1, 2. (a) Lege so Ruth na Naomi amû ni ayeke tongana nyen, na ye ti vundu wa la asi na ala? (b) Kodoro so Ruth na Naomi ayeke gue dä ayeke ti ala use kue?

RUTH na kogara ti lo Naomi ayeke na ndo ti lege so afâ yâ ti popo-hoto ti Moab so ayo na nduzu nga so pupu aya dä mingi. Gi li ti ala use na yâ ti kota ndo so. Lâ ayeke gue ti kui. Ruth abâ Naomi na lo hunda tere ti lo wala ngoi asi awe ti tene ala gi mbeni ndo ti lango. Lo ye Naomi mingi na lo yeke sara kue ti bâ lege ti lo nzoni.

² Awali use so awara ye ti vundu mingi. A sara ngu mingi awe la koli ti Naomi akui, me ade ti ninga ape amolenge ti lo ti koli, Kiljon na Machlon, akui. Ruth nga kue ayeke na yâ ti vundu ndali ti koli ti lo Machlon. Me ti fadeso, lo na Naomi ayeke gue na oko ndo, na gbata ti Bethléhem so ayeke na kodoro ti Israël. Ti Naomi, lo yeke kiri kiringo na kodoro ti lo. Me ti Ruth, lo yeke gue na mbeni ndo so lâ oko gere ti lo asi dä ape. Lo zia asewa nga na asongo ti lo na peko. Lo zia nga kodoro ti lo nga na aye ti kodoro ti lo ni kue, so abâ nga anzapa so azo ti kodoro ni ayeke voro.—Diko  Ruth 1:3-6.

3. Ahundango tënë wa ayeke mû ande maboko na e ti sara ye na mabe tongana ti Ruth?

³ Nyen la apusu maseka-wali Ruth ti dö aye ti lo kue ti zia? Lo yeke sara ande tongana nyen ti sara kodoro na Israël ni kâ nga ti bâ lege ti Naomi? Akiringo tënë ni ayeke mû maboko na e mingi ti sara ye na mabe tongana ti Ruth, zo ti kodoro ti Moab so. (Bâ nga encadré “ Tâ mbeni kete pendere buku.”) Kozoni kue, zia e bâ ye so abungbi awali use so na ndo ti yongoro lege so ague na Bethléhem.

4, 5. (a) Nyen la asara si sewa ti Naomi ague na Moab? (b) Akpale wa la Naomi awara na Moab kâ?

⁴ Ruth akono na Moab, mbeni kodoro so ayeke kete na so  ayeke na mbage ti tö ti Ngu-ingo Mingi. A yeke mbeni ndo so lê ti sese ni akono na akeke ayeke dä mingi ape, nga akota dû ayeke dä. “Sese ti Moab” awoko nzoni, même na ngoi so kota nzara atï lani na kodoro ti Israël. Ndali ti kota nzara so la si Ruth awara tere na Machlon nga na azo ti sewa ti lo.—Ruth 1:1.

⁵ Kota nzara so atï lani na Israël asara si Elimélec amû wali ti lo Naomi na amolenge ti ala use ague asara kodoro na Moab. Guengo ti ala kâ aga na tara na mabe ti ala oko oko kue, ndali ti so Jéhovah ahunda lani na azo ti Israël ti voro lo lakue gi na ndo so lo fa na ala. (Deut. 16:16, 17) Naomi asara kue ti bata mabe ti lo. Ye oko, kuâ ti koli ti lo ayengi lo ngangu.—Ruth 1:2, 3.

6, 7. (a) Ndali ti nyen Naomi asara peut-être vundu tongana amolenge ti lo amû awali ti Moab? (b) Sarango ye ti Naomi na mbage ti akogara ti lo alingbi na gonda ngbanga ti nyen?

