kaq ruwanayoqchu kankupas; wakinqa Jehová Diospa trononpa ñaupanpin servinku, wakintaq Diospa imachus nisqanta willanku, wakintaq Diosta serviqkunata yanapanku, wakintaq Diospa juicionta ruwanku, wakinñataq allin willakuykuna willaypi yanapakunku (2Re 19:35; Sl 34:7; Lu 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6). Armagedón guerrapipas Jesustan maqanakuypi yanapanqaku (Ap 19:14, 15).

• Apasqa.

  Bibliapiqa chhaynataqa nishan pipas nacesqan llaqtamanta apasqa otaq qarqosqa kaqtan. Astawanqa chayta nikun juj gobernante juj llaqtata jap’ikapuspa chaypi tiyaqkunata apapunankupaq otaq qarqopunankupaq kamachikuqtinmi. Israel runakunaqa iskay kutitan llaqtankumanta apapusqa karqanku. Ñaupaqtaqa Asiria reymi wichay ladopi kaq chunka ayllukunata apapurqan, chaymantataq Babilonia rey uray ladopi kaq iskay ayllukunata apapurqan. Wakin apasqa kaqkunaqa Persia nación rey Ciro kamachikushaqtinmi llaqtankuman kutimpurqanku (2Re 17:6; 24:16; Esd 6:21).

• Apóstol.

  Chayqa “kachasqa” ninantan nishan. Chhaynatan nikuq pikunachus jujkunata servinankupaq kachasqa kaqku chaykunata. Jesuspas juj runakunapas jujkunata servinankupaqtaq kachasqa karqanku chayqa, paykunatapas chhaynatan nikun. Astawanqa “apóstol” nispa nikun Jesuspa ajllasqan chunka iskayniyoq discipulokunatan (Mr 3:14; Hch 14:14).

• Aram, Aram runa.

  Aramqa Sempa jujnin churinmi karqan. Paymanta jamuq Aram runakunaq tiyasqan jallp’aqa Líbano wichaymanta Mesopotamiakaman karqan. Wichay ladomantataq Tauro nisqa orqo-orqo ladomanta uray ladopi Damascokama karqan. Chay ladokunaqa Siria nispan qhepamanqa sutichakurqan, chaypi tiyaqkunatataq Siria runakuna nispa (Gé 25:20; Dt 26:5; Os 12:12).

• Arameo simi.

  Arameo rimayqa yaqa igual-llan hebreo rimaywanqa, kasqan abecedarioman jinallan qelqakunpas. Chay rimaytaqa Aram runakunallan rimaqku, chaymantan ichaqa Asiria nacionpas Babilonia nacionpas chay simita yachapurqanku negociokunata ruwanankupaq. Persia nacionpipas chay simipin ima kamachikuytapas qelqachiqku (Esd 4:7). Esdras libropi, Jeremías libropi, Daniel libropi wakin partekunapas arameo rimaypin qelqasqa kashan (Esd 4:8-6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b-7:28).

• Arcángel.

  Chayqa “angelkunaq umallin” ninantan nishan. Chay ñaupaq arc- nisqa letrachaqa “umalli” otaq “jefe” ninantan nin. Bibliapiqa arcángel nispallan nin, manan arcangelkuna nispachu, chaypin yachakun arcangelqa jujlla kasqanta. Arcángel nispaqa nikun Migueltan (Da 12:1; Jud 9; Ap 12:7).

• Areópago.

  “Areópago” nisqaqa Atenas llaqtapi juj moqon karqan, “Acrópolis” nisqaq wichay ladonwan inti lloqsimuy ladowan tupaypi. Chaypi juñukuq umalli juezkunatan “Areópago” nikullaqtaq. Chaymanmi Pablotaqa aparqanku “estoico”, “epicúreo” nisqa runakuna imapichus creesqanmanta chaypi explicananpaq (Hch 17:19).

• Armagedón.

  Chay simiqa hebreo rimaypi Har Meghiddóhn ninmi, chayqa “Meguidó orqo” ninantan nin. Bibliapi “Armagedón” nispaqa rimashan “tukuy atiyniyoq Diospa jatun p’unchaynin guerramantan”, chaypin “jallp’a pachapi llapa reykuna” juñukunqaku Jehová Dioswan guerrata ruwanankupaq (Ap 16:14, 16; 19:11-21). Qhaway MANCHAY ÑAK’ARIY nisqata.

• Asia.

  Chayqa Roma nacionpi juj provincian karqan, chayqa kunan tiempo Turquía nisqa nacionpa  wakin partenpiwanmi karqan, chay provinciapin kasharqan Samos, Patmos nisqa islakunapas. Chay provinciaq capitalninqa Éfeso llaqtan karqan (Hch 20:16; Ap 1:4). Qhaway “Astawan yachanapaq B13” nisqata.

• Astoret.

  Chayqa karqan Canaán runakunaq idolonmi. Chay idolotan reqsiqku maqanakuypi pusariq diosata jina, jinallataq askha wawakunayoq kanapaq diosata jina. Chaymantapas chay idolotaqa Baal idoloq warminmantan reqsiqku (1Sa 7:3).

• Ayuno.

  Israel llaqta runakunaqa Jucha Pampachay P’unchaypi, llaki tiempopi iman ayunaqku, ayunallaqkutaqmi Diospa yanapayninta maskhaspapas. Judiokunapas tawa kutitan watapi ayunaqku ñaupaqpi ñak’arisqankuta yuyarinankupaq. Cristianokunaqa manan kamachisqachu kashanku ayunanankupaqqa (Esd 8:21; Is 58:6; Lu 18:12).

• Azazel.

  Hebreo rimaypiqa yaqapaschá chayqa “chinkaq orqo cabra” ninanta nishan. Jucha Pampachay P’unchaypin juj cabrata ajllaqku Azazel nisqapaq. Chaymantataq chay cabrata ch’in ladoman kacharpariqku Israel runakunaq juchanta apananpaq, chhaynapi ñaupaq watapi juchallikusqankuta apapunanpaq (Le 16:8, 10).

B

• Baal.

  Chayqa juj idolon karqan, Canaán llaqta runakunaq diosnin. Chay idolotan rikuqku cieloq dueñonta jina, para qoqta jina, imatapas mirachiqta jina. Chay llaqta ukhupi wakin llaqtachakunapipas kallaqtaqmi chhayna sutiyoq idolokunaqa. “Baal” simiqa hebreo rimaypi “dueño” otaq “patrón” ninantan nin (1Re 18:21; Ro 11:4).

• Bato.

  Chayqa unuta medinapaqmi karqan, chaymanqa 22 litrosmi jaykuq. Unay tiempokunaña tarisqanku p’uyñukunapin “bato” nispa qelqasqa kasqa. Chay p’uyñukunaman jayk’achus jaykusqanta yachaymi yanapawanchis Bibliapi wakin medidakunamanta yachananchispaq (1Re 7:38, willakuy; Eze 45:14). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Bautismo, bautizakuy.

  Chayqa “unuman chinkaykuy” ninantan nin. Jesuspa nisqan jina, paypa discipulon kanapaqqa bautizakunapunin. Bibliapiqa willallantaqmi Juanpa bautizasqanmanta, santo espirituwan bautizakuymanta, ninawan bautizakuymanta, jujniray bautismokunamantapas (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21).

• Belcebú.

  Chhaynatan nikun supaykunata gobiernaq Satanasta. Yaqapaschá chayqa Baal-Zebub nisqa simimanta jamun. Chay Baaltan Filistea runakuna Ecrón llaqtapi adoraqku (2Re 1:3; Mt 12:24).

• Bul.

  Chayqa juj killaq sutinmi karqan. Judío runakuna Diosta servinankupaq ruwasqa almanaqueman jinaqa pusaq kaq killan chay killaqa karqan, juj kaq almanaqueman jinataq iskay kaq killa karqan. Chay sutiqa jamun “qoy” otaq “ruruy” nisqamantan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan octubre killamanta kuskan noviembre killakaman tupan (1Re 6:38). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

C

• Cab.

  Chayqa ch’aki mijuykunata medinapaqmi karqan. Chay tupunamanqa 1,22 litrosmi jaykuq juj bato nisqawan tupanachispaqa (2Re 6:25, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Caldea, Caldea runa.

  Chay llaqtaqa Tigris mayuwan Éufrates mayuwan tupaypin kasharqan. Tiempowanqa Babilonia runakunata llapa jallp’ankuta iman chhaynata nikuq. Chaymantapas juj grupo runakunan kaqku ciencia nisqata, ñaupa kausayta, runakunaq rimayninta, ch’askakunata ima estudiaq runakuna, paykunatan Caldea runakuna nikullaqtaq. Ichaqa paykunaqa layqakuna ch’askata qhawaspa watuqkuna iman karqanku (Esd 5:12; Da 4:7; Hch 7:4).

• Canaán.

  Canaanqa Noepa nietonmi karqan, churin Campa tawa kaq wawan. Canaanmantan jamurqanku chunka jujniyoq ayllukuna. Chay runakunaqa “mar Mediterráneo” nisqa lamar-qochaq patan wichaykunapin tiyapurqanku. Paykunaq jallp’ankuqa kasharqan Egipto nacionwan Siria nacionwan chaupipin. Chay runakunaq llapa maypichus tiyasqankutan sutichakurqan “Canaán jallp’a” nispa (Le 18:3; Gé 9:18; Hch 13:19). Qhaway “Astawan yachanapaq B4” nisqata.

• Carreta.

  Carretaqa iskay ruedayoqmi karqan, caballokunataqmi chaytaqa aysaqpas; chaytan guerrakunapi masta utilizaqku (Éx 14:23; Jue 4:13; Hch 8:28).

• Carrizo.

  Chhaynatan nikuq unuq kasqanpi wiñaq plantakunata. Askha kutipin Bibliapiqa Arundo donax nisqa plantata carrizo nispa nikun (Job 8:11; Is 42:3; Mt 27:29; Ap 11:1). Qhaway MEDINAPAQ CARRIZO nisqata.

• Casia.

  Chayqa casia sach’aq qaranmi karqan. Chaytan nillankutaq “China lado canela” nispa (Cinnamomum cassia), canela sach’awan yaqa igual-lla kasqanrayku. Chay casia qaraqa sumaqtan q’apan, chaywan iman jawina ch’uya aceitetaqa ruwakuq (Éx 30:24; Sl 45:8; Eze 27:19).

•  Cepo.

  Cepoqa runakunata castiganapaqmi karqan. Wakinmi karqan chakikunallata jap’ichinapaq; wakintaq karqan chakikunata, makikunata, kunkata ima jap’ichinapaq, chhaynapi chay jap’ichisqa runaq lliu cuerponta nanachinanpaq (Jer 20:2; Hch 16:24).

• César.

  Chayqa Roma llaqtapi juj familiaq apellidonmi karqan, chaymantataq chhaynata nirqanku Romapi wakin reykunata. Chay reykunaq wakinpa sutillanmi Bibliapiqa rijurin, paykunan kanku: Augusto, Tiberio, Claudio ima; ichaqa Nerontapas “César” niqkun, paypa sutinqa manan rijurinchu Bibliapi. “César” nispan nikullantaq Romapi kaq autoridadkunata (Mr 12:17; Hch 25:12).

• Codo.

  Codoqa juj medidan karqan, chay medidaqa karqan maki moqomanta chaupi dedoq puntankaman. Israel llaqta runakunaqa 44,5 centimetrosta jina mediq codotan mastaqa usaqku, ichaqa kallaqtaqmi 51,8 centimetrosta jina mediq codopas, chaytapas usallaqkutaqmi (Gé 6:15; Ap 21:17). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Columna.

  Chayqa karqan sayashaq perqa jinan, sayashaq rumi otaq k’aspi jinan; chaytan ruwaqku imatapas yuyarinankupaq. Salomonpa ruwachisqan templopipas juj wasikuna ruwachisqanpipas karqanmi columnakunaqa, chhaynapi chay wasikuna allinta sayananpaq. Idolokunata adoraq wakin llaqtakunaqa rumikunatan sayachiqku chaykunata yupaychanankupaq. Israel runakunapas mayninpiqa chaytan qatikuqku (Jue 16:29; 1Re 7:21; 14:23).

• Coral.

  Chayqa rumi jinan ch’ilallaña, lamar-qochapi juch’uy animalkunaq tullunkunamantan kashan. Chaykunaqa imaymana clase colormi kan, wakinqa puka, yuraq, yana iman. Puka lamar-qochapiqa askhan chaykunaqa kaq. Chaymantapas Bibliaq qelqakusqan tiempopiqa puka kaq coralmi askha kaq, nishutataqmi valeqpas. Chaywanmi ruwakuq bolachakunata imaymana juj alajakunatawan (Pr 8:11).

• Coro.

  Chayqa unuta, ch’aki mijuykunatapas medinapaqmi karqan. Chaymanqa 220 litrosmi jaykuq juj bato nisqawan tupachispaqa (1Re 5:11, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Cortina.

  Chayqa juj jatunkaray munay away telan karqan, chay telaqa querubín angelkunawan bordasqan kasharqan, chay telawanmi Diospa karpanpipas templopipas t’aqaqku ch’uya cuartomanta ch’uyay-ch’uya cuartota (Éx 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3). Diospa karpanman jaykunapaqpas patioman jaykunapaqpas karqanmi cortinaqa (Éx 26:36; 27:16). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata.

• Cosecha Oqariy Fiesta, Semanakuna Fiesta.

  Qhaway PENTECOSTÉS FIESTA nisqata.

• Cristiano.

  Chay sutitan Dios churarqan Jesucristoq discipulonkunaman (Hch 11:26; 26:28).

• Cristo.

  Jesustan chhaynata nikun, chayqa griego rimaypi Khristós nisqa simimantan jamun, chayqa kaqllan hebreo rimaypi “Mesías” otaq “ajllasqa” nisqa simiwanqa (Mt 1:16; Jn 1:41).

• Cristoq contranpi kaq (anticristo).

  Griego rimaypiqa iskay formapin entiendekun. Juj formapin rimashan pipas Cristoq contranpi kaqmanta, jujpitaq pipas Cristopaq creekuqmanta. Chhaynaqa pipas, pikunapas, ima organizacionpas Cristoq contranpi discipulonkunaq contranpi kashanman chayqa anticriston kashanman; otaq pikunapas “Cristoq rantinpin kashayku” nishankuman, “Mesiasmi kani” nispapas nishankuman chayqa anticriston kashankuman (1Jn 2:22).

• Cristoq chayamunan tiempo.

  “Chayamunan tiempo” nisqa simiqa griego rimaypi parousía nisqa simimantan jamun. Chay tiempoqa qallarirqan Jesucristo rey kasqanmantapachan. Chaymantapas chay chayamunan tiempoqa manan imaynan juj runa maymanpas chayaruspa apuray pasapun chhaynachu, aswanpas unay tiempon chayqa (Mt 24:3).

• Cuñadowan casarakuy.

  Chayqa juj costumbren karqan. Pipas mana wawayoq kashaspa wañupuq chayqa, wayqenmi wañuqpa viudanwan casarakuspa wawata churiyapuq, chhaynapi paypa miraynin mana chinkananpaq. Tiempowanqa Moisespa chaskisqan kamachikuy simipin chay costumbre churasqa karqan (Gé 38:8; Dt 25:5).

CH

• Chanin kay.

  “Chanin kay” nispaqa rimashan Diospa kamachikuyninkunaman jina imapas allinchus icha manachus chaymantan (Gé 15:6; Dt 6:25; Pr 11:4; Sof 2:3; Mt 6:33).

• Cheqaq Dios.

  Hebreo rimaypi Ha-Elohim, Ha-El nisqa simikunatan “cheqaq Dios” nispa t’ijrakun. Chaytaqa mastaqa churakun yanqa dioskuna ukhupi Jehová Dioslla cheqaq Dios kasqanta rikuchikunanpaqmi. Chaymantapas Bibliapiqa hebreo rimaypi nisqanman jinapuni kananpaqmi “cheqaq Dios” nispa churakun (Gé 5:22, 24, willakuy; 46:3; Dt 4:39).

• Chinkay-chinkay ukhu.

  Chayqa griego rimaypi ábyssos nisqa simimantan jamun, chaytaq  “ancha ukhupuni” otaq “mana tukurikuq ukhu” ninanta nin. Griego rimay librokunapi chayta nispaqa pipas may ukhupipas wisq’asqa kasqanmanta, pipas wisq’asqa jina tarikusqanmantan rimashan. Sepulturatan chhaynata nikullantaq, ichaqa manan chayllapaqchu chayqa (Lu 8:31; Ro 10:7; Ap 20:3).

CH’

• Ch’askata qhawaspa watuq.

  Ch’askata qhawaspa watuqkunaqa manan ch’askallatachu qhawaqku, qhawallaqkutaqmi intitapas killatapas qhepaman imachus pasananta yachayta munaspanku (Da 2:27; Mt 2:1).

• Ch’inneq.

  Bibliapiqa ch’inneq nispaqa manan aqo pampallamantachu rimashan; mana runakunaq tiyasqantapas, mana mijuykunaq wiñasqantapas chhaynatan nikullantaq. Wakin cheqaskunaqa rumi-rumin mana unuyuq iman ichaqa wiñanmi pastokuna (Jer 23:10; Mr 1:4).

• Ch’ujlla Ruway Fiesta.

  Chay fiestatan nikullaqtaq “Cosecha Tukuy Fiesta” nispa. Chay fiestataqa yuyariqku etanim killapin, chunka pisqayoq p’unchaymanta iskay chunka jujniyoq p’unchaykama, chay fiestawanmi tukuq mijuyta llank’ay wata, chay fiestapin Israel runakunaqa anchata kusikuqku, Jehová Diostapas “gracias” niqkun chajranku bendecisqanmanta. Chay fiesta p’unchaykunaqa ch’ujllallapin runakunaqa tiyaqku, chhaynapi Egipto llaqtamanta lloqsimpusqankuta yuyarinankupaq. Chay fiestaqa watapi kinsa jatun fiestakunamanta jujninmi karqan, sapanka fiestamanmi qharikunaqa Jerusalén llaqtata rinanku karqan (Le 23:34; Esd 3:4).

• Ch’uya cuarto.

  Chayqa Diospa karpanpipas templopipas ñaupaq kaq cuarton karqan, jatuntaqmi karqanpas; manan igualchu karqan “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqawanqa. Diospa karpanpiqa ch’uya cuartopin kasharqan qori candelero, incienso ruphachina qori altar, Diosman jaywasqa t’anta churana mesa, qorimanta ruwasqa cosaskuna ima. Templopin ichaqa “ch’uya cuarto” nisqapi kasharqan qorimanta ruwasqa altar, chunka qori candelerokuna, Diosman jaywasqa t’anta churana chunka mesakuna ima (Éx 26:33; Heb 9:2). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B8” nisqata.

• Ch’uya, ch’uya kay.

  “Ch’uya” nispaqa Jehová Diostan nikun lliupi ch’uyapuni kasqanrayku, arí, payqa tukuy ima ruwasqanpin limpio ch’uya ima (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Pr 9:10; Is 6:3). Hebreo rimaypi: runakunata (Éx 19:6; 2Re 4:9), uywakunata (Nú 18:17), cosaskunata (Éx 28:38; 30:25; Le 27:14), may partetapas (Éx 3:5; Is 27:13), ima tiempotapas (Éx 16:23; Le 25:12), ima ruwaytapas (Éx 36:4) “ch’uya” nispa nikun chayqa, ch’uya Diospaq t’aqasqa kasqanmantan chaytaqa nishan, chhaynapi Jehová Diosllapaq kananpaq otaq payllata servinanpaq. Griego rimay librokunapipas “ch’uya” nispaqa Diospaq t’aqasqa kasqanmantan rimashan, ichaqa rimashallantaqmi tukuy sonqo kaymanta Diospaq jina ch’uyata kausaymantapas (Mr 6:20; 2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).

• Ch’uyanchay, Diospaq t’aqay.

  Imatapas ch’uyaman tukuchiytan chhaynata nikuq, chaymantapas Jehová Diosta servinapaq otaq Jehová Dios utilizananpaq imatapas t’aqaytan chhaynata nikuq. Jehová Dios “ch’uyanchakusaq” nispa nisqanqa llapa kamasqankunaman ch’uya kasqanta rikuchinanmantan rimashan (Eze 38:23; Mt 6:9; Jn 17:17; 1Co 1:2).

• Ch’uyay-ch’uya cuarto.

  Chayqa Diospa karpanpipas templopipas ukhu kaq cuarton karqan, chaypin rimanakuy arcaqa kasharqan. Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa uma sacerdotellan chaymanqa jaykuyta atiq watapi juj kutillata, Jucha Pampachay P’unchayllapin jaykuq (Éx 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).

D

• Dagón.

