A3
Bhibhlya Yafika Tani Mpaka Lero
Mwanaciro Bhibhlya acita pyonsene toera iyo ikoyiwe. Iye acitisa kuti mafala awa alembwe:
“Mafala a Mulungu wathu asakhala kwenda na kwenda.”—Izaiya 40:8.
Mafala anewa ndi andimomwene, maseze mabukhu peno mipukutu yakutoma ya Malemba Acihebheri na Aciaramaki a peno Malemba Acigerego Acikristu nee akoyiwa mpaka mu ntsiku zathu. Mphapo tinakhala tani na cinyindiro cakuti mphangwa zinagumanika mʼBhibhlya lero ndi zakunyindirika mwakubverana na zire zidalembesa Mulungu mʼmabukhu akutoma?
ANYAKUKOPYARI AKOYA MAFALA A MULUNGU
Thangwi ya Malemba Acihebheri, khundu ibodzi ya ntawiro isabverana na ntemo udakhazikisa Mulungu kalene, wakuti mabukhu peno mipukutu ikhafunika kukopyarwi. b Mwacitsandzo, Yahova akhaphemba kuti mambo mʼbodzi na mʼbodzi wa Izraeli akopyari bukhu ya Mwambo toera akhale na yace. (Dheuteronomyo 17:18) Kusiyapo pyenepi, Mulungu apasa Alevi basa yakukoya bukhu ya Mwambo na kupfundzisa mbumba mwambo unoyu. (Dheuteronomyo 31:26; Neemiya 8:7) Ayuda pidabuluka iwo ku ubitcu ku Bhabhilonya, paoneka nsoka wa anyakukopyari peno alembi (Soferi). (Esdhra 7:6) Mukupita kwa ndzidzi, alembi anewa acita makopya mazinji a mabukhu 39 a Malemba Acihebheri.
Mukupita kwa pyaka, alembi akopyari mwadidi mabukhu anewa. Nkati mwa pyaka 500 mpaka 1500 P.K.K., nsoka wa alembi Aciyuda akuti akhadziwika ninga Amasoreti apitiriza na nsambo unoyu. Bukhu yakale kakamwe yamumphu Yacimasoreti ndi Códice de Leninegrado, yakuti yalembwa mu caka 1008 peno 1009 P.K.K. Mbwenye, nkati mwa caka 1950, pakati pa Mipukutu ya Bara Yakufa pagumanwa mapindi peno matsamba cifupi na 220 analonga pya Bhibhlya. Matsamba anewa akhali akale kakamwe, iwo akhadasiyana pyaka 1000 na Códice de Leninegrado. Kulandanisa Mipukutu ya Bara Yakufa na Códice de Leninegrado kwaphedza toera kudzindikira cinthu ici cakufunika kakamwe: Maseze Mipukutu ya Bara Yakufa yacinja pangʼono mafala anango, mbwenye nee acinja mabvekero a mphangwa.
Ndiye tani mabukhu 27 a Malemba Acigerego Acikristu? Mabukhu anewa pakutoma alembwa na apostolo anango a Yezu Kristu kuphatanizambo anyakupfundza anango akutoma. Akristu akutoma atowezera nsambo wa alembi Aciyuda toera kukopyari mabukhu anewa. (Akolose 4:16) Maseze ntongi Waciroma Diocleciano na anango ayesera kufudza mabukhu onsene Acikristu, pikwi pizinji pya mapindi na matsamba anewa akoyiwa mpaka mu ntsiku zino.
Malemba Acikristu akhadathumburuzwambo mu pilongero pinango. Pakutoma Bhibhlya ikhadathumburuzwa mu pilongero ninga Ciarmenia, Cikopta, Cietiopya, Cigeorgia, Cilatino na Cisirya.
MBADADZIWA TANI BUKHU YACIHEBHERI NA YACIGEREGO IKHAFUNA IWO KUTHUMBURUZA
Makopya onsene a mipukutu yakale peno mabukhu a mʼBhibhlya nee alembwa munjira ibodzi ene. Mphapo tinadziwa tani mphangwa zikhagumanika mʼmabukhu akutoma?