⁶ Vundu asara peut-être lani Naomi tongana amolenge ti lo amû awali ti kodoro ti Moab (Ruth 1:4). Lo hinga so ândö Abraham, kotara ti ala azo ti Israël, asara kue ti wara mbeni wali ndali ti molenge ti lo, Isaac, na popo ti azo ti kodoro ti lo wani, so ayeke voro Jéhovah (Gen. 24:3, 4). Lo hinga nga so na pekoni Ndia so Nzapa amû na Moïse ahunda na azo ti Israël ti zia pëpe si amolenge ti ala asara mariage na awande, teti awande so alingbi ti pusu ala ti voro ayanda.—Deut. 7:3, 4.

⁷ Ye oko, Machlon na Kiljon amû awali ti Moab. Même si vundu asara Naomi, lo sara ye na ndoye na akogara ti lo, Ruth na Orpa. Na yâ ti bê ti lo, lo ye peut-être ti tene ala nga kue avoro Jéhovah mbeni lâ tongana lo. Me ye so e hinga ayeke so Ruth na Orpa aye tënë ti Naomi mingi. Nzoni songo so ayeke na popo ti ala akpengba ala na ngoi ti vundu. Koli ti Ruth na koli ti Orpa akui andâ ade ala dü molenge ape.—Ruth 1:5.

8. Asarango ye wa ti Jéhovah anzere peut-être lani na Ruth mingi?

⁸ Nzapa so Ruth asara kozo amû lege na lo ti luti na lê ti mara ti ngangu kpale tongaso? Peut-être ape. Azo ti Moab ayeke voro gbâ ti anzapa, so kota ni na popo ni ayeke Kémos (Nom. 21:29). A wara na yâ ti vorongo nzapa ti ala asarango ye ti sioni so ayeke si lani mingi na ngoi ni kâ. Azo ni ayeke mû amolenge na sacrifice. Me Ruth amanda na lege ti Machlon wala na lege ti Naomi so Jéhovah, Nzapa ti Israël, ayeke ti lo nde mingi. Lo yeke sara ye na ndoye nga na nzoni bê. Lo yeke komande na ndoye, me na ziango mbeto na yâ ti azo ape! (Diko Deutéronome 6:5.) Na peko ti so koli ti lo akui, kite ayeke pëpe so Ruth apusu nduru mingi na Naomi, lo yeke dengi mê ti lo kue na ngoi so Naomi ayeke sara tënë ti Jéhovah, Nzapa ti ngangu ahon kue, ti apendere kusala ti lo nga na ti ndoye so lo fa na mbage ti azo ti lo.

9-11. (a) Desizion wa la Naomi, Ruth na Orpa amû? (b) Nyen la e lingbi ti manda na lege ti ye ti ngangu so asi na Naomi, na Ruth nga na Orpa?

 ⁹ Ti Naomi, mê ti lo ayeke gi na mbage ti kodoro ti lo. Mbeni lâ, lo mä so Jéhovah abi lê ti lo na ndo ti azo ti lo, si kota nzara so atï lani na kodoro ti Israël ahunzi. Âmanke mbeni zo ti kango ye so ayeke tambela na nduzu la atene na lo tënë ni so. Fadeso, Bethléhem alingbi tâ na iri ti lo ni, so ti tene “Da ti mapa.” Na mango tënë so, Naomi aye ti kiri na kodoro ti lo.—Ruth 1:6.

¹⁰ Ruth na Orpa ayeke sara ti ala ande nyen? (Ruth 1:7). Vundu so asi na ala kue so akpengba songo ti ala na Naomi. Na dikongo mbaï ni, ti Ruth, nzoni bê ti Naomi nga na kpengba mabe ti lo asara si lo ye Naomi mingi. Ni la si awomua ota so atï na lege ti gue na sese ti Juda.

¹¹ Mbaï ti Ruth afa na e so ye ti ngangu ayeke si na anzoni zo nga na asioni zo kue (Zo-ti. 9:2, 11). A fa nga na e so tongana mbeni zo ti e akui si asara e mawa mingi, a yeke nzoni e gi ti wara dengo bê na mbage ti ambeni zo, mbilimbili azo so aturnê na mbage ti Jéhovah, Nzapa so Naomi avoro lo, ti mû maboko na ala.—aProv. 17:17.