  Chayqa juj idolon karqan, Filistea runakunaq diosnin. Manan allintachu yachakun maymantachus chay suti jamun chaytaqa. Wakin yachaq runakunaq nisqanman jinaqa hebreo rimaypi dagh nisqa simimantas jamunman, chay simiqa “challwa” ninantan nin (Jue 16:23; 1Sa 5:4).

• Dárico.

  Chayqa qorimanta ruwasqa Persia qolqen karqan, chayqa 8,4 gramostan pesaq (1Cr 29:7). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Davidpa Churin.

  Chhaynatan niqku Jesusta. Davidpa familianmantan jamunan karqan Diospa prometesqan gobiernota herenciata jina chaskiqqa. Chay herencia chaskiqqa Jesusmi karqan, chaymi Jesustaqa “Davidpa Churin” niqku (Mt 12:23; 21:9).

• Davidpa Llaqtan.

  Davidpa jap’ikapusqan qhepamanmi Jebús llaqtata chhaynata suticharqanku. Chay llaqtapin Davidqa gobiernanan palaciota jatarichirqan. Chay llaqtatan sutichakullarqantaq “Sion” nispa. Chayqa kashan Jerusalenpa uray ladonpi jinan, inti lloqsimuy lado niqman (2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5).

• Decápolis.

  “Decápolis” nispan niqku juj grupo llaqtakunata, chaykunapin griego runakuna  tiyaqku, qallariypiqa chunkallan karqan. Chay sutiqa griego rimaypi iskay simimantan jamun, déka (chunka) nisqamanta, pólis (llaqta) nisqamantawan. Galilea qochaq inti lloqsimuy ladonta Jordán mayuq inti lloqsimuy ladontapas “Decápolis” nispan nikullaqtaq yaqa llapa chay llaqtakuna chayneqpi kasqanrayku. Chay llaqtakunapiqa imaymanakunatan ruwaqku, astawanqa negociokunatan ruwaqku. Chaynintaña Jesús pasarqan chaypas, manan yachakunchu jaykurqanchus chay llaqtakunamanta mayqellanmanpas icha manachus chayta (Mt 4:25; Mr 5:20). Qhaway “Astawan yachanapaq A7” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B10” nisqata.

• Denario.

  Chayqa Roma llaqta qolqen karqan, chayqa 3,85 gramosta jinan pesaq. Chay qolqeq jujnin ladonpin Roma reypa uyan sellasqa kasharqan. Chaymantapas chay qolqeqa juj p’unchay llank’asqamanta pagon karqan, denario qolqewanmi judiokunapas Roma llaqtamanqa impuestota pagaqku (Mt 22:17; Lu 20:24). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Diezmo.

  Diezmoqa ima llank’asqamantapas chunka kaq parteta qoymi (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23). Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa Israel llaqta runakunaqa chajranku llank’asqankumanta uywankuq mirasqanmanta iman sapa watan chunka kaq parteta Leví ayllu runakunaman qonanku karqan. Chaytaqa qoqku paykunata yanapanankupaqmi, ichaqa paykunapas qollaqkutaqmi chay chaskisqankumanta chunka kaq parteta Aaronpa wawan sacerdotekunaman, chaywan paykunatapas yanapanankupaq. Chay tiempopiqa kallaqtaqmi jujniray diezmo qoypas. Cristianokunaqa manan kamachisqachu kashanku diezmota qonankupaqqa.

• Diosman jaywasqa t’anta.

  Chay t’antataqa Diospa karpanpipas templopipas “ch’uya cuarto” nisqapi kaq mesa patamanmi churaqku, iskay tauqatataqmi churaqkupas, sapanka tauqamanmi churaqku soqta t’antata, chaymi chaytaqa “tauqa t’anta” nillaqkutaq. Sapa sábado p’unchaymi chaytaqa cambiananku karqan. Orqosqanku t’antakunataqa sacerdotekunallan mijunanku karqan (2Cr 2:4; Mt 12:4; Éx 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata.

• Diosman promesa ruway.

  Chaypin Diosman prometekuqku imatapas ruwanankupaq, juj ofrendata otaq regalota qonankupaq, imapipas yanapakunankupaq otaq imatapas mana ruwanankupaq allinña chayta ruway kanman chaypas. Chay promesa ruwayqa juj juramentota ruway jinan ancha importante karqan (Nú 6:2; Ec 5:4; Mt 5:33).

• Diosmanta t’aqakuy.

  Griego rimaypiqa apostasía ninmi, chayqa “t’aqakuy” ninantan nin. Chaymantapas chayqa “saqepuy”, “karunchakuy”, “contrapi sayariy” nillanmantaqmi. Griego rimay librokunapiqa “Diosmanta t’aqakuy” nispaqa rimashan pipas cheqaq religionta saqepuqmantan (Pr 11:9; Hch 21:21; 2Te 2:3).

• Diospa gobiernon.

  “Diospa gobiernon” nisqaqa Dioslla kamachinanpaq autoridadniyoq kasqantan representan, chaypi reytaq Diospa Churin Cristo Jesús (Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50).

• Diospaq t’aqasqa kasqamanta señal.

  Chayqa qorimanta k’anchashaq llaflla tablillan karqan, chay tablillapin hebreo simipi nirqan: “Ch’uya kayqa Jehová Diospan”, nispa. Chaytan churakurqan uma sacerdoteq uma k’uyunanpa ñaupanman (Éx 39:30). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata.

• Dios sonqo kay.

  Dios sonqo kayqa Diosllata adoraymi, payllata tukuy imapi kasukuymi, payllata serviymi. Chaytan rikuchikullantaq tukuy imata kamachinanpaq derechoyoq kasqanta apoyaspa (1Ti 4:8; 2Ti 3:12, willakuy).

• Diosta manchakuy.

  Chayqa Diosta anchata respetaymi, ima ruwasqanchiswanpas sonqonta k’iriyta manchakuymi. Chhayna kanapaqmi ichaqa Diosta munakuna iñina ima. Diosta manchakuymi serviqninkunata yanapan payta adoranankupaq kamachikuyninkunatapas kasukunanpaq (Sl 111:10; Pr 8:13; 2Co 7:1).

• Diosta mana manchakuq.

  Chhayna runaqa manan Diostapas otaq ch’uya kaqkunatapas respetanchu. Religionniyoqña “Diostan yupaychani” ninña chaypas manan Diospa kamachikuyninkunata kausasqanpi rikuchinchu (Tit 2:12; 2Pe 3:7).

• Dioswan tupana karpa.

  Chhaynatan nikurqan Moisespa karpanta jinallataq yupaychana karpatapas. Chay yupaychana karpataqa ch’inneqpin ruwakurqan (Éx 33:7; 39:32).

• Discípulo.

  Chhaynatan nikun jujpa yachachisqan runata. Griego rimay librokunapiqa Jesuspa yachachisqanpi creeqkunamanta, paypa yachachisqanman jina kausaqkunamantan chhaynata rimashan. Bautizaq Juanpa yachachisqanta, fariseokunaq yachachisqanta, Moisespa yachachisqanta qatikuqkunamantapas chhaynatan nin (Mt 10:1; 28:19; Lu 5:33; Jn 9:28).

•  Dracma.

  Griego rimay librokunapi nisqan jinaqa Grecia nación qolqen karqan, chay qolqeqa 3,4 gramostan pesaq. Hebreo rimay librokunapiqa qorimanta ruwasqa dracma qolqemantan rimashan, chayqa karqan Persia nación kamachiskusqan tiempopin, chayqa dárico qolqe jinan karqan (Ne 7:70; Mt 17:24, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

E

• Edom.

  Chayqa Isaacpa churin Esaupa juj kaq sutinmi karqan. Esaupa miraynin runakunaqa Seír lado jallp’akunatan jap’ikapurqanku. Chayqa karqan Kachi qocha nisqa wichay orqo-orqokunamantan Áqaba nisqa ladokama. Llapa chay ladokunatan nikurqan Edom nispa (Gé 25:30; 36:8). Qhaway “Astawan yachanapaq B3” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B4” nisqata.

• Efá.

  Ch’aki mijuykunata medinapaqmi chhaynata niqku. Chay medina rakitapas efá nillaqkutaqmi. Chaymanqa unu medina bato nisqamanmi igual-lla jaykuq, sapankamanmi iskay chunka iskayniyoq litro unu jaykuq (Éx 16:36; Eze 45:10). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Efraín.

  Efrainqa Josepa jujnin wawanmi karqan. Tiempowantaq Israelpi jujnin ayllun chay sutiwan sutichakurqan. Israelpa t’aqanakusqan qhepamantaq llapan chunka ayllukunata chay ayllu umallirqan. Chay Efraín ayllun llapanmanta astawan ñaupariq (Gé 41:52; Jer 7:15).

• Ejercitokunata kamachiq Jehová Dios.

  Chhaynataqa Jehová Diostaqa nikun tukuy atiyniyoq kasqanraykun. Payllan tukuy munayniyoqqa, paypa makinpin kashan mana yupay atina janaq pacha espiritukuna, janaq pacha angelkuna.

• Elul.

  Judío runakuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepi soqta kaq killata chhaynata suticharqanku, juj kaq almanaqueman jinaqa chuka iskayniyoq kaq killan chay killaqa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan agosto killamanta kuskan septiembre killakaman tupan (Ne 6:15). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Epicúreo t’aqamanta yachayniyoqkuna.

  Chhaynatan nikuq Grecia llaqtayoq Epicuro sutiyoq yachaysapa runaq qatikuqninkunata (341-270 m.J. j.). Paykunaqa: “Tukuy atisqanchistan kay kausaypiqa kusirikuna, chaymantaqa manañan imapas kanqañachu”, nispan yachachiqku (Hch 17:18).

• Era pata.

  Chhaynatan nikuq cebadata otaq trigota saruchina cheqasta. Chayqa muyu patan karqan wayrachinapaq jina (Mt 3:12). Qhaway ERAY nisqata.

• Eray.

  Chhaynatan nikuq trigota otaq cebadatapas pajanmanta t’aqayta. Chaytaqa ruwakuq k’aspiwan waqtaspan, askha kaqtintaq uywaq aysasqan k’ullumanta sarunawan otaq fierro kiruyoq sarunawan saruchiqku (Le 26:5; Is 41:15). Qhaway ERA PATA nisqata.

• Espelta.

  Espeltaqa trigo jinan karqan (Triticum spelta), ichaqa sasa pelanan (Éx 9:32).

• Espíritu.

  Hebreo rimaypiqa rúaj ninmi, griego rimaypitaq pnéuma nin; chay iskaynin simikunatan t’ijrakun “espíritu” nispa. Chay simiqa imaymanamantan rimashan, chaykunaqa mana rikuna kaqkunan, kuyuq kallpa jinataqmi kanpas. Hebreo rimaypipas griego rimaypipas (1) wayramanta, (2) runatapas animaltapas kausachiq kallpamanta, (3) runaq sonqonpi kaq kallpamanta iman rimashan, chay kallpan runataqa tanqan imatapas imayna ruwananpaq imatapas imaynata rimananpaqpas. Chaymantapas (4) mana rikusqanchis kaqkunaq imachus willasqanmanta, (5) espíritu cuerpoyoq kaqkunamanta, (6) Diospa atiyninmanta otaq santo espiritunmanta iman chayqa rimashallantaq (Éx 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13).

• Esquina jap’iq rumi.

  Chay rumitaqa wasiq esquinanpin churaqku, chhaynapi iskaynin ladomanta jamuq perqakunata allinta jap’inanpaq. Ichaqa cimentacionpi esquina jap’iq rumin aswan allin rumiqa karqan. Chaymi jatun wasikunaq cimentacionninpaq llaqta perqakunaq cimentacionninpaqpas allin ch’ila rumikunata ajllaqku. Bibliapiqa chay rumitan tupanachin kay pachaq cimentacionninwan. Chay rumiwan tupanachispan Jesustapas nikun iñiq t’aqaq “cimentacionninpi esquina jap’iq rumi” nispa, chay iñiq t’aqatan espiritual wasiwan tupanachikun (Ef 2:20; Job 38:6).

• Estoico t’aqamanta yachayniyoqkuna.

  Paykunaqa karqanku griego escuelamanta yachaysapakunan, chay runakunaqa: “Kusisqa kanapaqqa allin yuyaywanmi kausananchis, manataqmi imapas qokuwananchischu nanaypas kusikuypas”, nispan yachachiqku (Hch 17:18).

• Etanim.

  Judío runakuna Diosta servinankupaq ruwasqa almanaqueman jinaqa etanimqa qanchis kaq killan karqan, juj kaq almanaqueman jinataq ñaupaq kaq killa karqan. Kunan tiempoqa kuskan setiembre killamanta kuskan octubre killakaman chayqa tupan. Judío  runakuna Babiloniamanta kutimusqanku qhepamantaq tisri nispa chay killata suticharqanku (1Re 8:2). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Etiopía.

  Chay nacionqa ñaupa tiempo Egipto nacionpa uray ladonpin kasharqan. Chayqa kunan tiempo Egipto nacionpa uray ladon kuskanmanta Sudán nacionkaman karqan. Mayninpiqa hebreo rimaypi Cus sutitaqa Etiopía nikunmi (Est 1:1).

• Éufrates.

  Chay mayuqa Asia nacionpi aswan jatun mayun. Mesopotamia nisqa ladopi mayukunamanta jatun kaqmi. Génesis 2:14 textopin ñaupaqtaqa chay mayumanta rimashan, chay textoq nisqan jina, Edén huertanta pasaq tawa kaq mayun chay mayuqa karqan. Chay mayukaman Israel llaqtaq wichay ladoman linderonqa karqan (Gé 15:18; Ap 16:12). Qhaway “Astawan yachanapaq B2” nisqata.

F

• Faraón.

  Chhaynatan niqku Egiptopi kamachiq reykunata. Bibliapiqa Sisac, So, Tiracá, Nekó, Hofrá nisqa faraonkunaq sutillanmi rijurin, wakinpan ichaqa mana rijurinchu; manan ni Abrahanpa, Moisespa, Josepa reqsisqan faraonkunaq sutinpas rijurinchu (Éx 15:4; Ro 9:17).

• Fariseokuna.

  Chay runakunaqa judiokunaq religionninpi allin reqsisqa t’aqan karqan. Paykunaqa manaña sacerdotekunaq familianmantachu karqanku chaypas, lliutan kamachikuy simiq nisqantaqa junt’aqku, paykunaq yapasqanku costumbrenkutapas lliutan junt’aqku (Mt 23:23). Manataqmi imatapas yachayta munaqkuchu griego runakunaq costumbrenmantaqa. Paykunaqa allintataq yachaqku kamachikuy simimanta costumbrenkumantapas chayqa, paykunaq nisqanman jinan runakunaqa imatapas ruwaqku (Mt 23:2-6). Paykunamanta wakinqa Jatun Juntapi imaraqmi karqankupas. Chaymantapas paykunaqa sapa kutillanmi Jesusman churapakuqku samana p’unchayta mana paykuna jinachu waqaychasqanmanta, mana paykunaq costumbrenman jinachu imatapas ruwasqanmanta, juchasapakunawan impuesto cobraqkunawanpas juñukusqanmanta ima. Chaywanpas wakinninkuqa Jesuspa discipulonmi kapurqanku, paykunamanta jujninmi karqan Tarso llaqtayoq Saulo (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).

• Filistea, Filistea runakuna.

  Filisteaqa kasharqan Israelpa uray ladonpin, lamar-qocha pata uraypi. Creta ladomanta jamuq runakunan chaypi llaqtachakurqanku. David rey kashaqtinqa atiparqankun chay Filistea runakunata, chaywanpas paykunaqa t’aqasqallan kasharqanku, tukuy tiempotaqmi Israel runakunawan maqanakuqku (Éx 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7). Qhaway “Astawan yachanapaq B4” nisqata.

G

• Galaad.

  Chayqa kasharqan Jordán mayuq inti lloqsimuy ladonpin, allin jallp’an chay lado pampakunaqa karqan. Galaadqa Jaboc wayq’oq wichay ladon uray ladon iman karqan. Mayninpiqa chay lado chimpapi tiyaq Israel runakunaq llapa jallp’antan Galaad nispa nikuq. Chaypin tiyarqanku Rubén ayllu runakuna, Gad ayllu runakuna, kuskan Manasés ayllu runakuna ima (Nú 32:1; Jos 12:2; 2Re 10:33). Qhaway “Astawan yachanapaq B4” nisqata.

• Gehena.

  Griego rimaypiqa Hinón wayq’o nikuqmi, chay wayq’oqa Jerusalén llaqtaq inti lloqsimuy ladonmanta jinan uray ladonkama chayamurqan (Jer 7:31). Profeciakunaq nisqanman jinaqa chay wayq’omanmi wañusqakunaq cuerpon wijch’uykusqa kanan karqan (Jer 7:32; 19:6). Yaqapaschá wakinqa ninkuman: “Gehenaqa runakunaq almanta wiñaypaq ruphachina nina rauraywanmi tupan”, nispa; ichaqa manan chay wayq’omanqa wijch’uykuqkuchu kausashaq runataqa ni kausashaq animaltapas, chayraykun Gehenaqa mana chaywanqa tupanmanchu. Aswanmi Jesuspas discipulonkunapas Gehenataqa wiñaypaq wañuywan comparaqku, chayqa “iskay kaq wañuymi” (Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28).

• Graciasta qonapaq ofrenda.

  Chayqa sumaq kausay sacrificion karqan, chayta jaywaspan Diosta jatunchaqku tukuy imaymana qosqanmanta, mana tukukuq munakuyninmantawan. Chay sacrificiotaqa mijuqku levadurayoq t’antayoqta, mana levadurayoq t’antayoqta iman. Chaymantapas chay aychataqa kasqan p’unchayllan mijunanku karqan (2Cr 29:31).

• Granada.

  Chayqa juj frutan, manzanamantaqmi rijch’akun. Chay frutaqa askha ruruyoqmi, chay rurukunaqa wakinqa pukan wakintaq rosado color. Uma sacerdoteq mana makiyoq azul p’achanpa muyuriq puntanpin kasharqan granada jina adornokuna. Temploq ñaupanpi sayaq columnakunaq umanpas granada adornokunawan muyuykusqan kasharqan; chay columnakunaq jujninpa sutinmi karqan Jakín jujninpataq Boaz (Éx 28:34; Nú 13:23; 1Re 7:18).

• Griego.

  Chhaynatan nikun Grecia nacionmanta runakunaq rimasqan simita. Chhaynatan  nikullantaq pipas Grecia nacionmanta kaqta, chay ladomanta familiayoq runatapas. Chaymantapas griego rimay librokunapiqa rimashan llapa mana judío runakunamanta, paykunaq costumbren ruwaqkunamanta, llapa griego rimay yachaq runakunamanta iman (Joe 3:6; Jn 12:20).

• Guerá.

  Juj gueraqa 0,57 gramostan pesarqan, chaytaq karqan 0,05 siclo (Le 27:25). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Guitij.

  Manan allintachu yachakun imaninanchus chay simi chayta, musicapin chaytaqa masta churakun. Yaqapaschá chayqa hebreo rimaypi gath nisqa simimanta jamun. Wakin runakunaq nisqanman jinaqa chayman jina takiqa vino ruwaymantas rimashanman. Chaymantapas gath nispaqa nikun uvas sarunatan (Sl 81:uma).

H

• Hades.

  Chay simiqa griego rimaymantan jamun, hebreo rimaypitaqmi nikun “Seol” nispa. Chay iskaynin simitan t’ijrakun qallariyninpi jatun letrawan “Sepultura” nispa; chayqa rimashan maypichus llapa wañusqakuna kashanku chaymantan, juj jawallapipas p’ampasqa kashankuman jina. Qhaway SEPULTURA nisqata.

• Hebreo.

  Chhaynatan niqku Abranta (Abrahán), chhaynapi ama amorreo runakunawan pantakunanpaq. Chaymantataq Abrahanpa nieton Jacobpa wawankunata chhaynata niqku; chhaynatan niqku paykunaq rimasqanku simitapas. Jesuspa tiemponpiqa hebreo rimayqa arameo rimay wakin simikunawanmi chhaqrusqa kasharqan, chay chhaqrusqa hebreo rimaytan Jesuspas discipulonkunapas rimarqanku (Gé 14:13; Éx 5:3; Hch 26:14).

• Hermes.

  Hermestaqa griego runakunan “dios” niqku. Paykunaq nisqanman jinaqa diosninku Zeuspa wawansi kanman karqan Hermesqa. Chay idolotan chay runakunaqa rikuqku dioskunaq kachamusqan willaq diosta jina, allin rimaq diosta jina, chaymi Hermeswan pantarqanku Pablota Listra llaqtapi kashaqtin (Hch 14:12).

• Herodes.