Ife tinakwanisa kulandanisa pyenepi na citsandzo ici: Mpfundzisi mʼbodzi aphemba anyakupfundzace 100 toera akopyari kapitulu ibodzi ya bukhu. Ngakhale kapitulu ineyi itayike, mbwenye tingalandanisa makopya 100 tinakwanisa kugumana mphangwa za kapitulu yakutoma. Panango anyakupfundza adodomeka pangʼono pakulemba, mbwenye mphyakunentsa kuti onsene acite madodo mabodzi ene. Munjira ibodzi ene, anyakufufudza pya Bhibhlya angalandanisa pikwi na pikwi pya makopya akale a mabukhu a Bhibhlya, asakwanisa kudzindikira madodo a anyakukopyari, mbadzindikira kuti mphangwa zakutoma zikhalonganji.
“Tinakwanisa kulonga na cinyindiro consene kuti nkhabepo mabukhu anango akale adakopyarwi mwakundendemera ninga ineyi”
Tinakhala tani na cinyindiro cakuti mphangwa zikhagumanika mʼmabukhu akutoma a mʼBhibhlya zafika kuna ife ninga mudalemberwa izo pakutoma? Nyakufufudza William H. Green alonga tenepa thangwi ya Malemba Acihebheri: “Tinakwanisa kulonga na cinyindiro consene kuti nkhabepo mabukhu anango akale adakopyarwi mwakundendemera ninga ineyi.” Nyakufufudza anacemerwa F. F. Bruce alemba tenepa thangwi ya Malemba Acigerego Acikristu peno Unthaka Upswa: “Pinthu pinapangiza kunyindirika kwa mphangwa zidalembwa mu Unthaka wathu Upswa ndi pyakunyindirika kakamwe, pontho nkhabe munthu anakwanisa kupipokanya, tingapilandanisa na pinthu pinapangiza kunyindirika kwa mabukhu adalembwa kale na anthu akupfundza kakamwe.” Pontho iye athimiza: “Mbidakhala kuti Unthaka Upswa nee usacita khundu ya mabukhu auphemberi, anthu azinji mbadacimwana kupokanya kunyindirika kwawo.”
Kapitulu 40 ya bukhu ya Izaiya mu Mpukutu wa Bara Yakufa (ya caka 125 mpaka 100 K.M.K.)
Ingalandaniswa na matsamba Acihebheri adalembwa pakumala pyaka cifupi na 1.000, mbuto zidasiyana ndi zakucepa kakamwe, pontho m’mbuto zizinji adasiyana ndi malembero
Kapitulu 40 ya bukhu ya Izaiya mu Códice ya Alepo, ndi tsamba Yacihebheri yakufunika kakamwe ya Masoreti ya cifupi na caka 930 P.K.K.
Malemba Acihebheri: Bhibhlya ya Dziko Ipswa ya Malemba Acihebheri ya Cingerezi (1953-1960) yathumburuzwa kubulukira mu Biblia Hebraica ya Rudolf Kittel. Kutomera ndzidzi unoyu, mabhibhlya Acihebheri akusasanyirwa papswa ninga Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, aphatanizambo kufufudzwa kudacitwa cincino kwa Mipukutu ya Bara Yakufa na matsamba anango akale. Basa ineyi ya anyakufufudza yacitisa kuti paoneke Códice de Leninegrado yakuti isaphataniza pidzindikiro pyapantsi. Mafala a pidzindikiro pyenepi pyapantsi abuluswa mʼmabukhu anango ninga Pentateuco Samaritano, Mipukutu ya Bara Yakufa, Septuaginta grega, Targum Aramaico, Vulgata latina na Pesito siríaca. Pakuthumburuza Bhibhlya ya Dziko Ipswa padingwambo Mabhibhlya anango ninga Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta.