12, 13. (a) Naomi aye ti tene Ruth na Orpa akiri na kodoro ti ala ahon ti tene ala mû peko ti lo. Ngbanga ti nyen? (b) Ruth na Orpa atene nyen na lo ge?

¹² Tongana peko ti ala ayeke yo na kodoro ti Moab, Naomi ayeke gi bê ti lo na ndo ti mbeni ye nde. Li ti lo ayeke na ndo ti amaseka-wali so use na tere ti lo so. Lo yeke pensé nga na yengo so ala ye na lo na amolenge ti lo nga. Lo ye ti zia mbeni kpale ape na ndo ti kpale so ala wara ni awe so. Tongana ala zia kodoro ti ala si ala mû peko ti lo, ka lo yeke sara tongana nyen na ala na Bethléhem ni ande?

¹³ Na nda ni, Naomi azi yanga, lo tene na ala: “I gue, i oko oko i kiri na da ti mama ti i; L’Éternel asara be-nzoni na i, legeoko tongana i sara giriri na azo so akui awe, na mbi nga giriri.” Lo hunda nga ti tene Jéhovah amû na ala afini koli si duti ti ala aga nzoni. Mbaï ni akiri atene so lo su ngbangba ti ala, na “ala yä yanga ti  ala” na toto. Biani, Ruth na Orpa aye tënë ti Naomi mingi, wali so ayeke na nzoni bê mingi nga so apensé gi na lo wani ape. Ala use kue angbâ gi ti tene na lo: “Tongaso pëpe, me fade e kiri na mo ti gue na ndo ti azo ti mo.”—Ruth 1:8-10.

14, 15. (a) Orpa akiri na tere ti aye wa? (b) Tënë wa la Naomi atara ti tene na Ruth si lo zia ti mû peko ti lo?

¹⁴ Me so kue gbä, Naomi atene na ala so a yeke ngangu ti tene lo sara mbeni ye ande ndali ti ala na Israël. Lo wani lo yeke na koli ape ti bata lo, nga lo yeke na amolenge ti koli ape ti sara mariage na ala. Gigi ayeke duti ande ngangu na ala use kue. Lo tene na ala so vundu asara lo ndali ti so lo lingbi pëpe ti bâ lege ti ala. Tënë ti Naomi asara si Orpa achangé bango ndo ti lo. Afami ti lo ayeke ge na Moab, mama ti lo kue ayeke ge, nga da ti tene lo lango dä ayeke ku lo ge. Na lo, ahon tënë, lo ngbâ na Moab. Tongaso, na vundu na bê, lo su ngbangba ti Naomi na lo kiri ti lo.—Ruth 1:11-14.

¹⁵ Ka ti Ruth? Tënë ti Naomi abâ lo nga. Bible atene: “Ruth ake ti zia Noami.” Peut-être Naomi azia ala lo hon ti lo, si lo ye ti bâ so Ruth la angbâ gi ti mû peko ti lo so. Lo kiri lo tene na lo: “Bâ, kogara ti mo akiri na kodoro ti lo awe, lo kiri na tere ti anzapa ti lo. Mo mû peko ti lo ma!” (Ruth 1:5, Tene ti Nzapa, Kozo Mbouki). E bâ mbeni kpengba tënë na yâ ti tënë ti Naomi so. Orpa akiri na kodoro ti lo, me gi so ape, lo kiri nga na tere ti “anzapa ti lo”. So ti tene, ti Orpa, lo ye gi ti sara lakue na nzapa ti lo Kémos nga na ambeni nzapa ti wataka nde. Ruth nga kue aye ti lo ni tongaso?

16-18. (a) Ruth atene nyen na Naomi so afa so lo ye Naomi ni mingi? (b) Tapande ti Ruth afa na e nyen na ndo ti tâ ndoye? (Bâ nga afoto so Naomi na Ruth use kue ayeke na lê ni.)