  Chayqa Judeapi wakin reykunaq apellidonmi karqan, paykunatan churaq Roma rey. Jatun Herodesmi Jerusalén llaqtapi templota wajmanta ruwachirqan, paymi Jesusta wañuchiyta munaspa Belén llaqtapi wawakunata wañuchinankupaqpas kamachikurqan (Mt 2:16; Lu 1:5). Chay Jatun Herodespa wawankunatan gobiernasqan jallp’ata t’aqaspa chayman churarqanku, paykunan karqanku Herodes Arquelaowan Herodes Antipaspiwan (Mt 2:22). Antipasqa wakin partellatan gobiernarqan, paytaqa “rey” nispan niqku. Paymi gobiernasharqan Cristoq kinsa wata kuskan Diosmanta willasqan tiempopiqa, Hechos libropi chunka iskayniyoq capitulopi willasqan tiempokamataqmi gobiernarqanpas (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Chaymantataq Jatun Herodespa nieton Herodes Agripa I nisqa gobiernayta qallarirqan, ichaqa manan unaychu gobiernarqan, Diospa angelninmi paytaqa wañuchipurqan (Hch 12:1-6, 18-23). Chaymantataq Herodes Agripa I nisqaq wawan Herodes Agripa II nisqa gobiernayta qallarirqan, payqa judiokuna Roma contra jatarinanku tiempokaman gobiernarqan (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).

• Herodespa t’aqan.

  Chay runakunatan nillaqkutaq herodianokuna nispa. Paykunaqa Roma llaqtaq churasqan Herodeskunaq gobiernontan apoyaqku, yaqapaschá saduceokunamanta wakinpas chay t’aqapi kankuman karqan. Chay t’aqa runakunan fariseokunawanqa rimanakurqanku Jesuspa contranpi kanankupaq (Mr 3:6).

• Higayón.

  Chhaynatan nikun musicaq waqasqanta. Salmos 9:16 textopiqa yaqapaschá chayta churakun arpaq rakhu tocayninta aysariq jina munayta tocanankupaq otaq chaypi juj chhikanta sayanankupaq chhaynapi uyariqkuna yuyaymanananpaq.

• Hin.

  Chayqa karqan unu cosaskunata medinapaqmi. Chaymanmi jaykuq 3,67 litros. Josefo runaq nisqanman jinan chaytaqa yachakun, paymi nirqan juj hin medidaqa Atenas runakunaq iskay congio nisqankuwan tupasqanta (Éx 29:40, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Hisopo.

  Chayqa juch’uy sach’allan, rap’inkunapas ñut’ullan. Chaypa k’allmankunawanmi ch’uyanchakunankupaq yawartapas unutapas ch’aqchuqku. Chayqa yaqapaschá Siria ladopi mejorana nisqa planta (Origanum maru; Origanum syriacum). Juan 19:29 textopiqa yaqapaschá rimashan mejorana nisqa plantamanta, otaq durra nisqanku plantamanta (Sorghum vulgare), chay plantakunaqa jatun k’aspikunayoqmi, chaychá Jesusmanqa chaywan p’osqo vinota aypachirqanku (Éx 12:22; Sl 51:7).

• Homer.

  Chayqa karqan ch’aki mijuykunata medinapaqmi, tupantaq coro nisqawan. Chaymanmi jaykuq 220 litros, juj bato nisqawan tupachispaqa (Le 27:16, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

•  Horeb orqo.

  Sinaí orqoq muyuriqninpi kaq orqo-orqokunan chayqa karqan. Chaymantapas Sinaí orqotan Horeb nikullantaq (Éx 3:1; Dt 5:2). Qhaway “Astawan yachanapaq B3” nisqata.

• Horno.

  Hornopiqa imaymana clase mineralkunata fierrokunata iman unuyachiqku. Chhayna hornokunapin kanaqku imaymana clase k’arpakunatapas. Chaymantapas chay hornokunataqa ladrillomanta rumikunamanta iman ruwaqku. Hornokunapin t’antatapas ruwaqku aychatapas kankaqku (Gé 15:17; Da 3:17; Ap 9:2).

I

• Ídolo, ídolo adoray.

  Idoloqa juj imagenmi. Chaytaqa ruwanku juj runaq rijch’ayninta jinan, ruwallankutaqmi runaq piensasqanman jina imaman rijch’akuqtapas. Chaykunatan runakunaqa adoranku, respetanku, munakunku ima; tukuy sonqotaqmi chaykunamanqa k’umuykunkupas (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).

• Ilírico.

  Chayqa Romapi juj provincian karqan, Grecia nacionpa wichay ladonpi. Apóstol Pabloqa chay provinciakaman chayarqan, ichaqa manan yachakunchu chaypi Diosmanta willarqanchus icha manachus chayta (Ro 15:19). Qhaway “Astawan yachanapaq B13” nisqata.

• Impuesto.

  Chhaynatan nikuq juj llaqtapas kamachikuqpas jujman pagasqanta, chaytan ruwaq juj llaqtata otaq kamachikuqta kasukusqanta rikuchinanpaq, paywan thajpi kananpaq otaq pakaykusqa kananpaq (2Re 3:4; 18:14-16; 2Cr 17:11). Mayninpiqa sapanka runaq pagasqanmantan rimashan (Ne 5:4; Ro 13:7).

• Incienso.

  Inciensotaqa imaymana sach’a weqekunamanta, aceitekunamanta iman ruwaqku, chayqa ruphasqanman jinan sumaqta q’apariq. Chaytan ruphachiqku Diospa karpanpipas templopipas, chaypi ruphachisqanku inciensoqa jujniray preparasqan karqan. Tutamantanta ch’isinta iman ruphachiqku “ch’uya cuarto” nisqa partepi kaq incienso ruphachina altarpi, jucha perdonay p’unchaypitaq “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqa partepi ruphachiqku. Chaymantapas inciensoqa Dios sonqo runakunaq mañakusqanwanmi tupan. Cristianokunaqa manan kamachisqachu karqanku inciensota ruphachinankupaqqa (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Ap 5:8).

• Incienso ruphachina.

  Chay incienso ruphachinataqa qorimanta, qolqemanta, cobremanta iman ruwaqku, chaypin inciensota ruphachiqku Diospa karpanpipas templopipas. Chhayna incienso ruphachinawanmi orqoqku altarpi sansata, candeleropi ruphachisqa mechatapas. Chaytan nikullantaq “braserillo” nispa (Éx 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).

• Iñiq t’aqa.

  Chhaynatan nikun imata ruwanankupaqpas juñukuq juj t’aqa runakunata. Hebreo rimay librokunapiqa Israel runakunatan chhaynata nikuq. Griego rimay librokunapitaq “iñiq t’aqa” nispa nikun Jesuspi iñiqkunata, chaymantapas sapanka grupo iñiqkunatan chhaynata nikullantaq (1Re 8:22; Hch 9:31, willakuy; Ro 16:5).

• Iñiqkunata qhawariq.

  Paykunaqa iñiq t’aqapi kaq hermanokunata sumaqta cuidanankupaq pusarinankupaq iman karqanku. Griego rimaypiqa epískopos ninmi, chayqa “allinta qhawariq” otaq “cuidaq” ninantan nishan. Iñiqkunata qhawariq nisqapas umalliq nisqapas kaq llank’anallamantan rimashan. Umalliq nisqan ichaqa griego rimaypi presbýteros nisqa simimanta jamun, chaypiqa allin iñiyniyoq kasqanmantan mastaqa rimashan, iñiqkuna qhawariq nispataq imachus ruwanankunamanta rimashan (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2).

• Israel.

  Chay sutitaqa Diosmi Jacobman churarqan, chay sutiwantaqmi Jacobpa llapa wawankunatapas reqsikurqan. Jacobqa chunka iskayniyoq churikunayoqmi karqan, paykunaq wawankunatan nikuq Israelpa wawankuna, Israel llaqta, Israel runakuna nispa. Chhaynatan nikullaqtaq chunka iskayniyoq ayllumanta chunka t’aqakuq ayllutapas. Chaymantataq janaq pachapaq ajllasqa cristianokunata nikurqan “Diospa Israel llaqtan”, nispa (Gál 6:16; Gé 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6).

J

• Jacob.

  Payqa Isaacpa wawanmi karqan, mamantaq Rebeca karqan, paytan Diosqa Israel nispa suticharqan. Paypa churinkunaqa chunka iskayniyoqmi karqan, paymantan jamurqan Israel llaqtapi chunka iskayniyoq ayllukunaqa. Israel llaqtataqa Israel runakuna nispan niqku, chaymantataq judiokuna niqku. Chaymantapas Jacob nillaqkutaqmi Israel llaqtataqa (Gé 32:28; Mt 22:32).

• Jak’u ofrenda.

  Chay ofrendakunaqa kanmanmi karqan allin ñut’u jak’upi, jank’asqa trigopi otaq cebadapi, rosquilla jina tortapipas; chaytan ruwakuq hornopi, planchapi otaq mankapi.

• Janaq Pacha Reina.

  Jeremiaspa tiemponpi Jehová Diosmanta t’aqakuq Israel runakunan chay diosata adoraqku. Chayqa yaqapaschá  kanman karqan Babilonia runakunaq diosan Istar (otaq Astarté). Ñaupa tiempopi sumerio rimaypiqa Inanna nispan niqku, chayqa “janaq pacha reina” ninantan nin. Chaymantapas chay diosataqa askha wawakunayoq kanapaq diosata jinan reqsiqku. Egiptopi tarisqanku jina Astarté diosatan nisqaku “janaq pacha señora” nispa (Jer 44:19).

• Jasut’iy.

  Jesuspa tiemponpiqa fierro bolakunata, fierrokunata, puntayoq tullukunata iman jasut’ikunaq puntankunamanqa wataqku, chaywanmi runataqa castigaqku (Jn 19:1).

• Jatun Junta.

  Chhaynatan niqku judío runakunata juzgaq umalli juezkunata. Jesuspa tiemponpiqa qanchis chunka jujniyoq runakunan chay Jatun Juntapiqa kasharqanku. Chay juntapin kasharqan uma sacerdote, ñaupa uma sacerdotekuna, chay sacerdotekunaq familianmanta kaqkuna, kuraq runakuna, kamachikuy simita yachachiqkuna, juj ayllupi juj familiapipas uma kaqkuna ima (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).

• Jatun kamachiq.

  Chhaynatan niqku Babiloniapipas Persiapipas provinciapi kamachikuqta. Rey kikinmi chay kamachikuqta churaq (Esd 8:36; Da 6:1).

• Jatun umalli.

  Jesucristotan chhaynata nikun junt’aq sonqo runakunata juchamantapas wañuymantapas libraq kasqanrayku, wiñay kausayman apaq kasqanraykupiwan (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).

• Jedutún.

  Chayqa rijurishan Salmos 39, 62, 77 capitulokunaq umanpin, ichaqa manan allintachu yachakun imaninanchus chay simi chayta. Yaqapaschá kanman karqan imaynachus takinapaq otaq imaynatachus imatapas tocanapaq kamachikuy, chaymantapas juj tocanatapaschá chhaynata sutichakurqan. Leví ayllumantan karqan juj tocaq runa Jedutún sutiyoq; chhaynaqa yaqapaschá Jedutún nisqaman jina takiypas tocaypas paymanta otaq wawankunamanta rimashanman karqan.

• Jehová.

  Chhaynan Diospa sutin, chayqa jamun hebreo rimaypi tawa letrakunamantan. Bibliapiqa qanchis waranqa mastan chay sutiqa rijurin. Qhaway “Astawan yachanapaq A4” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq A5” nisqata.

• Jucha pampachay ofrenda.

  Chay ofrendataqa jaywaqku mana yuyaypichu ima juchatapas ruwasqankumantan. Chaypiqa imaymana clase animalkunatan jaywaqku, torotapas malqo palomakunatapas. Chaytaqa sapankan imaynapichus tarikusqanman jina, imanchus kasqanman jina jaywaqku, chhaynapi juchan pampachasqa kananpaq (Le 4:27, 29; Heb 10:8).

• Jucha Pampachay P’unchay.

  Israel llaqta runakunapaqqa chay p’unchaymi aswan jatun p’unchay karqan, chay p’unchaytan reqsikullantaq Yom Kipur nispa, hebreo rimaypitaq yohm hakkippurím nispa, chayqa “tapay p’unchay” ninantan nin. Chay p’unchaytaqa chunka p’unchay etanim killapin yuyariqku. Chaytan hebreo rimay librokunapi nin: “Jucha Pampachay P’unchay”, nispa. Chay p’unchayllapin uma sacerdoteqa Diospa karpanpi “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqaman jaykuq, templota ruwakusqan qhepamanpas kaqllatataqmi ruwaq. Chaymanqa jaykuq paypa juchanmanta, Leví runakunaq juchanmanta, llapa runaq juchanmantawan sacrificiokuna jaywasqanku yawarta aparikuspan. Chay p’unchayqa jatun p’unchaymi karqan, samana p’unchaypitaqmi karqanpas, chhaynapin tukuy ima ruwasqankumanta samaqku; chaymantapas chay p’unchaypiqa ayunaqku iman (Le 23:27, 28).

• Jucha pichay.

  Hebreo rimay librokunapi chhaynata nispaqa sacrificiokuna jaywaymantan rimashan. Llaqta runakunan sacrificiokunata jaywaqku juchanku pichasqa kananpaq, chhaynapi Diosman qayllaykunankupaq payta servinankupaqwan. Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa Jucha Pampachay P’unchaypin astawanqa sacrificiokunata jaywaqku. Chaypiqa sapanka runaq juchanmanta llapa llaqtamantawanmi sacrificiokunata jaywaqku, chhaynapi Dioswan allipunasqa kanankupaq. Chay sacrificiokuna jaywasqankuqa Jesuspa ruwanan sacrificiowanmi tuparqan. Paypa sacrificio jaywasqanqa jujpaqkaman llapa runaq juchanta picharqan, chhaynapi llapa runa Dioswan allipunakapunanpaq (Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12).

• Juchaman urmasqamanta ofrenda.

  Pipas juchaman urmaqmi chay ofrendataqa jaywaq. Chay ofrendaqa manan juchapaq juj sacrificiokunawan igualchu karqan. Pipas chayta jaywaqqa Dios contra juchallikusqanmanta pesapakusqantan rikuchisharqan. Chaymantapas yaqapaschá payqa pitapas mana allinpi tarichinman karqan chaytapas allichapuy munasqantan rikuchisharqan. Chaymantapas chayta ruwaspan rikuchisharqan ima ruwanankunatapas jujmanta ruwapuy munasqanta, jinallataq ima castigotapas pisiyachinanku munasqanta (Le 7:37; 19:22; Is 53:10).

• Juchamanta pesapakuy.

  Bibliaq nisqan jina juchamanta pesapakuyqa imaynachus  piensasqanchista cambiaymi, ima mana allin ruwasqanchismantapas ñaupaqpi imaynachus kausasqanchismantapas khuyayta llakikuymi. Sonqomanta pesapakusun chayqa, cambiasunmi ima mana allin ruwasqanchistapas (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pe 3:9).

• Judá.

  Payqa Jacobpa tawa kaq wawanmi karqan, mamantaq karqan Lea. Wañunan patapiña kashaspan Jacobqa willarqan Judamanta juj jatun kamachikuq jamunanta, payqa wiñaypaqmi kamachikunan karqan. Jesusqa Judá ayllumantan karqan. Chaymantapas chay sutiwanmi reqsikurqan juj aylluta, chay sutiwanmi reqsikullarqantaq Israelpi iskay ayllukunatapas. Paykunatan nikurqan “uray lado gobierno” nispa, chay iskaynin ayllukunan karqanku Judá aylluwan Benjamín ayllupiwan, paykunawanmi kasharqanku sacerdotekunapas Leví ayllu runakunapas. Chay ayllukunaqa Israelpa uray ladonpin kasharqan. Paykunaq jallp’anpin kasharqan Jerusalén llaqtapas templopas (Gé 29:35; 49:10; 1Re 4:20; Heb 7:14).

• Judío.

  Chhaynatan Judá ayllumanta kaq runakunata niqku Israelpa chunka ayllunkuna chinkapusqan qhepaman (2Re 16:6). Babilonia llaqtapi preso kasqankumanta kutimpuqtinkutaq ichaqa llapa Israel runakunata “judío” niqku (Esd 4:12). Chaymantataq llapa Israel runakunata “judío” niqku, chhaynata nispan rikuchiqku waj nacionkunamanta t’aqasqa kasqankuta (Esd 3:6). Apóstol Pablopas chay sutitan rijch’anachiypi jina rimarqan imaynas llapapas igual-lla kanchis chayta entiendechinanpaq (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).

• Judioman tukupuq.

  Juj llaqtayoq kashaspa judioman cambiapuq runatan chhaynata niqku, sichus qhari karqan chayqa qhari kaynin qarachatan kuchukunan karqan (Mt 23:15; Hch 13:43).

• Juezkuna.

  Jehová Diosmi juezkunata churarqan llaqtanta librananpaq, chayqa karqan manaraq Israel llaqtapi reykuna kashaqtinmi (Jue 2:16).

• Juicio p’unchay.

  Chayqa Diospa juzganan tiempomantan rimashan, chaypachan lliu runa Diosman cuentata qonan kanqa. Chay juicio tiempopiqa wakinmi wañunankupaq juchachasqa kanqaku, wakintaq chay tiempopi salvasqa kanqaku wiñay kausayta chaskinankupaq. Jesucristoq nisqanman jina, apostolninkunaq nisqanman jinapas, chay “juicio p’unchaypiqa” wañusqankumanta kausarimpuqkunapas juzgasqan kanqaku (Mt 12:36).

• Juj cuarta.

  Makita mast’arispa mama dedomanta uña dedokama jayk’achus medin chaytan nikun juj cuarta nispa. Juj codon mediq 44,5 centimetrosta, chayman jinaqa juj cuartaqa medinman 22,2 centimetrostan (Éx 28:16; 1Sa 17:4, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Jujwan pantay.

  “Jujwan pantay” nispaqa nishan pipas casado kashaspa juj warmiwan otaq juj qhariwan puñunman chaymantan (Éx 20:14; Mt 5:27; 19:9).

• Juramento.

  Chaytaqa ruwaqku imapas, ima promesa ruwasqankupas cheqaqpuni kasqanta rikuchinankupaqmi. Astawanqa Diosman imatapas prometekuspan juramentotaqa ruwaqku. Jehová Diospas juramentotan ruwarqan Abrahanman imachus prometesqan cheqaqpuni kasqanta rikuchinanpaq (Gé 14:22; Heb 6:16, 17).

K

• Kacharichiy, rantiy, precio.

  Chhaynatan nikun pitapas preso kasqanmanta, castigota chaskinanmanta, imapipas ñak’arinanmanta, ima ruwaymantapas libranapaq precio pagakusqanta. Chaytaqa manan qolqellawanchu pagakuq (Is 43:3). Chaymantapas imamantapas librasqa kanapaqqa juj preciotan pagakuq. Ñaupa Israel llaqtapiqa llapa phiwi qhari wawakunapas ñaupaq wachay orqo uywakunapas Jehová Diospaqmi karqan chhaynapi payllata servinankupaq, chaymanta libre kanankupaqqa chaypaq jinan juj preciota pagananku karqan (Nú 3:45, 46; 18:15, 16). Chaymantapas juj waqrakuq torochus pitapas waqraspa wañuchinman karqan chayqa, dueñonmi wañuchisqa kanan karqan, mana chay pasananpaqqa juj preciotan pagakunan karqan (Éx 21:29, 30). Pipas yuyaypi pitapas wañuchiqmi ichaqa mana imawanpas librasqachu kaq (Nú 35:31). Bibliaq willasqanman jinaqa Cristoq precio pagasqanmi imamantapas aswan jatunqa karqan. Paymi vidanta qorqan llapa kasukuq runakunata juchamanta wañuymantawan librananpaq (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

• Kacharipuna Wata.

  Chay wataqa juj jatun watan karqan. Israel runakuna prometesqa jallp’aman jaykusqankumantapachan sapa pisqa chunka watapi chay watata yuyarinanku karqan. Kacharipuna Watapiqa manan jallp’ataqa llank’anankuchu karqan, jinallatan samachinanku karqan. Chaymantapas llapa Israel llaqtayoq esclavokunatan kacharipunanku karqan, herencianku jallp’a vendesqankutapas kaqtan chaskikapunanku karqan. Kacharipuna Wataqa watantinmi fiesta karqan,  chay watapin tukuy imapas kaqman kutirqan. Imaynatachá Dios paykunaman entregarqan chhaynamanmi kutirqan (Le 25:10).

• Kamachikuy simi.

  “Kamachikuy simitaqa” Moisespa chaskisqan llapan kamachikuymantan rimashan, chhaynatan nikullantaq Bibliapi ñaupaq pisqa librokunatapas, “kamachikuy” nispalla nishan chaytaq Moisespa chaskisqan sapanka kamachikuykunamanta rimashan (Nú 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Gál 3:24).