Malemba Acigerego: Nkati mwa caka 1853 na 1881 nyakufufudza anacemerwa B. F. Westcott na F.J.A. Hort alandanisa mapindi a mabukhu akale na matsamba a Bhibhlya mu ndzidzi ukhakhunganya iwo malemba Acigerego akuti akhafunika kutowezerwa thangwi kuna iwo malemba anewa akhali na mphangwa zakunyindirika zikhali mʼmabukhu akutoma. Nkati mwa caka 1950, Komiti ya Bhibhlya ya Dziko Ipswa yaphatisira malemba a anyakufufudza anewa toera kucita basa yawo yakuthumburuza. Pontho aphatisirwa mapapiro akale, panango a cifupi na caka 125 mpaka 300 P.K.K. Kutomera mu ndzidzi unoyu, padzaoneka mapapiro anango mazinji. Kusiyapo pyenepi, malemba anango akuti akhafunika kutowezerwa ninga a Nestle na Aland na a Sociedades Bíblicas Unidas akhapangiza mphangwa zidalembwa cincino na anyakufufudza. Pinthu pinango pidagumana iwo pakufufudza kweneku pyaphatisirwa pakuthumburuza Bhibhlya ino.
Malemba akuti akhafunika kutowezerwa, apangiza mwadidi kuti mavesi anango a Malemba Acigerego Acikristu adagumanwa mʼmabukhu akale ninga King James Version, mwandimomwene akhadathimizirwa na anyakukopyari, pontho iwo nee akhacita khundu ya Mafala a Mulungu. Nakuti kugawiwa kwakutawirika kwa mavesi a mʼBhibhlya kukhadakhazikiswa kale mu caka 1550, natenepa kubulusa mavesi anewa kusasiya mbuto zakusowa mafala mʼMabhibhlya mazinji. Mavesi anewa ndi Mateu 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Juwau 5:4; Mabasa 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 na Aroma 16:24. MʼBhibhlya ino, mbuto za mavesi anewa adasowa mafala zaikhwa cidzindikiro capantsi.
Thangwi ya khundu yakulapha ya mafala akumalisa a bukhu ya Marko 16 (vesi 9-20), khundu yakubvira ya mafala akumalisa a bukhu ya Marko 16 na mafala anagumanika pa Juwau 7:53–8:11, asapangiza kuti mavesi anewa nee akhacita khundu ya matsamba akutoma. Na thangwi ineyi, mavesi anewa akuthimizirwa nee aikhwa mʼBhibhlya ino. c
Mafala anango acinjwa toera abverane na mphangwa zipswa zidagumana anyakufufudza zakuti iwo asaziona kuti zisabverana kakamwe na mabukhu akutoma. Mwacitsandzo, mwakubverana na matsamba anango, bukhu ya Mateu 7:13 isalonga: “Pitani na pansuwo ungʼono, thangwi nsuwo ukulu na nseu ukulu usatsogolera anthu toera kufudzwa, mbwenye ndi azinji anapita na nsuwo unoyu.” MʼMabhibhlya akutoma a Bhibhlya ya Dziko Ipswa ya Cingerezi, fala yakuti “nsuwo” nee ikhadabwerezerwa. Mbwenye kufufudza kunango kudacita iwo kwapangiza kuti fala ineyi yakuti “nsuwo,” ikhagumanika kawiri mʼmabukhu akutoma. Natenepa fala ineyi yaikhwa mʼBhibhlya ino. Bhibhlya ino iri na mbuto zizinji zidasasanyirwa munjira ineyi. Mbwenye macinjo anewa ndi mangʼono, pontho nee acinja mabvekero a mphangwa za Mafala a Mulungu.
Tsamba ya papiro ya 2 Akorinto 4:13–5:4 ya cifupi na caka 200 P.K.K.
a Mʼmakhundu anatowera basi ene tinaphatisira mafala akuti Malemba Acihebheri.
b Thangwi ibodzi idacitisa kuti mabukhu peno mipukutu yakale ikopyarwi ndi yakuti iwo akhalembwa mu pinthu pyakuti nee pikhanentsa kubvunda.
c Mphangwa zinango zinapangiza kuti mavesi anewa acita kuthimizirwa zisagumanika mu pidzindikiro pyapantsi mu Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências, idabuluswa mu caka 1986.