¹⁶ Ti Ruth, na ngoi so lo yeke lê na lê na Naomi na ndo ti lege so azo ayeke dä mingi ape so, ye so lo leke na bê ti lo aluti awe.  Yengo so lo ye na Naomi nga na Nzapa so Naomi ni avoro lo ayeke kota mingi. Ni la lo tene: “Mo ngbâ ti hunda mbi pëpe ti zia mo na ti kiri, si mbi zia ti tambela na peko ti mo; na ndo so mo gue dä, fade mbi gue dä; na ndo so mo lango dä, fade mbi lango dä; fade azo ti mo aga azo ti mbi, na Nzapa ti mo aga Nzapa ti mbi; na ndo so mo kui dä, fade mbi kui dä, na fade a lu mbi na ndo ni so. L’Éternel [“Jéhovah,” FD] asara tongaso na mbi, na a hon so nga, tongana mbeni ye nde akangbi mo na mbi, fade a yeke gi kui oko.”—Ruth 1:16, 17.

¹⁷ So tâ pendere tënë si Ruth atene so! Atënë ni so angbâ juska na ngoi ti e, même ngu 3 000 na peko ti kuâ ti lo Ruth ni. Ala fa tâ nzoni mingi mbeni pendere ye so Ruth ayeke na ni, so ayeke tâ ndoye. Ndoye ni so lo yeke na ni ayeke kota mingi si lo ngbâ gi na tere ti Naomi, atâa ndo so lo Naomi ni ague dä. Gi kuâ la alingbi ti kangbi ala. Ruth ayeda ti tene azo ti kodoro ti Naomi aga azo ti lo, teti so lo yeke nduru ti dö aye ti lo kue so ayeke na Moab ti zia, même anzapa ni. Nde na Orpa, Ruth alingbi ti tene na bê ti lo kue so lo ye si Jéhovah, Nzapa ti Naomi, aga Nzapa ti lo nga. *

¹⁸ Gi ala use fadeso la ayeke tambela na ndo ti yongoro lege so ayeke gue na Bethléhem. Mbeni mbeti atene so tambela ni aninga peut-être yenga oko tongaso. Atâa so kue, e lingbi ti tene so ala yeke dë bê ti mba na lege ndali ti vundu so asi na ala so.

19. E lingbi ti fa tâ ndoye tongana ti Ruth na yâ ti sewa ti e, na akamarade ti e nga na yâ ti congrégation tongana nyen?

¹⁹ Na yâ ti dunia so, aye ti vundu asi singo. Na ngoi ti e ti laso, so Bible airi ni “angoi ti akpale so ayeke ngangu na zo ti kanga bê na yâ ni”, e yeke wara aye ti vundu nde nde (2 Tim. 3:1). Ni la, a yeke kota ye mingi ti fa mara ti tâ ndoye so Ruth afa lani. Ndoye ni so, tongana lo ye mbeni zo awe, lo yeke zia lo ape. Ni si ayeke mû ngangu na e na yâ ti sioni dunia so. E bezoin ni na yâ ti mariage ti e, na yâ ti songo ti e na azo ti sewa ti e, na akamarade ti e nga na yâ ti congrégation. (Diko 1 Jean 4:7, 8, 20.) Tongana e gi ti duti na mara ti ndoye so, andâ e yeke sara ye tongana Ruth la.

20-22. (a) Nyen la afa so gigi ti Naomi na kodoro ti Moab akpengba lani ngangu? (b) Ti Naomi, zo wa la ayeke na gunda ti akpale ti lo? (Diko nga Jacques 1:13.)

²⁰ Zo alingbi ti tene so ni yeke na tâ ndoye, me fango ni na gigi ayeke ti lo nde. Fadeso a yeke na Ruth ti fa tâ ndoye na  mbage ti Naomi, me nga na mbage ti Jéhovah, Nzapa so lo soro ti voro lo.

²¹ Awali use so asi fadeso na Bethléhem, mbeni kete kodoro so ayo kilomètre 10 na mbongo ti Jérusalem. Tënë ti singo ti Naomi amû yâ ti kodoro ni kue. Ye so afa peut-être so azo mingi ahinga lani Naomi na sewa ti lo. Awali ti kodoro ni ayeke yôro lê ti ala ti bâ lo, na ala yeke tene, ‘Naomi la ape?’ Biani, dutingo ti lo na Moab achangé lo mingi; gi na bango lo, a hinga so lo hon na yâ ti akpale teti angu mingi.—Ruth 1:19.