• Kamachikuy simita yachachiq, qelqaq.

  Chhaynatan nikuq hebreo rimaypi librokunata copiaq runakunata. Jesús kay jallp’api kashaqtinqa kamachikuy simita yachiqkunaqa allintan yachaqku kamachikuykunamanta, Jesús contrataqmi sayarirqankupas (Esd 7:6, willakuy; Mr 12:38, 39; 14:1).

• Kausarimpuy.

  Griego rimaypiqa anástasis ninmi, chayqa “jatariy” otaq “sayariy” ninantan nin. Bibliaqa isqon runakunaq kausarimpusqanmantan willashan, chaypin willashan Jehová Dios Jesusta kausarichimusqanmantapas. Eliaspas, Eliseopas, Jesuspas, apóstol Pedropas, apóstol Pablopas kausarichirqankun runakunataqa, ichaqa Diospa atiyninwanmi chaytaqa ruwarqanku. Jamuq tiempopipas Diospa munasqanman jinan “chanin runakunapas mana chanin runakunapas” kausarimpunqaku (Hch 24:15). Bibliaqa willallantaqmi janaq pachapaq kausarimpuymantapas, chaypin kausarimpunqaku Jesuspa ajllasqa wayqenkuna, chay kausarimpuytan nikun “ñaupaq kaq kausarimpuy” nispa (Flp 3:11; Ap 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).

• Kausay qoq sach’a.

  Chay sach’aqa Edén huertapin kasharqan. Wakinqa yaqapaschá piensanman kausay qoq jampipaq jina, ichaqa manan Bibliaqa “chhaynan” ninchu. Aswanmi chay sach’aqa chaypi kasharqan chayta mijuqqa wiñay kausayta chaskinanpaq. Arí, pimanchus Dios chay sach’aq rurunta mijuchinman karqan chayqa wiñay kausaytan payman qonan karqan (Gé 2:9; 3:22).

• Kemós.

  Chayqa Moab runakunaq diosninmi karqan, chay diostan paykunaqa masta adoraqku (1Re 11:33).

• Kislev.

  Judío runakuna Babiloniamanta kutimusqanku qhepamanmi Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepi chhaynata isqon kaq killata sutichakurqan, juj almanaqueman jinaqa kinsa kaq killan karqan chay killaqa. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan noviembre killamanta kuskan diciembre killakaman tupan (Ne 1:1; Zac 7:1). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

K’

• K’aspi.

  “K’aspi” nispaqa nishan juj poste jina sayaq k’aspimantan, ñaupa tiempopiqa chhayna k’aspikunapi warkuspan runakunata castigaqku. Wakin llaqtakunapin chayman warkuspa runakunata wañuchiqku, mayninpitaq wañusqa cuerpota chayman warkuqku, chhaynapi llaqta runakuna ama chay runaq ejemplonta qatikunankupaq, mayninpitaq chayta ruwaqku chay runa p’enqay qhawarisqa kananpaq. Asiria ladomanta runakunaqa enemigonkuta jap’ispan chhayna k’aspiq puntanta estacata jina llaqllaruspa chay k’aspiwan chay enemigonkuta pasachiqku wijsanmanta qhasqonkukama. Judiokunan ichaqa chaskisqanku kamachikuyman jina, pipas millay k’amiqta ídolo adoraqtapas rumiwan ch’aqespa otaq juj formapi wañuchiqku, chaymantataq chay wañusqa cuerpota k’aspiman otaq sach’aman warkuqku, chayta rikuspa ama pipas chay runa jina kananpaq (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Roma llaqtamanta runakunañataqmi ichaqa mayninpiqa watallaqku k’aspiman juchayoq runakunataqa, chhayna watasqa runakunaqa manan juj p’unchayllapichu wañuqku, aswanmi pisi-pisimanta nanaywan, yarqaywan, ch’akiywan, nishu ruphaywan ima unaypi wañuqku. Mayninpin ichaqa Jesusta jina chakinta makintawan k’aspiman clavaqku (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36). Qhaway ÑAK’ARINA K’ASPI nisqata.

L

• Langosta.

  Chayqa ch’illiku jinan, t’isku-t’isku jinan, ichaqa juj chhikan jatunmi. Chay animalkunaqa askhan juñu-juñu purinku. Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa, ch’uya nisqan chay animalkunaqa karqan, chaymi mijullaqku. Mayninqa sinchi askha jamuspan langostakunaqa tukuy imata lliuta mijupuqku, mijuykunatapas lliutan tukuqku (Éx 10:14; Mt 3:4).

• Layqa.

  Juj layqaqa millay espiritukunaq yanapayninwanmi imaymana layqa ruwaykunata ruwan (2Cr 33:6).

• Layqa ruwaykuna.

  Bibliapiqa supaykunaq yanapayninwan imaymana ruwaykunamantan “layqa ruwaykuna” nispaqa nishan. Wakin runakunaq creesqankuman jinaqa, runakunaq espiritunqa wañusqanku qhepamanpas kausashallansi, chaymantapas chay espiritukunaqa atinkumansi kausashaq runakunawan rimayta, wakin runakunaqa ruwankupunitaqmi chaytaqa. Ichaqa layqakunaq yanapayninwanmi chaytaqa ruwanku, chaymi chaytapas  “layqa ruwaykuna” nikullantaq. Chay “layqa ruway” nisqa simiqa farmakía ninmi griego rimaypiqa, chaytaq “drogawan imatapas ruway” ninanta nin. Ñaupa tiempopiqa drogakuqkus runakunaqa supaykunaq atiyninta chaskinankupaq, chhaynapi ima layqa ruwaytapas ruwanankupaq (Gál 5:20; Ap 21:8).

• Lepra.

  Chayqa aycha qarapi millay onqoymi. Bibliapi willasqan lepra onqoyqa manan kunan tiempopi lepra onqoy jinallachu karqan. Chay tiempopiqa runakunaman, wasikunaman, p’achakunaman iman chay onqoyqa jaykuq (Le 14:54, 55; Lu 5:12).

• Leptón.

  Leptonqa apostolkunaq tiemponpi llapa qolqemantapas aswan pisi valorniyoq qolqen karqan, chay qolqeqa cobremanta broncemanta ruwasqan karqan (Mr 12:42; Lu 21:2, willakuy).

• Levadura.

  Chayqa masa poqochina, ima ujanatapas poqochina iman, ñaupa tiempopiqa poqosqa masamantan juj chhikanta waqaychaqku chaywan wajmanta masata poqochinankupaq. Levadurataqa juchawan mana allin kaqwan iman Bibliapiqa tupanachikun. Chaymantapas ratu mana reparaylla imapas yapakusqanwanmi tupanachikullantaq (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).

• Leví, Leví runakuna.

  Leviqa karqan Jacobpa kinsa kaq wawanmi, mamantaq karqan Lea, paymantan jamurqan Leví aylluqa, paypa kinsantin churinkunamantan paqarirqan Leví ayllupi kaq kinsa t’aqakunaqa. Mayninpiqa Leví runakuna nispan nikuq chay ayllumanta kaq llapa runakunata, Aaronpa familian sacerdotekunatan ichaqa mana chhaynatachu nikuq, maynillanpin paykunataqa Leví runakuna nispa nikuq. Chay Leví aylluqa manan herenciata chaskirqanchu Diospa prometesqan jallp’apiqa, chaymi waj ayllukunaq herencia chaskisqanku ukhupi paykunaman qokurqan tawa chunka pusaqniyoq llaqtakunata (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).

• Leviatán.

  Chayqa unupi tiyaq animalmi kanman. Job 3:8; 41:1 textokunapiqa yaqapaschá cocodrilomanta otaq chhayna juj kallpasapa jatun animalmanta rimashan. Salmos 104:26 textopi rimasqan Leviatanqa yaqapaschá juj jatunkaray challwa karqan. Wakin textokunapiqa rijch’anachishallanmi, manan allintachu yachakun ima animalpunichus karqan chayta (Sl 74:14; Is 27:1).

• Líbano, Líbano orqo-orqo.

  Chayqa Líbano wichaypi jujnin orqo-orqon karqan, chay orqo-orqoqa kashan inti jaykuy ladopin. Kallantaqmi inti lloqsimuy ladopi orqo-orqopas chaytan nikun Antilíbano nispa. Chay iskaynin orqokuna chaupipin juj jatun wayq’o kashan, chay wayq’oqa allin jallp’akunayoqmi. Líbano orqo-orqoqa “mar Mediterráneo” nisqa lamar-qochamantapachan jamushan, wakin parteqa 1800 metro alton kashan, wakintaq 2100 metro alto kashan. Ñaupa tiempoqa chay Líbano wichaykunapin cedro sach’akuna munayta wiñaq (Dt 1:7; Sl 29:6; 92:12). Qhaway “Astawan yachanapaq B7” nisqata.

• Libraq pariente.

  Chay runaqa pariententan rantinan karqan otaq kacharichinan karqan esclavo kasqanmanta, rantinallantaqmi karqan jallp’antapas otaq herenciantapas (Le 25:25-27, 47-54). Costumbreman jinaqa libraq parienten wañupuq parientenpa esposanwan casarakunan karqan, chhaynapi wañupuqpa miraynin mana chinkananpaq (Rut 4:7-10).

• Libre runa, kacharichisqa runa.

  Roma llaqtapiqa “libre runa” nispaqa nikuq, pipas libre naceq runatan, chay llaqtapi tukuy imapaq derechoyoq runata. “Kacharichisqa runa” nispataq nikuq, esclavo kasqanmanta kacharisqa kaq runata. Wakinmi kacharisqa kaqku leypa nisqanman jina, chhayna kacharichisqa kaqkunaqqa imaymanapaqmi derechonku kaq, ichaqa manan derechonku kaqchu politicapi ima cargopi kanankupaqpas. Wakinmi ichaqa jujniraymanta kacharisqa kaqku, chaymi imaymanakunapaq mana derechonku kaqchu (1Co 7:22).

• Limpio, ch’uya.

  Bibliapiqa manan cuerpopi limpio kayllamantachu rimashan, rimashallantaqmi ch’uya kausayniyoq kanamanta, Dios serviyninchispipas limpio kanamanta ima. Arí, mana ima qhelliyoq kanamanta, ch’uyapuni kanamantan rimashan. Moisespa qelqasqan kamachikuyman jinaqa, Diospa ñaupanpi lliupi limpio kanapaq ch’uyanchakuymantan rimashan (Le 10:10; Sl 51:7; Lu 11:41; 1Co 6:11).

• Log.

  Chayqa karqan unu cosaskunata medinapaqmi, Bibliapi willasqan medidakunamantaqa chaymi aswan juch’uylla karqan. Judiokunaq Talmud nisqanman jinaqa 0,083 hin nisqawanmi tupan. Chhayna kaqtinqa juj log nisqaqa 0,31 litron (Le 14:10, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

LL

• Llaqta qhawaq.

  Llaqta qhawaqkunaqa tutapin mastaqa qhawaqku. Paykunan qhawaqku imapas imaynachus kashan, pipas ima mana allinpichus tarikushan chayta, imapas  kaqtintaq apuraylla willakamuqku. Paykunaqa llaqta muyuriq perqakunapi kaq torre patakunapin mastaqa kaqku chhaynapi allinta rikunankupaq, pipas jamushan chaypas karullapiraq kashatin rikunankupaq. Ejercitopipas kaqmi chay qhawaqkunaqa, paykunatan nikullaqtaq “guardia” nispa. Profetakunapas llaqta qhawaqkuna jinan karqanku. Paykunan Israel llaqtaman willaqku imakunachus jamushan chayta, imakunachus pasananña kashan chaytapas (2Re 9:20; Eze 3:17).

M

• Macedonia.

  Macedoniaqa Grecia nacionpa wichay ladonpin kasharqan. Alejandro Magno kamachikushaqtinmi chay llaqtaqa allin reqsisqa llaqtaman tukupurqan, manataqmi pipas atiparqanchu Roma llaqtaq atipasqan tiempokama. Apóstol Pablo Europa ladota visitanan tiempopaqqa Roma llaqtaq jujnin provincianmi chay llaqtaqa kasharqan, Pabloqa kinsa kutikaman chay provinciata visitarqan (Hch 16:9). Qhaway “Astawan yachanapaq B13” nisqata.

• Majalaj.

  Chaytaqa yaqapaschá musicapi churakuq. Salmos 53, 88 capitulokunaq umanpin chayqa rijurishan. Chayqa yaqapaschá hebreo rimaypi “pisi kallpayay” otaq “onqopuy” nisqa simikunawan tupan. Chhayna karqan chayqa yaqapaschá chayta churakuqtinqa llakikunapaq jina khuyayta tocana karqan. Chaypaq jinataqmi chay iskaynin capitulopas qelqasqa kashan.

• Makita churay.

  Ñaupa tiempopiqa pimanpas makitaqa churaqku imatapas ruwananpaq nombranankupaqmi. Makitan churallaqkutaq pitapas bendecinankupaq, pitapas qhaliyachinankupaq, santo espirituta pipas chaskinanpaqwan. Mayninpiqa manaraq sacrificiopi jaywashaspan animalkunamanpas makita churaqku (Éx 29:15; Nú 27:18; Hch 19:6; 1Ti 5:22).

• Malcan.

  Chayqa juj idolon karqan, yaqapaschá Mólek nisqa idolowanqa kaqlla kanman, chayqa Anmón runakunaq diosninmi karqan. Chay idolotan paykunaqa masta adoraqku (Sof 1:5). Qhaway MÓLEK nisqata.

• Maná.

  Chaytan Israel llaqta runakunaqa mijurqanku tawa chunka wata ch’inneqpi purishaspanku. Jehová Diosmi chaytaqa paykunaman qorqan. Chayqa sapa tutamantanmi sulla jina pampapi rijuriq, samana p’unchaymi ichaqa mana rijuriqchu. Chayta rikuspan Israel llaqta runakunaqa “¿imataq kayri?” nirqanku; chayqa “¿Man hu’?” ninmi hebreo rimaypiqa (Éx 16:13-15, 35). Wakin textokunapiqa “janaq pacha mijuna” (Sl 78:24), “janaq pacha t’anta” (Sl 105:40), “angelkunaq mijunan” ninmi (Sl 78:25). Jesuspas cuerponwanmi chay maná nisqata tupanachirqan (Jn 6:49, 50).

• Mana Levadurayoq T’anta Fiesta.

  Chay fiestaqa Israel llaqtapi kinsa jatun fiestakunamanta ñaupaq kaqmi karqan. Chay fiestaqa qallariq chunka pisqayoq p’unchay nisán killapin Pascua Fiesta pasayllata, qanchis p’unchaytaqmi chay fiestaqa kaqpas. Chay fiestapiqa mana levadurayoq t’antallatan mijunanku karqan, chhaynapi Egipto llaqtamanta lloqsimusqankuta yuyarinankupaq (Éx 23:15; Mr 14:1).

• Mana p’enqarikuspa juchallikuy.

  Griego rimaypiqa asélgueia ninmi. Chayta nispaqa Diospa kamachikuyninkunata despreciaspa, Diospa imachus nisqanta sarunchaspa mana p’enqarikuspa millay juchakuna ruwaymantan rimashan. Chayqa sinchi mana allin ruwaypunin, Diosta mana respetaymi, autoridadnintapas kamachikuyninkunatapas pisichaymi. Manan chayqa mayninpi imapipas pantaruyllachu (Gál 5:19; 2Pe 2:7).

• Mana tukukuq munakuy.

  Hebreo rimaypi jésedh nisqa simitan yaqa llapanpipas chhaynata t’ijrakun. Chay munakuyqa sonqomanta munakuymi, tukuy tiempo munakuymi. Chay munakuytaqa manan imapas ni pipas jark’anmanchu. Bibliaq willasqanman jinaqa Diosmi mastaqa runakunaman chhayna munakuyta rikuchin. Ichaqa juj runapas runamasinmanqa chhayna munakuytaqa rikuchillanmantaqmi (Éx 34:6; Rut 3:10).

• Manchay ñak’ariy.

  Griego rimaypi “ñak’ariy” nispaqa nishan ima mana allinpas kasqanwan sinchi sufriymantan. Jesusmi ichaqa rimarqan juj “manchay ñak’ariymanta”; paypa nisqan jina, chay ñak’ariy jinaqa manan jayk’aqpas karqanchu. Chay ñak’ariymi chayamurqan Jerusalén llaqtamanpas, chhayna ñak’ariyllataqmi chayamunqa llapa runakunamanpas. Chayqa kanqa Jesuspa sinchi lliflli kaywan jamunan tiempopin (Mt 24:21, 29-31). Chaymantapas, apóstol Pabloq nisqan jina, chay ñak’ariyqa Diospa chanin juicionmi, chaypin Diosqa payta “mana reqsiqkunamanta, Jesucristomanta allin willakuykunata mana kasukuqkunamantawan vengakunqa”. Apocalipsis 19 capitulopin Jesusta rikukun askha angelninkunantin “manchay phiña animalwan, jallp’a pacha reykunawan, ejercitonkunawan” ima guerra ruwaq rishaqta (2Te 1:6-8; Ap 19:11-21). Chay manchay ñak’ariytaqa “mana yupay  atina ancha askha” runakunan kausashaq pasanqaku (Ap 7:9, 14). Qhaway ARMAGEDÓN nisqata.

• Maqanakuna p’acha, armakuna.

  Soldadokunaq maqanakunanku p’achakunaqa kaykunan karqan: casco, qhasqo jark’ana, chumpi, canillera, jark’apakuna escudo ima (1Sa 31:9; Ef 6:13-17).

• Maskil.

  Chayqa Salmos qelqapin rijurishan chunka kinsayoq kutita, ichaqa manan allintachu yachakun ima ninchus chayta. Yaqapaschá “yuyaymananapaq poema” ninanta nishan. Wakin runakunaq nisqanman jinaqa yaqapaschá “allin yuyaywan serviy” ninanta nishan (2Cr 30:22; Sl 32:uma).

• Maywisqa ofrenda.

  Chay ofrendata jaywakushaqtinqa yaqapaschá sacerdote ofrenda jaywaqpa makinman makinta churaq jinaspa pañaman lloq’eman maywiq. Chaymantapas yaqapaschá sacerdote kikin chay ofrendata jap’iq jinaspa maywiq. Chayta ruwakusqanmi rikuchiq chay sacrificioqa Jehová Diosman jaywakusqanta (Le 7:30).

• Mecha jap’ina.

  Chayqa qorimantan ruwasqa karqan, yaqapaschá alicate jina kanman karqan. Chaywanmi yupaychana karpapipas templopipas mecheroq ninanta wañuchiqku (Éx 37:23).

• Mecha wañuchina.

  Chayqa qorimantan ruwasqa karqan, yaqapaschá tijera jina kanman karqan. Chaywanmi yupaychana karpapipas templopipas mecheroq mechankunata k’utuchiqku (2Re 25:14).

• Media, Media runa.

  Chay runakunaqa Jafetpa wawan Madaimantan jamurqanku, paykunaqa Irán ladopi kaq orqo-orqopin tiyarqanku, chaytan qhepaman “Media nación” nispa reqsikurqan. Media runakunaqa Babilonia runakunawanmi rimanakurqanku Asiria nacionman phawaykunankupaq. Chay tiempopaqqa Persia provinciaqa Media runakunaq makinpin kasharqan. Chaymantan ichaqa paykuna contra Ciro jatarirqan, jinan Media runakunaqa payman, chay Persia provinciaman juñukurqanku, jinaspa medopersa nisqa jatun nacionta paqarichirqanku. Chay qhepamantaq 539 watapi manaraq Jesús jamushaqtin Babiloniata atiparqanku. 33 watapi Pentecostés Fiestapiqa Media runakunapas Jerusalenpin kasharqanku (Da 5:28, 31; Hch 2:9). Qhaway “Astawan yachanapaq B9” nisqata.

• Medinapaq carrizo.

  Chay carrizoqa soqta codo sayayniyoqmi karqan. Codopi medisqaqa 2,67 metrosmi karqan, jatun codopi medisqataq 3,11 metros karqan (Eze 40:3, 5; Ap 11:1). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Merodac.

  Chayqa Babilonia runakunaq diosninmi karqan. Chay diostan Babilonia runakunaqa masta adoraqku, chay diostaqa Marduk sutiwanmi reqsikullaqtaq. Babiloniapi kamachikuq Hammurabi reymi Babilonia llaqtata kamachikunan llaqtaman tukuchispa chay diosta juj dioskunamanta aswan jatunman allin reqsisqaman tukuchirqan. Chay diosmi Babiloniapi llapa dioskunamanta umapi kasharqan. Qhepa tiempomanqa Belu nisqa sutiwanmi sutinta cambiarqanku, chay sutiqa “dueño” ninantan nin. Chaymantataq Bel nisqa sutiwan reqsisqa karqan (Jer 50:2).