²² Naomi afa na awali ni so, so ayeke asongo nga na azo ti tere ti da ti lo, tongana nyen la gigi ni akpengba na lo lani ngangu. Ni la lo tene na ala so a lingbi a iri lo Naomi mbeni pëpe, so ti tene “Ye so anzere na mbi,” me a iri lo “Vundu.” So ye ti mawa! Tongana ti Job kozo na lo, lo pensé so Jéhovah Nzapa la ayeke na gunda ti akpale ti lo ni.—Ruth 1:20, 21; Job 2:10; 13:24-26.

23. (a) Ruth ayeke pensé fadeso na ndo ti nyen? (b) Ndia so Nzapa amû na Israël amû lege na awayere ti sara nyen? (Bâ nga kete tënë na gbe ni.)

²³ Tongana gigi ti Naomi na Ruth ayeke to nda ni yeke yeke na yâ ti Bethléhem, Ruth ayeke pensé na ndo ti ye so lo lingbi ti sara ti bâ na lege ti Naomi nga na ti lo mveni. Lo hinga so Ndia so Jéhovah amû lani na azo ti lo, Israël, abâ nga tënë ti bango lege ti awayere. Ndia ni amû lege na ala ti gue na yâ ti ayaka ti mû peko ti azo ti fango lê ti kobe na ti ro akobe so angbâ na peko ti azo ni. Ndia ni amû nga lege na ala ti fâ ati so ayeke na yanga ti ayaka ni. *—Lév. 19:9, 10; Deut. 24:19-21.

24, 25. (a) Nyen la Ruth asara tongana lo tï na ndo ti yaka ti Boaz? (b) Kua ti rongo alê ti orge ahunda ti sara nyen?

²⁴ Ngoi ti fango lê ti orge la. A yeke peut-être na nze ti avril, tongana a haka ni na calendrier ti ngoi ti e. Ruth alondo, lo gue na ayaka ni ti bâ wala mbeni zo ayeke yeda na lo ti  ro alê ti orge ni tongana ti so Ndia ahunda. Lo tï na ndo ti yaka ti Boaz, mbeni zo ti mosoro nga fami ti Elimélec, koli ti Naomi so akui awe so. Atâa so Ndia ni amû na lo droit ti ro alê ti orge ni, Ruth ahunda na kapita ti kua ti yaka ti Boaz ni si lo Ruth ni lo lingbi ti sara ni. Kapita ni, so ayeke mbeni maseka-koli, ayeda, na Ruth aku ape, lo bi tere ti lo na yâ ti kua ni.—Ruth 1:22–2:3, 7.

²⁵ Tara ti bâ Ruth, lo yeke mû peko ti azo ti fango lê ti orge ni. Tongana ala yeke fâ ni na azango zembe ti ala, lo kuku, lo ro ati so ala zia na peko ti ala. Lo bungbi gere ti a-orge ni, lo mû ni na lo gue lo zia ni na mbeni ndo. Kâ la ande si lo yeke pika ni. Kua ni ayeke mû ngoi nga ayeke fatigué zo, mbilimbili na ngoi so lâ ayeke zi lê ti lo yeke yeke. Me Ruth angbâ ti sara gi kua ni. Lo yeke luti gi ti zi gbiki na lê ti lo nga gi ti te mbeni kete ye na yâ ti “da” so ayeke peut-être mbeni gbe ti dê so a leke ni ndali ti azo ti kua ni.

26, 27. (a) Sarango ye ti Boaz ayeke tongana nyen? (b) Lo sara ye na Ruth tongana nyen?