• Mesías.

  Mesías simiqa hebreo rimaypi “ajllasqa” ninantan nin. Chaytan griego rimaypi nikun Cristo nispa (Da 9:25; Jn 1:41).

• Mijtan.

  Chayqa wakin Salmos qelqaq umanpin rijurin, llapanpiqa soqta kutitan rijurin (Sl 16, 56-60). Manan allintachu yachakun imaninanchus chay simi chayta, ichaqa yaqapaschá “qelqasqa” ninanta nin.

• Milagro.

  Chhaynatan nikun imatapas ancha admiray ruwayta, imatapas runaq mana aypay atisqan atiywan ruwayta. Bibliaqa milagrokunamanta rimaspaqa “señalkuna”, “may admiranapaq ruwaykuna”, “atiywan ruwaykuna” nispa iman nin (Éx 4:21; Hch 4:22; Heb 2:4).

• Milcom.

  Chayqa Anmón runakunaq diosninmi karqan. Yaqapaschá kaqlla karqan Mólek dioswanqa (1Re 11:5, 7). Gobiernanan watakuna tukupushaqtinmi Salomonqa chay yanqa diospaq yupaychana patakunata ruwapurqan. Qhaway MÓLEK nisqata.

• Milla.

  Chayqa juj medidan, griego rimay librokunapiqa Mateo 5:41 textollapin rijurin. Chaypiqa yaqapaschá Roma runakunaq juj milla nisqankumanta rimashan, chayqa karqan 1479,5 metron. Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Millakuna kaq.

  Bibliapiqa imakunachus mana Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinachu limpio kashan chaykunatan astawanqa “millakuna kaq” nikun. Chhaynatan nikullantaq qhelli cuerpoyoq kaqkunata, ima mana allin ruwaykunatapas (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Hch 10:14; Ef 5:5). Qhaway LIMPIO nisqata.

• Millay kaq.

  Chhaynatan “Saqra” nisqa Satanasta nikun, payqa Diospa contrapi kamachikuyninkuna contrapi iman kashan (Mt 6:13; 1Jn 5:19, willakuy).

• Millay onqoy.

  Usqhaylla llaqtantinmanpas mast’arikuq onqoytan wañuchiq onqoytan  chhaynata nikuq. Bibliapiqa Diospa castigonmantan astawanqa rimashan (Jer 24:10; Eze 38:22, 23).

• Mina.

  Chayqa pesanan karqan qolqetaqmi karqanpas. Imaymanata maskhaqkunaq tarisqankuman jinaqa mina nisqan tupaq 50 siclos nisqawan, juj siclotaq pesaq 11,4 gramosta. Chhayna kaqtinqa hebreo rimay librokunapiqa juj mina nisqaqa 570 gramostan pesaq. Kallarqanpastaqchá kamachikuqkunaq jap’isqanku minapas, imaynan codo nisqawanpas karqan jina. Griego rimaypi librokunaman jinaqa mina nisqaqa 100 dracma nisqawanmi tuparqan pesaqtaq 340 gramosta. Talento nisqaqa 60 mina nisqawanmi tupaq (Esd 2:69; Lu 19:13, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Mini.

  Chayqa awanapaq q’aytukunan karqan, chay q’aytukunataqa allwisqa q’aytukunaq patanta ukhunta iman pasachiqku (Le 13:59).

• Mirra.

  Chayqa Commiphora nisqa sach’akunaq weqenmi karqan, sumaqtan q’apaqpas. Mirrataqa churaqkun “ch’uya” nisqa aceitemanpas. Chay mirrawanmi runakunaqa p’achankutapas puñunankutapas sumaqllataña q’apachiqku. Perfumenkumanpas qhaqokunanku aceitemanpas churaqkun chaytaqa, chayta vinowan tupachiqtinkun ichaqa droga jina kapuq. Mirrawanmi wañupuqkunaq cuerpontapas jawiqku (Éx 30:23; Pr 7:17; Jn 19:39).

• Moisespa chaskisqan kamachikuy.

  Diosmi Israel llaqtaman imaymana kamachikuykunata qorqan. 1513 watapin manaraq Jesús jamushaqtin Moiseswan chayta qochirqan, chaymi chay kamachikuy simitaqa “Moisespa chaskisqan kamachikuy” nispa nikun. Bibliapi ñaupaq pisqa librokunatan “kamachikuy simi” nispa nikun (Jos 23:6; Lu 24:44).

• Mólek.

  Chayqa Anmón runakunaq diosninmi karqan. Yaqapaschá chay diosllataq kanman karqan Malcanpas, Milcompas, Molocpas. Molekqa manapaschá sutinpunichu karqan, aswanpas chhaynatapaschá sutiyaqku. Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa pipas chay idoloman wawanta sacrificiopi jaywaqqa wañuchisqan kanan karqan (Le 20:2; Jer 32:35; Hch 7:43).

• Molino rumi.

  Chay rumiqa p’alta muyu rumin karqan, chaytan muyuchiqku juj p’alta rumi patallapitaq. Bibliaq qelqakusqan tiempokunapiqa karanmi warmikuna kutananpaq jina molino rumi, chaywanmi warmikunaqa sapa p’unchay jak’uta kutakuqku t’antata ruwanankupaq, chhaynapi familiankuta mijuchinankupaq; chaymi Moisespa chaskisqan kamachikuypiqa prohibisqa kasharqan chay molino rumita prendapi apayqa. Kallarqantaqmi juj jatun molino rumikunapas, chay rumikunataqa animalkunan muyuchiqku (Dt 24:6; Mr 9:42).

• Moqo.

  Hebreo rimaypiqa Miló ninmi, chayqa junt’achiy nisqa rimaymantan jamun. Septuaginta nisqa qelqaqa “allin perqasqa llaqta” nispan chaytaqa t’ijran. Manan allintachu yachakun imaninanpunichus chay simi chayta. Ichaqa yaqapaschá chhaynata nikun Davidpa Llaqtan nisqa imaynachus kasqanta otaq maypichus ruwasqa kasqanta (2Sa 5:9; 1Re 11:27).

• Mosoq killa.

  Judiokunaqa sapa killa qallariytan niqku “mosoq killa” nispa, chay p’unchaypin paykunaqa juñukuspanku sumaqta mijuqku, sacrificiokunatapas jaywaqku. Qhepamantaq chayqa juj fiesta p’unchay kapurqan, chay p’unchayqa manan pipas llank’aqchu (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).

• Mujlaben.

  Chayqa rijurin Salmos 9 capituloq umanpin. Chayqa “churiq wañupusqanmanta” ninantan nin. Wakin runakunaq nisqanman jinaqa yaqapaschá chayqa karqan chay salmo takiq sutin. Chaymantapas yaqapaschá karqan chay salmo takita imayna tocaywanchus qallarinapaq.

N

• Nardo jawina.

  Chay jawinaqa sumaq q’apaq ancha valorniyoq puka aceiten karqan, chaytan orqoqku nardo nisqa sach’amanta. Chay sumaq q’apaq jawina ancha valeq kasqanraykun mayninqa menosta valeq q’apaq aceitekunawan tupachiqku, mayninqa juj jawinakunatan nardo jawinamanta pasachiqku. Jesusman jich’aykusqanku jawinan ichaqa “mana imawan tupachisqa sumaq q’apaq nardo jawina” karqan, chaytan nin Marcospas Juanpas (Mr 14:3; Jn 12:3).

• Nazareo.

  Chay simiqa hebreo rimaypi “t’aqasqa”, “qosqa”, “sapaqchasqa” nisqamantan jamun. Iskay clasen karqan nazareo nisqa runakunaqa, wakinqa paykunallamantan Diospaq t’aqasqa kanankupaq promesata ruwaqku, wakintan ichaqa Dios kikin t’aqaq. Warmipas qharipas atillankumanmi karqan juj tiempopaq chay promesa ruwayta. Pipas chay promesa ruwaqqa kay kinsa ruwaykunatan astawanqa mana ruwananchu karqan: Manan ima machachikuq ujanatapas ni uvasmanta ima ruwasqatapas ujananchu ni mijunanchu karqan, manan chujchanta rutuchikunanchu karqan, manan wañusqa cuerpotapas llamiykunanchu karqan. Jehová Diospa ajllasqankunaqa wañunanku p’unchaykaman nazareo nisqa  kananku karqan, paymi imakunatas ruwananku karqan imakunatataqsi mana chaytapas niq (Nú 6:2-7; Jue 13:5).

• Nazaret llaqtayoq.

  Chhaynatan Jesusta niqku Nazaret llaqtamanta kasqanrayku. Nazaret nisqa simiqa hebreo rimaypi “ch’ijchi” ninantan nin, chhaynatan nin Isaías 11:1 textopipas. Jesuspa discipulonkunatapas “Nazaret llaqtayoq Jesuspa t’aqanmanta kaqkuna” nispan niqku (Mt 2:23; Hch 24:5).

• Nefilim.

  Chaykunaqa parten ángel parten runan karqanku, sinchi millaykunataqmi karqankupas. Manaraq kay pachata sinchi para millp’ushaqtinmi wakin angelkuna runaman tukuspa kay pachaman jaykumurqanku jinaspa kay pacha warmikunawan karqanku, paykunaq churinkunan karqan chay nefilim runakunaqa (Gé 6:4).

• Nehiloj.

  Chayqa Salmos pisqa capituloq umanpin rijurin. Manan allintachu yachakun ima ninanchus chayta. Wakinqa juj tocana kananpaqmi piensanku, chay simitan tupanachinku hebreo rimaypi jalíl nisqa simiwan, chayqa “flauta” ninantan nin. Chaymantapas yaqapaschá chayqa imayna tocanamanta rimashallanmantaq.

• Netineo runa.

  Chay runakunaqa Diospa wasinpin llank’aqku, manataqmi Israel runakunachu karqanku. Hebreo rimaypiqa “entregasqa runakuna” ninantan chayqa nin, chaymi rikuchin imaynan paykunaqa Diospa wasinpi servinankupaq entregasqa karqanku chayta. Chay runakunamanta wakinqa yaqapaschá Gabaón runakuna karqanku, paykunatan Josueqa “churarqan llant’a pallaqta unu apamuqtawan. Chaytan ruwananku karqan Jehová Diospa llaqtanpaq altarninpaqwan” (Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2; Esd 8:17).

• Nina rauray qocha.

  Chay qochaqa juj rijch’anachiyllan, chaytan nikullantaq “iskay kaq wañuy” nispa. Chaymanmi wijch’uykusqa kanqaku juchankumanta mana pesapakuq runakuna, chayllamantaqmi wijch’uykusqa kanqaku Saqrapas, wañuypas, Sepulturapas (Hades). Saqratapas, wañuytapas, Sepulturatapas manan ninaqa ruphayta atinmanchu, chhaynaqa manan chay qochaqa cheqaq qochachu ni wiñaypaq ñak’arina qochapaschu, aswanpas juj rijch’anachiyllan otaq comparacionllan, chaytan rijch’anachikun wiñaypaq chinkapuywan (Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8).

• Nisán.

  Babiloniamanta lloqsimpusqanku qhepamanmi judiokunaqa chhaynata suticharqanku abib killata. Diosta servinankupaq ruwasqa almanaqueman jinaqa chay killan ñaupaq killa karqan, juj almanaqueman jinan ichaqa qanchis kaq killa chayqa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan marzo killamanta kuskan abril killakaman tupan (Ne 2:1). Judiokunaqa chunka tawayoq p’unchay nisán killapin Pascua Fiestata ruwaqku, chay p’unchayllapitaqmi Jesucristopas kamachikurqan wañusqan p’unchayta yuyarinapaq (Lu 22:15, 19, 20). Chay p’unchayllapitaqmi k’aspipipas wañuchirqanku (Lu 23:44-46). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

Ñ

• Ñakay.

  Ñakayqa pipas imapas mana allinpi tarikunanpaq imatapas niymi, ima nispapas amenazaymi. Chayqa manan kaqchu ima qhelli rimaywanpas ni sinchi phiñasqa rimaywanpas. Pitapas imatapas Dios kikin ñakaq paypa kamachisqan runapas ñakaq chayqa, profecian chay ñakayqa kapuq (Gé 12:3; Nú 22:12; Gál 3:10).

• Ñak’arina k’aspi.

  Chayqa griego rimaypi staurós nisqa simimantan jamun, chaytaq “sayaq k’aspi” otaq “poste” ninantan nin, chhayna k’aspipin Jesuspas wañuchisqa karqan, manan cruzpichu. Chaymantapas chay staurós nisqa simiqa manapunin maypipas “cruz” nispaqa t’ijrakunmanchu, aswanmi cruztaqa Diosta mana reqsiq runakuna adoranankupaq usaqku, manaraq Jesús kay pachaman jamushaqtinraqmi chaytaqa ña ruwaqkuña. Staurós nispan nikullantaq Jesuspa discipulonkuna ñak’arinankumanta, sufrinankumanta, p’enqay rikusqa kanankumantawan rimaspa, chaymi chay griego simitaqa “ñak’arina k’aspi” nispa t’ijrakun (Mt 16:24; Heb 12:2). Qhaway K’ASPI nisqata.

• Ñan.

  Bibliapi “ñan” nispaqa imaynachus kausanamanta, Diospa ñaupanpi imaynachus purinamantan rimashan. Jesuspi iñiymanta rimaspapas “Señorpa ñannin” nispan niqku. Chaytaqa niqku Jesusta qatikuqkuna Jesuspi iñisqankuman jina paypa ejemplonman jina kausasqankuraykun (Hch 19:9).

• Ñaupaq ruru.

  Chayqa ñaupaq oqarisqanku mijuymi karqan, ichaqa manan chayllachu ñaupaq ruruqa karqan. Jehová Diosmi Israel runakunata kamachirqan phiwi wawankuta ñaupaq ruruta jina payman jaywanankupaq. Jaywanankun karqan ñaupaq wachay uywakunatapas, ñaupaq oqarisqanku mijuykunatapas. Chaykunataqa jaywaqku Mana Levadurayoq T’anta Fiestapi, Pentecostés Fiestapi iman. Cristotapas janaq pachapaq ajllasqa discipulonkunatapas ñaupaq  ruru nikullantaqmi (1Co 15:23; Nú 15:21; Pr 3:9; Ap 14:4).

• Ñaupaqmantaña yachay.

  Griego rimaypiqa prógnōsis ninmi (pro simiqa “ñaupaq” ninanmi, gnṓsis simitaq “yachay” ninan) (Hch 2:23; 1Pe 1:2). Chhaynatan nikun manaraq imapas kashaqtin otaq manaraq imapas pasashaqtin. Bibliapiqa Jehová Dioswan imachus ruway munasqanpiwanmi tupan astawanqa.

O

• Omer.

  Chayqa karqan ch’aki mijuykunata medinapaqmi, chaymanmi jaykuq 2,2 litros otaq efá tupunaq chunka kaq partenman jaykuq (Éx 16:16, 18). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Ónice.

  Chayqa juj munay rumin, ágata nisqa rumikuna jina, calcedonia rumiman rijch’akuq. Chaymantapas chay rumiqa color-colormi, yuraq, yana, oqe, puka, q’omer, uspha color iman. Chhayna rumiwanmi uma sacerdoteq p’achanman churakurqan (Éx 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16).

P

• Pacha paqariy ch’aska.

  Chaytaqa “pacha illarimuy ch’aska” nikullantaqmi. Chay ch’askan inti lloqsimuy ladopi rijurin illarimunanña kashaqtin, “p’unchayamunqañan” nispapas willashanman jinaraq (Ap 22:16; 2Pe 1:19).

• Pakakuna llaqta.

  Chay llaqtaqa Leví runakunaq llaqtanmi karqan, chaymanmi ayqekunan karqan pipas runamasinta mana yuyaypichu wañuchiqqa, chhaynapi yawarmanta vengakuq ama payta wañuchinanpaq. Prometesqa jallp’apiqa soqta llaqtakunan pakakuna llaqtakunaqa karqan. Moisesmi nirqan mayqen llaqtakunachus kanan karqan chayta, qhepamantaq Josueñataq Diospa yuyaychasqan kaspa chayta nirqan. Pi runa wañuchiqpas chay llaqtaman chayaspaqa llaqta punkupi kaq kuraq runakunamanmi willakunan karqan imachus pasarqan chayta, paykunataq sumaqta chaskinanku karqan. Chay runa qonqaychus runamasinta wañuchirqan icha yuyaypichus wañuchirqan chayta yachakunanpaqqa may llaqtapichus chay pasarqan chaypin juzgasqa kanan karqan. Chay juiciopichus “mana juchayoqmi” ninkuman karqan chayqa maypichus pakakushan chay llaqtamanmi kutipunan karqan. Chay llaqtaq linderonmanta mana lloqsispan chay llaqtallapi qhepakunan karqan uma sacerdote wañupunankama (Nú 35:6, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8).

• Pakasqa ch’uya yachay.

  Chayqa Dios imachus munasqanmanta mana llapamanchu willasqan yachaymi, payqa tiempollanpin chay yachayta pikunachus yachananta munan chaykunaman willan (Mr 4:11; Col 1:26).

• Pallapakuy.

  Pallapaytaqa “qhellapay” nikullantaqmi. Chajrapi ima mijuypas urmasqanta pipas saqesqanta iman juj runa pallapaqpas qhellapaqpas. Moisespa chaskisqan kamachikuy simipi nisqanman jinaqa, chajrataqa manan llapantachu cantonkunantinta cosechananku karqan. Uvastapas aceitunatapas manan llapantachu pallananku karqan. Chaykunaqa wajchakunapaq, mana imayoqkunapaq, juj llaqtayoqkunapaq, mana taytayoqkunapaq, viudakunapaq iman kanan karqan; Diosmi paykunaman chayta qorqan. Paykunan chay puchuqkunataqa pallakunanku karqan, paykunan qhellakapunanku karqan (Rut 2:7).

• Papiro.

  Papiroqa t’otora jinan, unullapin wiñan. Chaywanmi runakunaqa ruwaqku canastakunata, juj serviciokunata, canowakunata ima. Chaymantapas chay papiromantan ruwaqku papelman rijch’akuq rollokunata chaypi imatapas qelqanankupaq (Éx 2:3).

• Paraíso.

  Paraisoqa juj munay huerta jinan, munay parque jinan. Adanpaq Evapaq Jehová Diospa ruwasqan Edén huertaqa munayllañan karqan. Jesusta wañuchishaqtinku paywan kuska warkusqa mana allin ruwaq runaman Jesuspa nisqan jina kay pachaqa paraisomanmi tukupunqa. 2 Corintios 12:4 textopin jamuq tiempopi paraisomanta rimashan, Apocalipsis 2:7 textopitaq janaq pacha paraisomanta rimashan (Can 4:13; Lu 23:43).

• Pascua Fiesta.

  Chay fiestataqa chunka tawayoq p’unchay abib killapin ruwaqku, chay killan qhepaman nisán nisqa kapurqan. Chaytaqa ruwaqku Israel llaqta runakuna Egiptomanta lloqsimpusqankuta yuyarinankupaqmi. Chay fiestapaqqa corderota otaq cabratan ñak’aqku, jinaspa kankaqku, chaytataq jaya qorakunatawan mana levadurayoq t’antatawan kuskata mijuqku (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).

• Patio.

  Bibliapiqa Diospa karpanta muyuriq kancha ukhutan “patio” nispa nikun, chay ukhupin kasharqan sacrificiokunata ruphachina altarqa (qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata). Templota muyuriq kancha ukhutapas “patio” nispan nikullantaq, chayllapitaqmi kasharqan sacrificiokuna ruphachina altarpas (qhaway “Astawan yachanapaq B8” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B11” nisqata). Chaymantapas “patio” nispan nikullantaq wasipi patiokunata, palaciokunapi kaq  patiokunatapas (Éx 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Est 4:11; Mt 26:3).

• Pentecostés Fiesta.

  Chay fiestaqa Jerusalén llaqtapin aparikuq, chaymantapas chay fiestaqa kinsa jatun fiestakunamanta jujnin kaqmi karqan, llapa qharikunataqmi chay fiestamanqa rinanku karqan. Pentecostés nisqaqa “pisqa chunka kaq p’unchay” ninantan nin. Hebreo rimay librokunapiqa Cosecha Fiesta, Semanakuna Fiesta nispan chay fiestata nin. Chay fiestata ruwanapaqqa chunka soqtayoq p’unchay nisán killamantan pisqa chunka p’unchayta yupaqku, chhaynapi ima p’unchaymanchus tupan chay p’unchaypi fiestata ruwanankupaq (Éx 23:16; 34:22; Hch 2:1).

• Persia, Persia runa.

  Chayqa juj nacionmi karqan, Persia runakunaqa Media runakunawan jujllachasqan karqanku, paykunamanta rimaspaqa iskayninmantapunin maypipas riman. Qallariypiqa Persia runakunaqa kunan tiempo Irán nacionpaq uray ladonpi inti jaykuy ladoneqpin tiyarqanku. Ciroq kamachikusqan tiempopin ichaqa Media runakunatawan kamachipurqanku, chaywanpas iskaynin nacionkunan kuskamanta kamachikurqanku. (Wakin yachaq runakunaq nisqanman jinaqa chay Ciroq taytanqa Persia nacionmantas kanman karqan, mamantaq Media nacionmanta). 539 watapin manaraq Jesús jamushaqtin, Ciroqa Babilonia nacionta atipapurqan jinaspa judío runakunata kacharipurqan llaqtankuman kutinankupaq. Persia nacionqa jatunmanpunin tukupurqan, paykunaq jallp’ankuqa karqan inti lloqsimuy ladopi Indo nisqa mayumanta inti jaykuy ladopi Egeo nisqa lamar-qochakaman. 331 watapin ichaqa manaraq Jesús jamushaqtin Alejandro Magno Persia runakunata atiparqan, chay tiempokaman judío runakunapas Persia runakunaq makinpi kasharqan. Persia nación imaynapi tarikunantaqa ñan profeta Danielqa willarqanña. Chaymantapas chay nacionmantaqa willashanmi Esdras libropi, Nehemías libropi, Ester libropipas (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20). Qhaway “Astawan yachanapaq B9” nisqata.

• Pim.

  Chayqa juj medidan karqan, chayman jinan Filistea runakunaqa cobraqku Israel runakunaq imankutapas filochasqankumanta. Israelpi ñaupa tiempo raqaykunata estudiaq runakunan rumichakunata pim nisqa letrayoqta tarisqaku, chaykunaqa sapankapas 7,8 gramosta jinan pesasqa, chayqa yaqapaschá karqan 0,67 siclo qolqe (1Sa 13:20, 21). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Plantakunapi onqoy.

  Chhaynatan nikun plantakunaman jaykuq imaymana onqoykunata. Bibliapi willasqan onqoyqa yaqapaschá kanman karqan roya onqoy (Puccinia graminis) (1Re 8:37).

• Prefecto.

  Prefectokunaqa Babiloniapi autoridadkunan karqanku, ichaqa manan jatun umalliqwan igualchu karqanku. Bibliaq willasqanman jinaqa prefecto kaqkunaqa kamachiqkun Babiloniapi yachayniyoq runakunata. Media nacionmanta Darío kamachikushaqtinpas karqanmi prefectokunaqa (Da 2:48; 6:7).

• Prenda.

  Pipas imatapas manuspaqa otaq mañakuspaqa imatapas saqeqmi pagota jina, chaywanmi rikuchiq pagapunanpuni kasqanta, chaytan nikuq prenda nispa. Moisespa chaskisqan kamachikuypiqa karqanmi chaykunamanta rimaq ley, chhaynapi wajchakunapas mana piniyoqkunapas ama mana imantin qhepakunankupaq (Éx 22:26; Am 2:8).

• Profecía.

  “Profecía” nispaqa nikun imaynachus Diospa munaynin kanqa chaymanta Diospa willachisqantan. Juj profecian kanman Diosmanta jamuq juj yachachikuy, juj kamachikuy, imamantapas Diospa juchachasqan willakuy, imaynachus qhepa tiempoman imapas kanqa chaymanta willakuy ima (Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).

• Profeta.

  Profetaqa Diospa imachus ruway munasqanta willaq runan. Paykunaqa Diospa sutinpin rimaqku, ichaqa manan imakunachus pasanqa chaykunallatachu willaqku, aswanpas Diospa imachus yachachisqanta, kamachisqanta, juiciokuna ruwasqanta iman willaqku. (Am 3:7; 2Pe 1:21).

• Profetakunaq qelqasqan.

  Chhaynatan nikuq hebreo rimaypi librokunamanta juj kaq partenta. Judiokunaqa hebreo rimaypi librokunatan kinsaman t’aqaqku, chaykunan: Moisespa chaskisqan kamachikuy simi, profetakunaq qelqasqan, Salmos qelqakuna ima. Profetakunaq qelqasqan nisqa partepin kasharqan profetakunaq qelqasqan hebreo rimaypi librokuna, Josué libromanta Reyes librokamapas chaypin kasharqan (Lu 24:44; Jn 6:45; Hch 26:27). Ichaqa, “kamachikuy simipas profetakunaq qelqasqanpas” nispaqa llapan hebreo rimaypi librokunamantan rimashan (Mt 7:12; 22:40).

• Promesa ruway, prometekuy.

  Diosmanqa prometekuqku juj ofrendata jaywanankupaq, juj ruwayta aparinankupaq iman. Mayninpiqa ima ruwaytapas mana ruwanankupaqmi prometekuqku. Promesa ruwayqa juramento ruway jinan karqan (Nú 6:2; Ec 5:4; Mt 5:33).

•  Promesa ruway ofrenda.

  Chay ofrendataqa promesa ruwasqankuwan kuskatan jaywaqku, sapankataqmi chaytaqa sonqonman jina ruwaq (Le 23:38; 1Sa 1:21).

• Provinciapi kamachikuq.

  Chay kamachikuqqa Roma llaqtapi kamachikuqkunatan kasukunan karqan. Atiranmi kamachisqan runakunata juzgayta, soldadokunata kamachiytapas. Roma llaqtapi kamachikuqkunataña kasukunan karqan chaypas, kamachisqan provinciapiqa paymi aswan jatun autoridad karqan (Hch 13:7; 18:12).

• Purim.

  Chayqa juj fiestan karqan, sapa watanmi yuyariqku chunka tawayoq jinallataq chunka pisqayoq p’uchay adar killapi. Chay p’unchaykunan yuyariqku imaynas judío runakunaqa ch’usaqman tukuchisqa kaymanta librasqa karqanku chayta, chayqa pasarqan reina Esterpa tiemponpin. Purím nisqa simiqa “suerte” ninantan nin, ichaqa chay simiqa manan hebreo rimaymantachu jamun. Amanmi pur nisqata wijch’urqan jayk’aqchus judío runakuna ch’usaqman tukuchisqa kananku karqan chayta yachanankupaq, chayraykun chay fiestataqa Purim nispa suticharqanku (Est 3:7; 9:26).

PH

• Phiwi.

  “Phiwi” nispaqa nikun taytaq kuraq churintan. Ñaupa tiempopiqa allin respetasqan kaqku kuraq wawakunaqa; papan wañupuqtinpas paytan familiapi umalli kananpaq churaqku. Jesuspas Jehová Diospa kuraq wawanmi, chaymantapas paymi tukuy imamantapas ñaupaqta kamasqa karqan, paymi wañusqakunamanta phiwi kaqpas (Gé 25:33; Éx 11:5; Col 1:15; Ap 1:5).

Q

• Qara p’uyñu.

  Chayqa uywakunaq qaranmantan ruwasqa karqan, wakinmi ruwaqku cabra qaramanta, wakintaq oveja qaramanta; chaykunapin vinotapas unutapas waqaychaqku. Mana poqosqa vinotaqa mosoq odrekunamanmi churaqku, chhaynapi vino poqoqtin mana phatananpaq, mauk’a odrekunamanchus churankuman karqan chayqa, ratullan phatapunman karqan (Jos 9:4; Mt 9:17).

• Qelqa k’uyu.

  Ñaupa tiempopiqa uywa qarapi papiro planta mast’asqapi iman imatapas qelqaqku, chaytataq k’aspichakunaman k’uyuqku, chaytan “qelqa k’uyu” niqku. Diospa simin qelqakusqan tiempopiqa chaykunapin imatapas qelqaqku, chaymi Diospa siminpas chhayna qelqa k’uyukunapi qelqasqa karqan, chhayna k’uyukunamantaqmi copiaspapas copiaqku (Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13).

• Qelqana qara.

  Chay qaraqa chaypi imatapas qelqanapaq jinan preparasqa karqan, chhayna qarakunapin Diospa siminpas qelqasqa karqan, chaykunaqa aswan unaytan aguantaq papiromantaqa. Chay qarakunaqa oveja qaramanta, cabra qaramanta, waka qaramanta iman ruwasqa karqan. Apóstol Pabloq mañakusqan qelqakunaqa yaqapaschá hebreo rimay librokunamanta wakin karqan. Kachi qochapi tarisqanku qelqakunapas wakinqa qarapi qelqasqan kasqa (2Ti 4:13).

• Querubinkuna.

  Chay angelkunaqa allin puestoyoq angelkunan kanku, ancha allin llank’aykunatataqmi ruwankupas. Paykunaqa manan kaqllachu kanku serafín angelkunawanqa (Gé 3:24; Éx 25:20; Is 37:16; Heb 9:5).

QH

• Qhari kay qaracha kuchuchikuy.

  Chayta ruwanankupaqmi Dios kamachirqan Abrahanta llapa miraynin runakunatawan, cristianokunaqa manan kamachisqachu kashanku chayta ruwanankupaqqa. Bibliapi wakin partekunapiqa ejemplo jinallan rijch’anachiy jinallan rijurin chayqa (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).

• Qhasqa tela.

  Chay telamantan ruwaqku costalkunata bolsakunata ima, chaypin mijuykunatapas waqaychaqku. Chay telataqa cabraq pelonmantan mastaqa ruwaqku, chay telawan churakuspan runakunaqa ima llakikuymantapas khuyayta waqaqku (Gé 37:34; Lu 10:13).

• Qhasqo ch’uspa.

  Chay ch’uspaqa ancha valeq munay rumikunawan t’ipasqan kasharqan, chaytan uma sacerdoteqa qhasqonman churakuq ch’uya cuartoman jaykunanpaq. Chaytan nikullaqtaq “Dios tapuna ch’uspa” nispa, chaypin kasharqan Diosta tapuna Urimpas Tumimpas. Chaykunawanmi yachakuq imatachus Dios munan chayta (Éx 28:15-30). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata.

• Qhelli.

  Bibliapi qhelli nispaqa nishan pipas cuerponpi qhelli kaqmanta, pipas mana Diospa kamachisqanman jinachu kausaqmanta iman. Chaymantapas chhaynatan nikullantaq imapas mana Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinachu kaqta (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1, willakuy; Hch 10:14; Ef 5:5). Qhaway LIMPIO, CH’UYA nisqata.

• Qhelli jucha.

  Griego rimaypiqa pornéia ninmi. Bibliapi chayta nispaqa nishan Diospa prohibisqan imaymana qhelli ruwaykunatan. Wakinmi kanman: jujwan pantay, qolqerayku  piwanpas puñuy, mana casarasqa kashaspa warmiwanpas otaq qhariwanpas puñuy, qharipura otaq warmipura puñuy, ima animalwanpas qhelli juchakunata ruway ima. Apocalipsis libropiqa jatun Babilonia nisqatan ramera warmiwan tupanachikushan, munayniyoq qolqeyoq kananpaq kay pacha gobiernokunawan purisqanrayku (Ap 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Qhaway RAMERA WARMI, QHELLI KAUSAYPI PURIQ nisqata.

Q’

• Q’opa.

  Kaypiqa trigotapas cebadatapas erakuqtin chaymanta lloqsiq q’opamantan rimashan. Bibliapiqa chay q’opawanmi tupachikun imapas mana valeq kaqta (Sl 1:4; Job 21:18; Mt 3:12).

R

• Rabí, raboni.

  Chayqa “yachachikuq” ninantan nin. Manaraq Jesús naceshaqtinmi chay palabrataqa rimakullaqtaq “jatun kaqníy”, “ancha allin kaqníy” nispa jujkunata ninankupaq. Chhayna ninatan munaqku allin yachaqkuna kamachikuy simi yachachiqkuna ima (Mt 23:6, 7, willakuy; Jn 1:38; 20:16).

• Rahab.

  Chay sutiqa rijurinmi Job, Salmos, Isaías librokunapipas ichaqa manan Josué libropi rimasqan warmimantachu rimashan, aswanpas rijch’anachiyllan chaykunaqa. Job libropiqa lamar-qochapi manchay jatun animalmantan rimashan, wakin textokunapitaq chay animalta Egipto nacionwan tupanachishan (Job 9:13; Sl 87:4; Is 30:7; 51:9, 10).

• Ramera warmi, qhelli kausaypi puriq.

  Ramera warmiqa, qhelli kausaypi puriqqa qolqeraykun piwanpas puñullan. Chay qhelli kausaytan griego rimaypi pórnē nin, chayqa “vendey” nisqa simimantan jamun. Warmikunan astawanqa chhayna millay kausaypi puriqku, ichaqa qharikunamantawanmi Bibliapiqa rimashan. Moisespa chaskisqan kamachikuy simipiqa prohibisqan karqan chay ruwayqa, chaymi chhayna formapi ganasqa qolqetaqa mana churanankuchu karqan Jehová Diospa karpanpi donación churanamanqa. Pantasqa religionkunapin ichaqa chhayna qhelli kausaq runakunata idolokuna adorananku wasikunaman churaqku, chhaynapi chay wasipaq qolqeta juñunankupaq (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24). Chaymantapas Bibliapiqa ramera nikullantaqmi pipas, ima nacionpas, ima organizacionpas “Diostan servini” nishaspa ídolo adoraypi purishan chayqa. Chaymi “jatun Babilonia” nisqatapas ramera warmiwan tupanachikun atiyniyoq kananpaq qolqeyoq kananpaqpas gobiernokunawan jujllachakusqanrayku (Ap 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25).

• Rijuriykunata rikuq.

  Chay runamanmi Diosqa imachus ruway munasqanta entiendechiq, runakunaq mana entiendesqanta entiendenanpaqmi otaq rikunanpaqmi ñawinta kichariq. Hebreo rimaypiqa “rikuy” nisqa palabramantan jamun, chayqa kanmanmi ñawiwanpuni rikunapaq otaq manapas. Runakunaqa sasachakuykunapi tarikuspan rijuriykunata rikuqman riqku (1Sa 9:9).

• Rimanakuy arca.

  Chayqa cajón jinan karqan acacia maderamanta ruwasqa, qoriwan forrasqataqmi kasharqanpas. Chaytaqa Diospa karpanpi “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqapin jap’irqanku, Salomonpa ruwachisqan templopipas chhayna “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqallapitaqmi jap’irqanku. Tapanpas qorimanta ruwasqan karqan, chay patapitaq iskay querubín angelkuna kasharqanku uya-uyapura. Chay ukhupin kasharqan chunka kamachikuykuna iskay p’alta rumikunapi (Éx 31:18; Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B8” nisqata.

• Roma reyta cuidaq soldadokuna.

  Chay soldadokunaqa Roma nacionpi kamachikuqta cuidaqkunan karqanku. Chay soldadokunaqa atiyniyoqmanmi tukupurqanku, atirqankun kamachikuqta yanapayta qarqoytapas (Flp 1:13).

• Runaq Churin.

  Hebreo rimay librokunapiqa Ezequielta Danieltawanmi chhaynata nikun, chaymi rikuchirqan paykunaqa Diospa imachus nisqanta willaq runakunalla kasqankuta (Eze 3:17; Da 8:17). Mateo libromanta Juan librokamaqa pusaq chunka kutita jinan chay sutiqa rijurin. Chhaynatan nikun Jesucristota, chhayna nikusqanmi rikuchin payqa runapuni kasqanta. Arí, payqa manan runaman tukuq angelchu karqan, aswanmi runapuni karqan. Chay sutin rikuchillantaq imaynas payqa Daniel 7:13, 14 textokunapi nisqanta junt’anan karqan chayta (Mt 19:28; 20:28).

• Ruphachina ofrenda.

  Chay ofrendata jaywaspaqa animalkunatan llapachantapuni altar patapi Diospaq ruphachiqku, chaymantapas chay ofrendata jaywaqkunaqa manan ruphachisqanku animalpa ima partenwanpas qhepakuqkuchu. Wakinmi jaywaqku torota, wakintaq ovejata, wakintaq cabrata, wakintaq urpita, wakintaq malqo urpita (Éx 29:18; Le 6:9).

 S

• Sacerdote.

  Sacerdotekunaqa Israel runakunaq ñaupanpiqa Diospa rantinpin runakunaman Diosmanta yachachiqku, imatachus Dios munan imakunatachus kamachikun chaykunatan yachachiqku. Chaymantapas Diospa ñaupanpi kaspaqa Israel runakunaq rantinpipas kashankuman jinan Diospaq sacrificiokunata jaywaqku, runakunaq apamusqanku sacrificiokunatan jaywaqku, paykunapaq iman mañapuqku. Manaraq kamachikuy simi kashaqtinqa familiapi uma kaqkunan familiankupaq sacerdote kaqku. Moisespa chaskisqan kamachikuy simiq nisqanman jinan ichaqa Leví ayllumanta kaq Aaronpa familian sacerdotekuna karqanku, wakin Leví runakunataq paykunaq yanapaqninkuna karqanku. Mosoq rimanakuy qallarisqanmantapachan ichaqa “Israel espiritual” nisqa llaqtamanta kaqkuna sacerdotekuna kapurqanku, uma sacerdotetaq Jesucristo karqan (Éx 28:41; Heb 9:24; Ap 5:10).

• Sacrificio.

  Chayqa juj ofrendan karqan, chaytan runakunaqa Diosman jaywaqku imamantapas graciasta qonankupaq, ima juchankumantapas perdonta mañakunankupaq, paywan allinpi kanankupaq ima. Ñaupaqtaqa Abelmi Diosman ofrendakunata jaywaq, chaymantapachan runakunaqa paykunallamanta imaymana ofrendata Diosman jaywaqku; jaywaqkun animalkunatapas. Moisespa chaskisqan kamachikuypi nisqanman jinan ichaqa jaywanankupuni karqan chay sacrificiokunataqa. Jesús vidanta qosqan qhepamanmi ichaqa manaña ima animaltapas sacrificiopi jaywakurqanñachu, chaywanpas payta qatikuqkunaqa juj clase sacrificiokunatan Diosman jaywashanku, chaytan ruwanku Diosta servispa (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).

• Saduceokuna.

  Saduceokunaqa judío religionpi juj allin reqsisqa grupon karqan, chay grupo ukhupin kasharqan qolqesapa runakuna sacerdotekuna ima, paykunaqa autoridadniyoqmi karqanku templopi imapas imaynatachus ruwakunqa chayta ninankupaq. Paykunaqa manan allinpaqchu qhawariqku fariseokunaq askha costumbrenkuta, wakin imapichus creesqankutapas. Chaymantapas paykunaqa manan creeqkuchu kausarimpuypiqa, ni angelkunapipas, Jesusmanpas churapakuqkun (Mt 16:1; Hch 23:8).

• Salmo.

  Salmo nisqaqa takin karqan, chhayna takikunawanmi Jehová Diosta jatunchaqku. Chay takikunataqa Diosta adoraqkunan musicawan compañachikuspa takiqku, Jerusalén templopipas takiqkun chay takikunataqa (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).

• Salomonpa Columnankuna.

  Chayqa temploq jawa pationpi inti lloqsimuy ladopin kasharqan, juj calle jinataqmi karqanpas, chayqa Salomonpa ruwachisqan templomanta qhepaqsi kanman karqan. Chaynintan Jesusqa chiri tiempopi puriq, qatikuqninkunapas chayllapitaqmi Diosta adoranankupaq juñukuqku (Jn 10:22, 23; Hch 5:12). Qhaway “Astawan yachanapaq B11” nisqata.

• Samana p’unchay.

  Chayqa sábado p’unchaymi, hebreo rimaypi “samay”, “sayay” nisqamantan jamun, kay tiempopiqa sabbat nispan chaytaqa reqsikun. Chay p’unchayqa semanapi qanchis kaq p’unchaymi judiokunapaqqa karqan. Chayqa viernestan qallariq inti chinkaykuqtin jina, tukupuqtaq sabadota inti chinkaykuqtin. “Samana p’unchay” nispan nillaqkutaq wakin fiesta p’unchaykunata, qanchis kaq watata, pisqa chunka kaq watata ima. Chay p’unchaykuna chayamuqtinqa manan pipas llank’ananchu karqan, sacerdotekunallan Diospa wasinpi imachus ruwanankuta ruwananku karqan. Qanchis kaq watapipas pisqa chunka kaq watapipas manan pipas chajrantaqa llank’ananchu karqan; chay watakunapiqa manan pipas mat’isqachu kasharqan ima manunta pagananpaqpas. Moisespa chaskisqan kamachikuyman jinaqa manan sasachu karqan chaykunata junt’ayqa, judío umallikunan ichaqa imaymana kamachikuykunata chayman yaparqanku, chaymi Jesuspa tiemponpaqqa sasa karqan samana p’unchayta waqaychayqa (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).

• Samaria.