²⁶ Ti Ruth, lo tene ti lo peut-être so zo oko ayeke bi lê ti lo na mbage ti lo ape. Andâ Boaz abâ ti lo lo awe. Boaz ayeke mbeni koli so ngu ti lo ague na li ni kamême. Tongaso, lo hunda na kapita ti lo ni wali wa la kâ so? Boaz aye tënë ti Nzapa mingi. Ni la tongana lo si, lo bara azo ti kua ti lo ni (so ambeni ayeke peut-être awande wala azo so asara kua gi na yâ ti lango ni), lo tene: “[Jéhovah, FD] ayeke na i.” Ala kue akiri mara ni na lo. Boaz apusu nduru na Ruth, na lo sara tënë na lo tongana ti mbeni babâ na molenge ti lo.—Ruth 2:4-7.

²⁷ Boaz airi Ruth “molenge” ti lo, na lo tene na lo ti ga lakue  na yaka ti lo ti ro alê ti orge ni. Lo wa nga Ruth ti ngbâ na tere ti amaseka-wali ti yâ ti da ti lo si akoli so asara kua kâ ason li ti lo ape. Lo sara kue ti tene Ruth awara nga mbeni ye ti tengo ni na ngoi so ala wu tere ti te ye. (Diko Ruth 2:8, 9, 14.) Me mingi ni lo gonda lo ndali ti pendere bibe so lo fa. Lo tene nyen na lo?

28, 29. (a) Nzoni tënë wa la a tene na ndo ti Ruth? (b) Tongana nyen la mo lingbi ti ga na gbe ti kpangbi ti Jéhovah tongana ti so Ruth asara so?

²⁸ Tongana Ruth ahunda na Boaz nyen la si ni so ni yeke wande, ni sara ti tene lo sara nzoni na ni tongaso, Boaz atene na lo so ni mä tënë ti aye kue so lo Ruth lo sara na kogara ti lo, Naomi. Âmanke Naomi atene anzoni tënë ti Ruth ti lo na awali ti Bethléhem, si tënë ni atï na mê ti Boaz. Boaz ahinga nga so Ruth azia anzapa ti lo ti voro Jéhovah, teti so lo tene: “L’Éternel afuta kusala ti mo, L’Éternel Nzapa ti Israël, Lo so mo ga ti bata tere ti mo na gbe ti kpangbi ti Lo, Lo mû na mo futa so alingbi.”—Ruth 2:12.

²⁹ Atënë so akpengba Ruth biani! Tâ tënë, lo ga na gbe ti kpangbi ti Jéhovah Nzapa, tongana mbeni kete ndeke na gbe ti kpangbi ti mama ti lo, ti bata lo. Lo kiri singila na Boaz so lo tene anzoni tënë na lo tongaso so. Na pekoni, Ruth akiri na yanga ti kua ti lo juska na lakui.—Ruth 2:13, 17.

30, 31. So Ruth asara kua lani ngangu, lo kiri singila nga lo fa tâ ndoye, a fa nyen na e?

³⁰ Ye so Ruth asara so ayeke tâ mbeni pendere tapande ndali ti e kue laso, so e yeke pika li ti e na ngoi ti kpale ti nginza so. A ga na li ti lo lâ oko ape ti tene ambeni zo la amû na lo ye, me tongana mbeni zo amû na lo ye, lo kiri merci. Kamene asara nga lo ape ti sara kua ngangu aninga ndali ti zo so lo ye lo, même si kua ni so ayeke mbeni senge kua. Lo yeda na bê ti lo kue na wango so a mû na lo ti sara kua na mbeni lege so asara si lo wara sioni pëpe nga ti sara kua na tere ti anzoni zo. Kota ye ni kue ayeke so lo girisa lâ oko ape ndo so lo wara tâ batango tere dä, so ayeke na tere ti Babâ ti lo, Jéhovah Nzapa.

³¹ Tongana e gi ti fa tâ ndoye tongana ti so Ruth afa lani, nga e mû tapande ti lo na lege so e sara tere ti e kete, e sara kua ngangu nga e kiri singila, mabe ti e nga ayeke duti mbeni pendere ye so ambeni zo ayeke mû peko ni. Ye oko, Jéhovah abâ lege ti Ruth na Naomi tongana nyen? E yeke bâ tënë so ande na chapitre ti peko.