  Samaria llaqtaqa Israelpi chunka ayllukunaq capitalninmi karqan, 200 watan chhayna karqan. “Samaria” nispan nillaqkutaq llapa chay chunkantin ayllukunata. Chay llaqtaqa juj orqo patapin kasharqan, chay orqotan “Samaria” nispa nikullaqtaq. Jesuspa chayamunan tiempopaqqa “Samaria” nispan nikuq Galileaq uray ladonpi kaq, Judeaq wichay ladonpi kaq distritota. Jesusqa manan Samariapiqa Diosmanta willaqchu, mayninpin ichaqa chayninta pasaspa wakin runakunata rimapayaq. Pedroñan iskay kaq llaveta usarqan Samaria runakunaman Diospa gobiernonta kicharinanpaq, chhaynapi paykunapas santo espirituta chaskinankupaq (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14). Qhaway “Astawan yachanapaq B10” nisqata.

• Samaria runakuna.

  Chhaynatan niqku ñaupa Israel llaqtapi chunka ayllukunata, Asiria  runakunaq chay ayllukunata atipasqan qhepamanmi ichaqa chayman jamuq waj llaqtayoq runakunatawan chhaynata niqku. Jesuspa tiemponpaqqa maypichus ñaupaqpi kasharqan Shejen llaqta Samaria llaqtapas chay ladopi tiyaq religioso runakunatan astawanqa “Samaria runakuna” nispa niqku. Chay religionmanta kaqkunaqa manan creeqkuchu imakunapichus judiokuna creeqku chaykunapiqa (Jn 8:48).

• Santo espíritu.

  Chayqa juj mana rikuna atiymi, chaywanmi Diosqa ima munasqantapas ruwan. Chaytaqa “santo” nikun Jehová Diosmanta jamusqanraykun. Manan pipas pay jina ch’uyay-ch’uya Diosqa kanchu, ni pay jina chanin Diospas. Diosqa chay atiywanmi tukuy ima ch’uya ruwaytapas ruwan (Lu 1:35; Hch 1:8).

• Sapallan wawa, sapallan churi.

  Griego rimaypiqa “manan jujqa kanchu pay jinaqa” ninantan nin. Tayta-mamaq sapallan wawantan chhaynata nikuq, kanmanmi karqan churipas otaq ususipas (Lu 7:12; Jn 1:18; 3:16).

• Saqra.

  Chayqa Satanaspa juj kaq sutinmi, chayqa “tumpaq” ninantan nin. Paymi ñaupaqtaqa yanqamanta Jehová Diosta tumparqan ch’uya sutinmanta, imachus nisqanmantawan mana kaqta rimaspa, chaymi paytaqa “Saqra” nispa nikun (Mt 4:1; Jn 8:44; Ap 12:9).

• Satanás.

  Chayqa hebreo rimaymantan jamun, chaytaq “contrapi kaq” ninanta nin, paymi Diospa contranpi churakuqqa. Paytaqa “Saqra” nispan nikullantaq (Job 1:6; Mt 4:10; Ap 12:9).

• Sayashaq k’ullu.

  Hebreo rimaypiqa ’asheráh ninmi. Chayqa yaqapaschá rimashan Aserá idoloq rijch’aynin sayashaq k’ullumanta, chay idolotan Canaán runakunaqa adoraqku. Mana chayqa yaqapaschá rimashan chay kikin Aserá idolomanta. Chaykunataqa sayashaqtan churaqku, wakin partenqa k’ullumantan kaq. Chaykunaqa wakinqa yaqapaschá karqan mana thupasqalla, wakinqa sach’a imapaschá karqan (Dt 16:21; Jue 6:26; 1Re 15:13).

• Sea.

  Chayqa karqan ch’aki mijuykunata medinapaqmi. Bato nisqaman jayk’achus jaykusqanman jinaqa sea tupunamanqa 7,33 litrosmi jaykuq (2Re 7:1, willakuy). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Sebat.

  Judiokuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepi chunka jujniyoq kaq killata chhaynata suticharqanku, juj kaq almanaqueman jinaqa pisqa kaq killan chay killaqa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan enero killamanta kuskan febrero killakaman tupan (Zac 1:7). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Séla.

  Chayqa takikunapi poema nisqakunapin rijurin, astawanqa kashan Salmos libropi Habacuc libropi iman. Chayqa yaqapaschá churasqa kashan takishaspa otaq tocashaspa sayaykunapaq. Iskayninpi sayaykunapaq imapaschá kashan chhaynapi imachus nikusqanpi piensarinapaq, imachus uyarikusqanpi allinta yuyaymananapaq. Septuaginta nisqa qelqapiqa diápsalma ninmi, chayqa “tocashaspa sayanapaq” ninantan nin (Sl 3:4; Hab 3:3).

• Sellana anillo.

  Chayqa sellon karqan, chaytan apaqku dedonkupi otaq kunkapi warkusqata. Chay sellon rikuchiq chay runaqa autoridad kasqanta, gobernante kasqanta (Gé 41:42). Qhaway SELLO nisqata.

• Sello.

  Ñaupa tiempopiqa rumimanta, marfilmanta, k’aspimanta iman ruwaqku sellotaqa, chaypin rijuriq ima letrapas dibujopas. Chaywanmi sellaqku t’urupi, cera nisqapi ima, chaywantaqmi rikuchiqku imapas piqpas karqan chayta, imapas cheqaqchus karqan icha manachus chayta. Bibliapiqa sellowanmi tupanachikushan imapas cheqaq kasqanta, imapas pipaqchus kasqanta, imapas pakasqa kasqanta ima (Éx 28:11; Ne 9:38; Ap 5:1; 9:4).

• Seminij.

  Chayqa “pusaq kaq” ninantan nin. Chaytaqa takikunapin masta churakun. Seminij nisqaman jina tocana kaqtinqa yaqapaschá rakhuta tocana karqan. Chayman jina takina kaqtinpas yaqapaschá rakhuta takina karqan, chhayna kaqtinqa yaqapaschá musicapas chayman jina tocakunan karqan (1Cr 15:21; Sl 6:uma; 12:uma).

• Señal.

  Kanmanmi cosaskuna, ruwaykuna, imapas pasasqan, mana creenapaq pasasqankuna ima. Chaykunan rikuchinman kay tiempopi otaq jamuq tiempopipas imakunachus pasananta (Gé 9:12, 13; 2Re 20:9; Mt 24:3; Ap 1:1).

• Señorpa cenan.

  Chay cenapiqa mana levadurayoq t’antatan mijukun, chayqa Cristoq cuerponwanmi tupan, chaymantapas vinotan ujakun, chaytaq Cristoq yawarninwan tupaq. Chaytaqa ruwakun Jesuspa wañusqanta yuyarinapaqmi, llapa Jesusta qatikuqkunataqmi chaytaqa yuyarinanku (1Co 11:20, 23-26).

• Seol.

  Chayqa hebreo rimaypin kashan, griego rimaypiqa “Hades” ninmi. Chaytaqa Sepultura nispan t’ijrakun, jatun letrawantaq qallarikunpas.  Chhayna jatun letrawan qallarishan chayqa maypichus llapa wañusqakuna kashanku chaymantan rimashan, juch’uy letrawan qallarishan chaytaq maypichus juj wañusqa runa p’ampasqa kashan chaymanta rimashan (Gé 37:35; Sl 16:10; Hch 2:31, willakuy).

• Sepultura.

  Juch’uy letrawan qallarin chayqa, maypichus juj wañusqa p’ampasqa kashan chaymantan rimashan, jatun letrawan qallarin chaytaq maypichus llapa wañusqakuna kashanku chaymanta; chaytan hebreo rimaypi nikullantaq Seol nispa, griego rimaypitaq Hades nispa. Bibliapi chayta nispaqa pipas wañuspaqa manaña imatapas piensasqanmanta manaña ima ruwaytapas atinanmanta iman rimashan, chaytan tupanachikushan juj sepulturawan, chay sepulturatan ichaqa llapa wañusqakunapas chayman chayanman jinata rikukun (Gé 47:30; Ec 9:10; Hch 2:31).

• Serafín.

  Serafinkunaqa angelkunan kanku, janaq pachapi Jehová Diospa trononpa muyuriqninpitaqmi kashankupas. Hebreo rimaypi serafím nisqa simiqa “raurashaq” ninantan nin (Is 6:2, 6).

• Siclo.

  Chayqa karqan hebreo runakunaq pesanankun, chayman jinan churaqku jayk’achus imapas valen chayta. Chayqa pesaq 11,4 gramostan. Bibliapi “chay sicloqa kanqa yupaychana karpapi peso kasqanman jinan” nispaqa nishan yaqapaschá imapas chanin peso kananmanta, otaq imapas yupaychana karpapi waqaychasqa pesoman jina kananmanta. Chaymantapas yaqapaschá kallarqantaq reypa pesanan siclo, chayqa común pesokunamanta jujniraypaschá karqan (Éx 30:13).

• Sinagoga.

  Chay simiqa “juñuy” otaq “asamblea” ninantan nin, ichaqa yaqa llapa textokunapin rimashan judío runakunaq juñunakunanku wasimanta. Chaypin paykunaqa juñukuqku Diospa simin qelqata leenankupaq, yachachisqa kanankupaq, Diosmanta yachachinankupaq, Diosmanta mañakunankupaq ima. Jesuspa tiemponpiqa sapanka llaqtapin kaq juj sinagoga, jatun llaqtakunapitaq iskay kinsa imaraq sinagogakuna kaq (Lu 4:16; Hch 13:14, 15).

• Sion, Sion orqo.

  Chhayna sutiyoqmi karqan Jebús runakunaq jatun llaqtan, chay llaqtaqa Jerusalenpa uray ladon moqopin kasharqan. Chay llaqtata jap’ikapuspan Davidqa chaypi jatarichirqan kamachikunan wasita, chaymi chaytaqa suticharqanku “Davidpa Llaqtan” nispa (2Sa 5:7, 9). Chaymanmi Davidqa aparqan rimanakuy arcata, chaymi Jehová Diospaqqa ch’uya chay orqoqa karqan. Maypichus templo kasharqan chay partetawanmi “Sion” nispaqa niqku, mayninpiqa llapa Jerusalén llaqtatan chhaynata niqku. Griego rimay librokunapiqa rijch’anachiypi jinallan Sionmantaqa rimashan (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Ap 14:1).

• Siria, Siria llaqtayoq.

  Griego rimaypi librokunaq nisqanman jinaqa, Romapi juj provincian chayqa karqan, capitalnintaq Antioquía llaqta karqan. Hebreo rimay librokunaq willasqan Siriapas yaqa llapanmi chay provinciaq kasqan partepi kasharqan, chay Siriatan “Aram” nikullaqtaq. Siriapi kamachikuqqa llapa Palestina llaqtatawanmi kamachiq (Lu 2:2; Hch 18:18; Gál 1:21). Qhaway ARAM, ARAM RUNA nisqata.

• Sirte.

  Chhaynatan nikun Libia nación ladopi kaq lamar-qochapi iskay jatun q’asakunata. Barcopi llank’aqkunaqa manchakuqkun chayman jaykuyta, chaypin kaq kuyuq aqo, chay aqokunaqa unuq aytisqanmi kayman jaqayman kuyuq (Hch 27:17). Qhaway “Astawan yachanapaq B13” nisqata.

• Siván.

  Judiokuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepi kinsa kaq killata chhaynata suticharqanku, juj kaq almanaqueman jinaqa isqon kaq killan chay killaqa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan mayo killamanta kuskan junio killakaman tupan (Est 8:9). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nistaqa.

• Sorteay.

  Ñaupa tiempopiqa sorteaqkun imatapas decidinankupaqqa, chaytan ruwaqku rumichakunawan k’aspichakunawan ima, chaytan p’achankuq puntanmanpas imamanpas churaqku, jinaspa chhafchiqku, imachus lloqsimusqanman jinataq imatapas ruwaqku. Chaykunataqa Diosmanta mañakuspan masta ruwaqku. Chaytaqa “herenciayki” otaq “tupaqniyki” nikullanmantaqmi (Pr 16:33; Is 57:6; Mt 27:35).

• Sumaq kausay ofrenda.

  Chaytan Jehová Diosman jaywaqku paywan thajpi kayta munasqankuta rikuchinankupaq. Chaytaqa mijuq pichá chay sacrificiota qosharqan chay runa, wasinmanta kaqkuna, chay sacrificiota jaywaq sacerdote, chay p’unchay llank’aq sacerdotekuna iman. Jehová Diostaqmi chaskiq ruphachikusqan sumaq q’apaq wirata, kausaywan tupaq yawarta ima. Chayqa karqan sacrificiota jaywaqpas llapa sacerdotekunawan kuska Jehová Dioswan kuska sumaqta tiyaykuspa thajpi mijushankuman jinan (Le 7:29, 32; Dt 27:7).

•  Supaykuna.

  Chhaynatan nikun millay espiritukunata, paykunaqa mana rikunan kanku ancha atiyniyoqtaqmi kankupas. Génesis 6:2 textopin paykunata nikun “Diospa wawankuna” nispa, Judas 6 textopitaq “angelkuna” nispa. Paykunaqa manan chhayna millay mana kasukuqchu kamasqa karqanku, aswanpas allin angelkunan karqanku; chaymantañan Noepa tiemponpi Diosta mana kasukuspa Satanaspa partenmanta kapurqanku, chhaynapitaq Jehová Diospa enemigonman tukupurqanku (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).

T

• Takiqkunata pusariq.

  Salmos qelqapi chayta nispaqa yaqapaschá nishan takikunata munayman tukuchiqkunamanta, takikunapi umalliqkunamanta, takiqkunata yanapaqkunamanta, takiyta yachachiqkunamanta, Leví runakunata takiypi ensayachiqkunamanta, ima ruway kaqtinpas umalliqkunamanta. Wakin Bibliakunapiqa “tocaypi umalliq” otaq “takiypi umalliq” nispan churanku (Sl 4:uma; 5:uma).

• Talento.

  “Talento” nispaqa niqku jayk’atachus imapas pesaq chaytan, hebreo runakunapaqqa 34,2 kilotan juj talentoqa pesaq, chay peson paykunapaqqa ima pesomantapas aswanqa kasqa, qolqetapas chhaynatan pesaqku, talenton astawanqa valeqpas. Grecia llaqta runakunapaqmi ichaqa 20,4 kilota pesaq juj talentoqa (1Cr 22:14; Mt 18:24). Qhaway “Astawan yachanapaq B14” nisqata.

• Tamuz.

  1) Chayqa karqan juj diosmi, Jehová Diosmanta t’aqakuq Israel warmikunan Jerusalén llaqtapi chay diosmanta waqarqanku. Wakin runakunaq nisqanman jinaqa Tamuzqa juj reysi kanman karqan, paytas wañupusqan qhepaman diosta jina adorankuman karqan. Sumaria runakunaq qelqankunapiqa Dumuzi nispan chay diostaqa sutichakun. Chay diosqa askha wawakunayoq kanapaq Inanna diosaq juj qharinsi kanman karqan, chay idoloqa Babilonia runakunaq Istar diosankun karqan (Eze 8:14). 2) Judiokuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepi tawa kaq killata chhaynata suticharqanku, juj kaq almanaqueman jinaqa chunka kaq killan chay killaqa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan junio killamanta kuskan julio killakaman tupan. Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Tarsis barcokuna.

  Ñaupa tiempopin chhaynata niqku Tarsisman riq barcokunata (España naciontan ñaupa tiempopi Tarsis niqku). Yaqachus jina qhepaman karu puriq jatun barcokunata Tarsis barcokuna nispa sutiyankuman karqan. Salomonpas Jehosafatpas chhayna barcokunawanmi yanapachikuqku negociokunata ruwanankupaq (1Re 9:26; 10:22; 22:48).

• Tártaro.

  Chay Tártaro nisqamanmi Diosqa Noepa tiemponpi mana kasukuq angelkunata wijch’uykurqan (2Pe 2:4). Ichaqa chay Tártaro nisqaqa manan may ukhupichu ni maypipaschu kashan, aswanmi chhaynata nikun chay angelkuna Diospa ladonpi kashaspanku allin ruwaykunata ruwashaspanku mana yuyayniyoqman jina, laqha yuyayniyoqman jina tukuchisqa kasqankuta. Arí, paykunaq yuyayninqa tutayachisqan kashan, chhaynapi Diospa imachus munasqanta mana entiendenankupaq. Chhayna laqhapi tarikusqankun rikuchillantaq qhepamanqa gobiernaqninku Satanaswan kuska wañuchisqa kanankuta. Chhaynaqa Tártaro nispaqa nikun chay mana kasukuq angelkuna sinchi pisichasqa kasqankutan. Ichaqa chay Tártaro nisqaqa manan igualchu Apocalipsis 20:1-3 textopi “chinkay-chinkay ukhu” nisqanwanqa.

• Tebet.

  Judiokuna Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanmi Diosta servinankupaq ruwasqa almanaquepi chunka kaq killata chhaynata suticharqanku, juj kaq almanaqueman jinaqa tawa kaq killan chay killaqa karqan. Chay killaqa kunan tiempopiqa kuskan diciembre killamanta kuskan enero killakaman tupan. Chay killataqa “chunka kaq killa” nispan mastaqa niqku (Est 2:16). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Telar.

  Chayqa k’aspimanta ruwasqan karqan q’aytuta awanapaq, wakin p’achakunata ruwanapaq ima (Is 19:9).

• Templo.

  Ñaupaqqa juj karpallapin Israel llaqta runakunaqa Diosta adoraqku, chaymantañan Jerusalén llaqtapi juj templota ruwakurqan. Ñaupaq templotaqa Salomonmi ruwachirqan, chaytan Babilonia llaqta runakuna thunipurqanku. Chaymantataq Zorobabelñataq ruwachirqan maypichus ñaupaq templo kasharqan chayllapitaq, chaytaqa ruwachirqan Babilonia llaqtamanta kutimpuqtinkun. Ultimotataq Jatun Herodes nisqa rey allichachirqan. Mayninpiqa “Jehová Diospa wasin” nikunmi chay templotaqa (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1). Qhaway “Astawan yachanapaq B8” nisqata, jinallataq “Astawan yachanapaq B11” nisqata.

• Templota Ch’uyanchay Fiesta.

  Antíoco Epífanes sutiyoq runan templota qhellicharqan, chaymi templota ch’uyanchakunan karqan,  chaywanmi chay fiestaqa qallarirqan. Chay fiestaqa qallariq sapa iskay chunka pisqayoq p’unchay kislev killapin, pusaq p’unchaytaqmi chay fiestataqa ruwaqku (Jn 10:22).

• Terafim.

  Chayqa wasipi jap’isqanku idolokunan karqan, chaykunatan tapuqku imachus qhepaman kanqa chayta yachanankupaq (Eze 21:21). Wakinqa runa sayayraqmi chaykunaqa karqan, wakinmi ichaqa juch’uychakunalla karqan (Gé 31:34; 1Sa 19:13, 16). Mesopotamia nisqa ladopi ñaupa tiempo runakunaq tiyasqan raqaykunata estudiasqankuman jinaqa paykunapaqqa allinsi kasqa chay idolokuna jap’iyqa, chayman jinas familiapiqa pipas herenciata chaskiq (chayraykupaschá Raquelpas taytanpa terafim idolonkunata aparikurqan). Israelpiqa manachus jina chhayna formapichu chaykunataqa jap’ikunman karqan. Juezkunaq reykunaq tiempopin ichaqa wakinqa chaykunata adorayta qallarirqanku. Josiaspas idolokunata ñut’ushaspaqa terafim idolokunatawanmi ñut’urqan (Jue 17:5; 2Re 23:24; Os 3:4).

• Tiempo, pacha.

  Chhaynatan t’ijrakun griego rimaypi aiṓn nisqa simita. Chayqa rimashan ima tiempopipas ima jatun ruwaykunapas pasasqanmantan. Bibliapi “kay tiempo” nispaqa rimashan mundontinpi imaynachus imapas kashan chaymantan, imaynatachus runakunapas kausashanku chaymantawanmi (2Ti 4:10). Israel runakunaman kamachikuy simita qosqanwanmi Diosqa juj tiempota qallarichirqan, chaytan yaqapas nikunman “Israel runakunaq tiempon” otaq “judío runakunaq tiempon” nispa. Chaymanta unay watakuna qhepamanmi wajmanta juj tiempota qallarichillarqantaq, chaytan qallarichirqan Jesucristo vidanta qoqtin, chay tiempoqa janaq pachapaq ajllasqa cristianokunawanmi mastaqa tupan; chaymantapachan junt’akuyta qallarirqan imakunachus kamachikuy simipi llanthu jinalla kashan chaykunapas (Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Co 10:11). Qhaway TUKUKUY TIEMPO nisqata.

• Tisri.

  Qhaway ETANIM nisqata. Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.

• Tiyaqmasi warmi.

  Wakin qharikunaqa askha warmikunawanmi casarakuqku. Wakinpaqa askhan legítima esposankupas kaq. Kallaqtaqmi esposankumanta juj warminkupas, paykunaqa manan legítima esposanku jinachu kaqku, paykunatan nikuq “tiyaqmasi warmi” nispa. Chay warmikunaqa yaqa llapapas kamachi warmikuna, esclava warmikunan kaqku (Éx 21:8; 2Sa 5:13; 1Re 11:3).

• Trompeta.

  Trompetaqa musicata tocanapaqmi karqan, chaymantapas chaytan tocaqku runakuna ima willakuytapas tukuy atencionwan uyarinankupaq. Números 10:2 textopi willasqan jina, Jehová Diosmi kamachikurqan iskay trompetakunata ruwanankupaq, chay trompetakunaqa qolqemantan ruwasqa kanan karqan. Chay trompetakunatan tocaqku runakunata juñunapaq, karpata paskanapaq, guerraman rinapaq ima. Chay trompetakunaqa yaqapaschá rectolla karqan, manachá uywakunaq waqran jinachu q’ewi kanman karqan. Templopi tocanakuna ukhupipas kasharqanmi trompetaqa, ichaqa manan yachakunchu imaynachus karqan chayta. Mayninpiqa Jehová Diospa ima ruwachisqanpas trompeta tocaywan kuskan rijuriq, ima juicio willachisqanpas chay tocaywan kuskan uyarikuq (2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Ap 8:7-11:15).

• Tukukuy p’unchaykuna.

  Bibliapiqa chay tukukuy p’unchaykunatan nillantaq “qhepa p’unchaykuna”, “jamuq p’unchaykuna” nispa, chay p’unchaykunataqa jujniraymantapas nillantaqmi. Chaykunata nispaqa nishan Bibliapi ima profeciapas junt’akusqan tiempotan (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Ichaqa profeciaq imaynachus kasqanman jinan chay tiempoqa kanman unay tiempopas pisi tiempopas. Chaymantapas Bibliapi “tukukuy p’unchaykuna” nispaqa kay tiempoq tukukuynin tiempomantan rimashallantaq. Cristoq chayamusqan tiempopin chayqa kanan karqan (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).

• Tukukuy tiempo.

  Chayqa juj tiempon, chay tiempon tukunqa Satanaspa kamachisqan pacha chinkachisqa kasqanwan. Chay tiempollapitaqmi kanan karqan Cristoq chayamusqan tiempopas. Chay tiempopin angelkunapas Jesuspa umallisqan t’aqanqaku millay runakunata chanin runakuna ukhumanta, chaymantataq chinkachipunqaku chay millay runakunata (Mt 13:40-42, 49). Jesuspa discipulonkunaqa yachaytapunin munarqanku jayk’aqchus chay tiempo kanan karqan chayta (Mt 24:3). Manaraq janaq pachaman kutipushaspan Jesusqa discipulonkunata nirqan: “Noqaqa sapa p’unchaymi qankunawan kashasaq kay tiempoq tukukapunankama”, nispa (Mt 28:20). Qhaway TIEMPO, PACHA nisqata.

T’

• T’aqa.

  Juj yachachikuypi creeq otaq juj runata qatikuq runakunatan chhaynata nikuq. Judío religionmantan iskay jatun t’aqakuna karqan, fariseokuna saduceokunapiwan.  Cristianokunatapas “t’aqa” otaq “Nazaret llaqtayoq Jesuspa t’aqan” nispan niqku, yaqapaschá chhaynataqa niqku judío religionmanta t’aqakuqkunata jina qhawarisqankurayku. Tiempoq pasasqanman jinan cristiano iñiq t’aqamantapas juj t’aqakuna rijurirqan, jujninmi kashan Apocalipsis libropi willasqan “Nicolaspa t’aqan” (Hch 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ap 2:6; 2Pe 2:1).

• T’urpuna.

  Chayqa juj jatun k’aspin karqan puntanpi filochasqa fierrowan churasqa, chaywan t’urpuspan uywakunata purichiqku. Chay t’urpunawanmi tupanachikun allin yuyayniyoq runaq yuyay qosqanta. Wakin torokunaqa mana puriyta munaspan t’urpunaman jayt’apakuqku, chaywantaq paykunallataq k’irikuqku, chaymantan rimashan “t’urpunaman jayt’apakuy” nispaqa (Hch 26:14; Jue 3:31).

• T’uruwan llank’aq, llut’aq.

  T’uruwan llank’aqqa t’urumantan ruwan mankakunata, p’ukukunata imaymanakunatawan. Hebreo rimaypiqa “ruwaq” otaq “llut’aq” ninmi. Imaynan t’uruwan llank’aqqa ima munasqanta t’uruwan ruwan chhaynatan Jehová Diospas lliu runakunawan nacionkunawanpas ima munasqanta ruwan (Is 64:8; Ro 9:21).

U

• Uma k’uyuna.

  Chayqa juj telan karqan chaywanmi umankuta k’uyukuqku. Uma sacerdoteqqa ancha munay ruwasqan chayqa karqan. Munay linomantan ruwasqa karqan, mat’inpin azul q’aytuwan watasqa kasharqan llaflla qori tablilla. Reypas ñaupaqtaqa uma k’uyunatan churakuq chay patamanñan coronataqa churakuq. Jacobpas chanin kasqantan uma k’uyunawan tupanachirqan (Éx 28:36, 37; Job 29:14; Eze 21:26).

• Umanpi kaq willakuy.

  Chhaynatan nikun Salmos libropi wakin capitulokunaq qallariyninpi simikunata. Chaypin willashan pichus qelqarqan chayta, imamantachus rimashan chayta, imayna tonopichus takina otaq tocana chayta, imapaqchus qelqasqa kashan chaytapas. Qhaway kay capitulokunaq qallariyninpi simikunata: Salmos 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Uma sacerdote.

  Moisespa chaskisqan kamachikuy simiman jinaqa, chay sacerdoten karqan aswan jatun sacerdoteqa. Paymi Israel llaqtata representanan karqan Diospa ñaupanpi, paymi qhawarinan karqan wakin sacerdotekunaq llank’aynintapas. Paytan nillaqkutaq “umalli sacerdote” nispa (2Cr 26:20; Esd 7:5). Payllan jaykuq Diospa karpanpi “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqamanpas, templopi “ch’uyay-ch’uya cuarto” nisqamanpas. Chaymantapas chaymanqa jaykuq watapi juj kutillatan Jucha Pampachay P’unchay nisqallapi. Jesustapas uma sacerdote nikullantaqmi (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).

• Umalli sacerdote.

  Hebreo rimay librokunaq nisqanman jinaqa, chhaynatan nillaqkutaq “uma sacerdoteta”. Griego rimay librokunapin ichaqa sacerdotekuna ukhupi kaq aswan allin runakunata “umalli sacerdotekuna” niqku, chhaynatan ninkuman karqan ruwanankumanta samapuq uma sacerdotekunatapas, iskay chunka tawayoq t’aqakunapi umalliq sacerdotekunatapas (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

• Umalliq, kuraq runa.

  Chayqa edadniyoq runamantan rimashan, Bibliapin ichaqa pichus juj comunidadpi juj nacionpipas autoridad otaq encargasqa kashan chaymantan mastaqa rimashan. Apocalipsis libroq nisqan jina, wakin espiritukunatapas “kuraq runakuna” nispan nikullantaq. Griego rimaypi presbýteros nisqa simitan “umalliq” nispa t’ijrakun iñiq t’aqata pusariqkunamanta rimakuqtin (Éx 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Ap 4:4).

• Unku.

  Chayqa chaleco jina, suéter jinan karqan, ichaqa mandil jinan jatunniraq karqan. Chaytan sacerdotekuna churakuqku. Uma sacerdoteq churakusqan unkuqa juj unkukunamanta jujniraymi karqan. Qhasqonpin karqan juj ch’uspa, chaypin t’ipasqa kasharqan chunka iskayniyoq ancha valeq munay rumikuna (Éx 28:4, 6). Juj runakunapas churakuqkun unkuwanqa (1Sa 2:18; 2Sa 6:14). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata.

• Urim, Tumim.

  Chaytaqa uma sacerdoten jap’iq, chayta wijch’uspan yachaq imatas Jehová Dios munan llaqtanpaq chayta. Uma sacerdoteqa qhasqonpi kaq ch’uspapin chayta apaq, chaytan churakuq yupaychana karpaman jaykunan kaqtin. Yaqachus jina Babilonia runakuna Jerusalén llaqtata thunisqanku qhepaman chay ruwayqa chinkapunman karqan (Éx 28:30; Ne 7:65).

• Urmay, urmachiy.

  Chay simikunaqa mayninpiqa tupanachikushallanmi rijch’anachikushallanmi. Chaymi imamantachus rimashan otaq imaniytachus munashan chayman jinan chayqa entiendekun. Yaqapaschá pipas ima mana allinmanpas urmanman otaq imawanpas phiñakuspa, imatapas mana allinta entiendespa Diosta saqepunman. Chaymantapas yaqapaschá pipas jujkunata ima juchamanpas apanman,  iñiyninpipas pisipachinman, chhaynapitaq manaña Diospipas, Jesuspipas ni umalliqkunapipas confianmanchu, llapa chaykunatan urmay otaq urmachiy nispa nikun (Sl 119:165; Mt 18:6-8; 26:31, willakuy; Jn 6:61, willakuy; 2Co 6:3; Snt 3:2, willakuy).

• Uvas saruna.

  Uvas sarunataqa rumikunamantan mastaqa ruwaqku, iskay jawapin chaytaqa t’oqoqku. Jujninmi kaq uvasta sarunapaq, jujnintaq ichaqa urachapi jina uvas jugo chayman jaykunanpaq. Bibliapiqa Diospa juicionwanmi chay uvas sarunata tupanachishan (Is 5:2; Ap 19:15).

V

• Vino ofrenda.

  Chay ofrendataqa altar patamanmi jich’akuq juj ofrendakunatawan kuskata. Apóstol Pabloqa chay ofrendawanmi tupanachirqan iñiqmasinkunarayku tukuy sonqo llank’ay munasqanta (Nú 15:5, 7; Flp 2:17).

W

• Wanachiy.

  Hebreo rimaypipas griego rimaypipas chayta nispaqa nishan allinta yuyaychaspa allinta anyaspa yachachinamantan. Chaymantapas chayta nispaqa nishan imayna yachachinamanta, imayna uywanamanta, imayna wiñachinamanta, imayna yuyaychanamanta, castigana kaqtinpas imayna castiganamanta iman (Dt 11:2; Pr 1:2; Ef 6:4).

• Wañuqmanta waqay.

  Ñaupa tiempokunapiqa pipas wañukapuqtinmi khuyayta waqaqku, mayninpitaq ima jatun llakipipas tarikuspa. Chaymantapas jujniray p’achawanmi churakuqku, umankumanmi usphawan jach’ikuqku, p’achankuta llik’ikuspan qhasqonkutapas takakuqku. Mayninpiqa pipas wañukapuqtinmi pagaspa waqaqkunata pusaqku (Gé 23:2; Est 4:3; Ap 21:4).

• Wañusqata tapuq.

  Chay runakunaqa wañusqakunawan rimanankupaqmi piensakunku (Le 20:27; Dt 18:10-12; 2Re 21:6).

• Wañuy onqoy.

  Hebreo rimay librokunapi “wañuy onqoy” nispaqa rimashan onqoymanta ñak’ariymanta iman. Chaykunaqa Diospa castigonmi karqan (Nú 16:49).

• Waqra.

  Chaytaqa asta nikullantaqmi, chhayna uywa astakunatan usaqku imatapas ujanankupaq, aceiteta waqaychanankupaq, tintata waqaychanankupaq, “cosmético” nisqakunata waqaychanankupaqwan. Chaywanmi musicatapas tocaqku, chaytan tocaqku ima willakuymanpas runakuna yuyayta churanankupaqpas (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39; Eze 9:2). Chay waqra nisqa simiwanmi tupanachikun kallpayoq kayta, guerrapi ganayta ima (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).

• Warak’a.

  Warak’ataqa ruwaqku uywa qarakunamanta, uywa jank’ukunamanta, t’otoramanta, willmamanta iman. Chaupinqa p’altan karqan, chaymanmi churaqku imachus wark’ay munasqankuta, mastaqa rumitan churaqku. Juj puntantan makinkuman watakuqku juj puntantataq wark’aspa kachariqku. Ñaupa tiempopiqa wakin soldadokunapas warak’antinmi puriqku (Jue 20:16; 1Sa 17:50).

• Watuq.

  Watuq runaqa qhepaman imachus kanqa chayta yachananpaqmi piensakun. Chay runakuna ukhupin kashanku watuq sacerdotekunapas ch’aska qhawaqkunapas, chhayna juj runakunapas (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).

• Wayq’o.

  Bibliaq rimasqan wakin wayq’okunaqa ch’aki wayq’okunan karqan, paray tiempopin ichaqa unu puriq. Wakin wayq’okunaqa manan ch’akiqchu pujyu unukuna chayninta jaykusqanrayku, wakin wayq’okunaqa mayu imaraqmi kaq (Gé 26:19; Nú 34:5; Dt 8:7; 1Re 18:5; Job 6:15).

• Wayrachiy.

  Chaytaqa cebadata otaq trigota pajanmanta t’aqanapaqmi ruwakun. Ñaupa tiempopiqa fierro kiruyoq sarunawan otaq animalwan saruchiqku, chaymantataq juj palawan otaq jorquetawan wichayman chanqaqku, jinan pajataqa wayra juj ladoman apaq cebadallañan otaq trigollañan erapi qhepaq (Rut 3:2; Is 30:24; Lu 3:17). Qhaway Q’OPA, ERAY nisqata.

• Wichanapaq taki.

  Salmos 120 capitulomanta 134 capitulokaman chhaynata qallarishan. Manan allintachu yachakun imapaqpunichus chayta churakurqan chayta, ichaqa wakin runakunaq nisqanman jinaqa chay chunka pisqayoq salmo takikunatas Israel runakunaqa takinkuman karqan Jerusalén llaqtaman seqashaspanku. Chay llaqtaqa Judapi kaq orqo-orqo wichaypin kasharqan, chaymanmi Israel runakunaqa watapi kinsa kutita riqku. Kinsantin kutipipas jatun fiestakunan chaypiqa aparikuq.

• Willaq runa.

  Chay willaq runaqa palaciopin llank’aq, paymi reypa ima kamachikusqantapas ima ley orqomusqantapas runakunaman willaq (Da 3:4).

Y

• Yachaywan rimay.

  Chay rimaykunataqa pisi simikunallawanmi rimakun, ichaqa chaypin kashan allin yachachiq allin yuyaychaq simikuna. Bibliapi kaq yachaywan rimaykunaqa wakinqa allinta piensanapaq jinan, mana entiendey atiy jinan. Mayninpiqa rijch’anachiy  simikunawanmi, tupanachiy simikunawanmi imatapas nin. Wakin chay simikunaqa pitapas p’enqachinapaq jina, pisichanapaq jina rimaykunamanmi tukupun (Ec 12:9; 2Pe 2:22).

• Yanapakuq kamachi.

  Chayqa diákonos ninmi griego rimaypiqa, chay simitan yaqa llapanpi “kamachi” otaq “serviq” nispa t’ijrakun. “Yanapakuq kamachi” nispaqa nikun iñiq t’aqapi umalliqkunata yanapaq hermanotan. Pipas yanapakuq kamachi kayta munaqqa Bibliaq imachus nisqantan junt’anan (1Ti 3:8-10, 12).

• Yugo.

  Yugoqa k’aspimanta ruwasqan karqan, chaytan animalkunaq much’unman wataqku, chhaynapi chajrata llank’achinankupaq, ima carretatapas aysachinankupaq. Kallaqtaqmi yugoqa runakunapaqpas, chaytan much’u patankuman churakuqku ima q’epitapas apanankupaq. Mastaqa esclavokunan chaytaqa apaqku, chaytan kunkankuman churaqku jinaspa llasa q’epikunata paykunaman apachiqku. Chaymi yugoqa tupaq esclavo kaywan, jujpa kamachin kaywan, ñak’ariywan, sufriywan ima. Yugota wijch’uytaq otaq p’akiytaq tupaq esclavo kaymanta kacharichisqa kaywan, ima ñak’ariymantapas kacharichisqa kaywan ima (Le 26:13; Mt 11:29, 30).

• Yupaychana karpa.

  Chay karpaqa paskaspa jujmanta sayachinallan karqan. Egiptomanta lloqsimusqanku tiempopin Israel runakuna chaypi Diosta adorarqanku. Chay ukhupin kasharqan Diospa rimanakuynin arca; chay arcan rikuchirqan Diosqa paykuna ukhupi kashasqanta, chaypin sacrificiokunatapas jaywaqku. Mayninpiqa tupana karpa nispan chay karpataqa niqku. Chay karpaqa maderakunamanta ruwasqan karqan, chaytataq tapaqku lino telakunawan, chay telakunapin querubín angelkuna bordasqa kasharqan. Chaymantapas chay karpaqa iskayman t’aqasqan kasharqan, ñaupaq kaqtan nikuq “ch’uya cuarto” nispa, ukhu kaqtataq “ch’uyay-ch’uya cuarto” nispa (Jos 18:1; Éx 25:9). Qhaway “Astawan yachanapaq B5” nisqata.

• Yupaychana patakuna.

  Chay yupaychana patakunaqa yaqa llapapas moqo patakunapi, orqo patakunapi iman kaq. Mayninpi chay patakunapiña Diosta adorarqanku chaypas, mastaqa falso dioskunatan idolokunatan chaypiqa adoraqku (Nú 33:52; 1Re 3:2; Jer 19:5).

• Yupaychana sayashaq rumi.

  Chay yupaychana sayashaq rumikunaqa astawanqa rumimantan ruwasqa karqan, yaqapaschá Baalpa otaq waj pantasqa dioskunaq qhari kayninman rijch’akuqta ruwaqku (Éx 23:24).

• Yuraq incienso.

  Chaytaqa “olíbano” nikullantaqmi, chaytan Boswellia nisqa sach’akunamanta orqokuq. Kanakuqtinqa sumaqtan q’apaq. Yupaychana karpapipas templopipas utilizakusqan ch’uya inciensomanta juj kaq partenmi karqan. Chaymantapas jak’u ofrenda pataman, Diospaq t’aqasqa t’anta pataman iman jich’akullaqtaq (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).

• Yuraq rumi p’uyñucha.

  Chay p’uyñuchataqa Egiptopi Alabastrón nisqa llaqta cercapi kaq rumimantan ruwaqku perfumeta churanankupaq. Chaymantapas chay p’uyñuchataqa juch’uy ñañu kunkayoqtan ruwaqku allinta tapakunanpaq jina, chhaynapi perfume ama jich’akunanpaq (Mr 14:3).

• Yuyarichiykuna.

  Chaypiqa rimashan Diospa llaqtanman qosqan leykunamanta, kamachikuykunamanta, anyaykunamanta iman. Chay simiqa “kuti-kutirispa yuyarichiy” nisqa palabramantan jamun (Sl 19:7).

• Yuyarina sepultura.

  Chay sepulturaqa maypichus wañusqakunata p’ampanku chaymi. Griego rimaypiqa mnēméion ninmi, chaytaq “yuyariy” nisqa simimanta jamushan, chaymi rikuchin wañuqqa yuyarisqa kasqanta (Jn 5:28, 29, willakuy).

Z

• Zeus.

  Griego runakunaqa imaymana clase dioskunapin creeqku, paykunapaqqa Zeusmi karqan llapa dioskunamantapas aswan atiyniyoq diosninku. Juj kutinmi Listra llaqta runakuna Bernabeta piensasqaku Zeus diosninku kananpaq. Listra llaqtaq cercanpi tarisqanku ñaupa tiempo qelqakunapin rijurin “Zeusta serviq sacerdotekuna” nisqa “inti tayta, Zeus” nisqa ima. Apóstol Pablo Malta islamanta viajashaqtinpas chay viajasqan barcoq senqanpin qelqasqa kallasqataq “Zeuspa wawankuna” nisqa, chay wawankunatan niq kasqaku “Cástor”, “Pólux” nispa (Hch 14:12; 28:11).

• Ziv.

  Judío runakuna Diosta adoranankupaq almanaqueman jinaqa iskay kaq killan chayqa karqan, juj kaq almanaqueman jinataq pusaq kaq killa. Kay tiempopiqa tupan kuskan abril killamanta kuskan mayo killakaman. Judío runakunaq Talmud nisqa qelqankupi nisqanman jinaqa, juj qelqakunapi nisqanman jinapas chay killataqa iyar nispan sutichasqaku Babiloniaman apasqa kasqanku qhepamanqa (1Re 6:37). Qhaway “Astawan yachanapaq B15” nisqata.